Страница:
Віктар прачнуўся апоўначы і чакаў раніцы каля вогнішча. Ледзь зашарэлася на ўсходзе, ён разбудзіў Мірона, яны ціхенька накіраваліся ў лес.
Яшчэ здалёк пачуліся ў тым баку гоман, плясканне, балбатанне, нібы там сабраўся нейкі натоўп. Потым выразней пачуліся гукі – чуфф-фы, чушш! Чуфф-фы, чушш!
Хлопцы паўзлі наперад не дыхаючы, сэрцы іх калаціліся.
Падпаўзлі. Зірнулі. На палянцы білася некалькі пар цецерукоў ды так, што толькі пер'е ляцела ва ўсе бакі. Асабліва вызначаўся стары такавік, чорны з белымі палосамі на крылах. Навакол, па галінах, сядзелі рабыя цяцёркі і глядзелі на гэтае спаборніцтва, якое адбывалася выключна дзеля іх.
Яны крыкамі падбадзёрвалі байцоў, а тыя стараліся з усіх сіл, каб паказаць сябе перад красунямі.
Усё гэта хлопцы заўважылі адным зіркам, а калі прыгледзеліся пільней, то ўбачылі, што ў двух цецерукоў ужо заблыталіся ногі і яны бездапаможна бараніліся ад сваіх ворагаў. Вось зачапіўся і стары такавік, трывожна закрычаў, забіў крыламі і вырваўся.
– Бяжым! Каб і тыя не вырваліся! – шапнуў Віктар.
Лопат крылаў аглушыў хлопцаў. Спалоханыя птушкі мігам зніклі. А ў руках таварышаў засталіся два добрыя цецерукі, кіло па два вагою.
X
Цяпер ужо спажывы было дні на чатыры. Але зноў бяда: як яе захаваць, каб не папсавалася?
– Давай склеп рабіць, – не то жартам, не то сур'ёзна сказаў Віктар.
– Галоўнае не ў склепе, а ў солі, – адказаў Мірон.
– Тады давай сушыць на сонцы ды вэндзіць мяса, як гэта робяць іншыя ў такіх выпадках.
– Гэта было б добра, але як разрэзаць яго на тонкія лустачкі?
– Ну, тады давай будаваць клетку, – сыпаў прапановы Віктар.
– А! – сцяміў Мірон. – Гэта ўжо іншая рэч. І сапраўды: цецерукі былі жывыя, значыцца, лепш за ўсё было захоўваць іх жывымі.
– У такім разе, пакуль ёсць рыба, мы абодвух будзем гадаваць, – сказаў Мірон, – а дзеля гэтага зробім маленькі хлеўчык.
– Нават і не надта маленькі, бо, можа, і яшчэ завядзецца якая жывёліна, напрыклад, дзікае парася, заяц, медзведзяня.
– Карова, авечка! – перадражніў Мірон.
Як бы там ні было, а катушок будаваць трэба. Так парашылі хлопцы. І лепш за ўсё было прыбудаваць яго да шалаша. Тут яшчэ раслі кусты, з якіх можна было зрабіць «зруб». Форма будынка залежала не ад будаўнікоў, а ад таго парадку, у якім раслі кусты. Але гэта нічога не абыходзіла. У параўнанні з хатай пабудова катуха была ўжо лёгкай справай, і не болей як праз гадзіну ён быў гатовы.
Найбольш сур'ёзным аказалася пытанне з дзвярыма. Рабіць і прыстасоўваць так, каб яны зачыняліся і адчыняліся, без нажа было цяжка і марудна.
– Дык і не трэба турбавацца! – сказаў нарэшце Мірон. – Пасадзім і запляцём іх зверху. Калі трэба будзе, распляцём і выцягнем.
– А што ты будзеш рабіць з большымі жывёламі? – сур'ёзна сказаў Віктар.
Мірон зірнуў на яго, не разумеючы, жартуе той ці не, і сказаў:
– Ну, калі трапіцца цяля ці авечка, тады пабудуем хлеў з бярвенняў, на завесах, з замком.
– А чым карміць гэтых цецерукоў?
– Ды почкамі, маладым лісцем.
Такім чынам у іх гаспадарцы завялася першая жывёла.
Цяпер самым балючым пытаннем пасля нажа застаўся гаршчок. Гэтулькі дзён яны не елі нічога гарачага, калі не лічыць рыбы і мяса.
– Не, трэба ісці шукаць гліны! – рашуча сказаў Віктар. – Гэта ж сорам не знайсці такога дабра!
– Ты не кажы пра яе з такой знявагай, – сказаў Мірон. – Мы прывыклі так на яе глядзець толькі таму, што яе ў нас шмат, ды мы яе не выкарыстоўваем як належыць. На ёй можна развіць вытворчасць цэглы, чарапіцы, падземных труб. Хай замест драўляных дамоў усюды будуць камяніцы; хай замест саламяных і нават іржавых жалезных дахаў усюды будуць чарапічныя; хай усюды будуць пракладзены трубы для вады, каналізацыі, асушкі зямлі – і тады ўбачыш, што такое гліна.
Узялі на плечы свае дубіны і пайшлі. У Віктара аж рукі свярбелі, калі ён браў сваю «вожыкавую булаву».
– Эх, каб трапіць на якога добрага ворага! – казаў ён.
– Не надта рызыкуй, – стрымліваў Мірон. – Не думай, што твае калючкі небяспечныя для ўсіх.
Бліжэйшыя месцы былі ім ужо знаёмы, таму яны накіраваліся глыбей у лес. Пасля змрочнага бору, бадай што аднолькавага ва ўсе поры года, яны выйшлі ў шырокую сонечную зялёную лагчыну. Трава тут ужо вырасла настолькі, што хоць касі яе. Бяроза, альха, арэшнік, крушына шамацелі сваімі лісцямі, як улетку. То тут, то там над імі ўзвышаліся дубы, ліпы або адзінокія сосны з шырокімі верхавінамі. Здавалася, і сонца тут грэе мацней, чым там, на беразе.
Хоць нашы хлопцы і не думалі любавацца прыродай, але мімаволі спыніліся перад такім хараством і моўчкі пачалі азірацца. А праз некалькі хвілін пачулі, што ў кустах нехта… папярхнуўся і закашляўся. Сэрцы таварышаў моцна закалаціліся.
– Чалавек?!
Яны кінуліся ў той бок і… выгналі лёгкую прыгожую казулю.
– Няўжо гэта яна кашляла? – з крыўдай спытаў Мірон.
– А то хто ж? – панура адказаў Віктар, нібы ён быў вінаваты ў гэтай памылцы.
На некаторы час настрой хлопцаў быў сапсаваны…
Доўга яны блыталіся па лесе, заглядалі ў кожны куток, спуджвалі сваіх знаёмых суседзяў. Зноў бачылі дзіка і зноў пастараліся схавацца ад яго, хоць Віктар і гатоў быў уступіць з ім у бойку.
– Наогул я лічу, – разважаў ён, – што дарма кажуць і пішуць пра ўсялякія лясныя жахі. Вазьмі ты хоць гэтага дзіка: свіння і толькі, і нічога жудаснага няма, нават сам баіцца нас.
– Ты ж ведаеш, што і леў і тыгр ухіляюцца людзей, але ж ніхто не скажа, што яны не небяспечныя, – даводзіў Мірон.
Аднаго разу з кустоў выбегла і спынілася, задраўшы галаву, новая жывёла.
– Ці не сабака? – усцешыўся Мірон.
– Не, воўк! – адказаў Віктар і мацней сціснуў сваю булаву.
Воўк ляснуў зубамі і знік.
– Вось з гэтым дык мы маглі б справіцца са сваімі дубінамі, – сказаў Віктар. – Шкада, што ён не напаў на нас. Яны нападаюць толькі тады, калі іх шмат.
Нарэшце хлопцы натрапілі на адзін абрыў, дзе з-пад пяску відаць была гліна. Накапалі яе і пайшлі назад.
Па дарозе зацікавіліся адной нарой.
– Мусіць, лісіная, – заўважыў Мірон.
– Мабыць, так, – сказаў Віктар, прыглядаючыся да нары і слядоў, – але штосьці яна крыху завялікая. Пашукаем навокал другіх выхадаў.
І сапраўды, у розных месцах знайшлі яшчэ тры выхады.
– Вернемся сюды і паспрабуем выкурыць яе дымам, – прапанаваў Віктар. – Адзін стане каля аднаго выхада і будзе пільнаваць, другі будзе выкурваць праз другі выхад, а рэшту завалім.
– Добра! – згадзіўся Мірон.
Аднеслі гліну і зараз жа вярнуліся да гэтага самага месца з агнём.
Каля ніжэйшай, шырокай дзіры падрыхтавалі вогнішча, для ліса пакінулі самы далёкі выхад, а рэшту засыпалі і запхалі ламаччам.
– Пачакай, – сказаў Віктар. – Трэба добра пашукаць, бо могуць яшчэ быць выхады. Тады ўся наша праца будзе дарэмнай.
Пасля доўгага стараннага шукання сапраўды знайшоўся яшчэ адзін выхад.
– Ну, цяпер можна пачынаць, – сказаў Віктар. – Ты раскладай агонь, а я там буду пільнаваць.
Мірон разгроб нару шырэй, глыбей, так, каб агонь быў пад верхнім пластом зямлі, і падпаліў. Калі разгарэлася, Мірон пачаў кідаць вільготнае старое лісце, трухлявае галлё. Густы дым распоўзся каля нары, але, здавалася, зусім не ішоў усярэдзіну.
– Што рабіць? – крыкнуў ён Віктару. – Дым не ідзе ў нару.
– Нічога! – адгукнуўся той. – Частка яго трапляе! Дзьмухай!
Мірон пачаў дзьмухаць. Справа пайшла лепш: і лепш гарэла, і дым уганяўся ўсярэдзіну.
Віктар жа стаяў ля другога выхада і напружана чакаў. На ліса ён пашкадаваў сваёй булавы і ўзяў Міронаву дубіну. Доўга цягнуўся час. Усё здавалася, што вось ужо нешта там варушыцца, але нікога не было. Не так ужо шмат часу прайшло, а хлопцам пачало здавацца, што яны стаяць тут немаведама колькі. Мірон нецярпліва пазіраў у Віктараў бок. Той усё стаяў з паднятай дубінай, нібы скамянелы. Рукі яго здранцвелі.
Нарэшце сапраўды заварушылася.
Але Віктар ледзь не выпусціў дубіны з рук, калі ўбачыў замест лісінай галавы доўгую, белую морду з дзвюма чорнымі палосамі ўздоўж яе.
Тырканулася морда раз-другі – і зараз жа назад. Але вось каля яе з'явіўся маленькі дымок… Бедная жывёліна вымушана была вылазіць… Праўда, яна не бачыла ворага, бо Віктар стаяў ззаду, але ўсё роўна адчувала бяду. Віктар ужо здагадаўся, што гэта за звер, і супакоіўся: гэтая нязграбная жывёліна не паспее ўцячы, як ліс!
Жывёліна зрабіла пару крокаў наперад; паказалася спіна з шараватаю грубай поўсцю.
Віктар апусціў дубіну раз… другі… Жаласна кугікнула жывёліна свіным голасам…
– Гатова! – крыкнуў Віктар.
Мірон мігам падбег да яго.
– Што гэта такое? – вылупіў ён вочы.
– Барсук! – урачыста адказаў Віктар. – Але ж стой! Яшчэ нешта варушыцца!
З нары вылазіла двое барсучанят, якія здурнелі ад дыму. Яны былі такія мілыя, пацешныя, што хлопцам і ў галаву не прыйшло іх забіваць. Іх забралі жывымі.
– Вось табе і яшчэ жывёла для гаспадаркі! – сказаў Віктар.
– Я ж казаў, што трэба будаваць добры хлеў.
– А есці іх можна? – зараз жа запытаўся Мірон.
– Ніхто не забараняе, але звычайна іх не ядуць.
– А скура каштоўная?
– Не вельмі. За дарослага рублёў пяць атрымаць можна.
– Тады і важдацца з імі не варта, – скрывіўся Мірон.
– Але ж яны цікавыя і хутка асвойваюцца. Апрача таго, тлушч барсука вельмі дапамагае ад прастуды і ідзе для шмаравання ботаў, асабліва паляўнічых.
Стары барсук меў каля паўметра даўжыні і важыў кілаграмаў з трыццаць. Цяжка было цягнуць яго, а яшчэ цяжэй зняць скуру тымі прыладамі, якія былі ў хлопцаў. Але Мірон вельмі квапіўся на скуру, якая была б дарэчы ў іхняй «хаце». Ён настояў, каб зараз жа паспрабаваць зняць скуру. Праца была складаная. Доўга мучыліся яны і знялі не скуру, а нейкія лахманы.
Забралі сваю здабычу і, змораныя, пацягнуліся дахаты. Барсучаняты вырываліся, нават кусаліся.
– Ці можна будзе іх садзіць разам з цецерукамі? – казаў Віктар.
– Для цецерукоў зробім жэрдкі, а барсукі будуць на зямлі, – размеркаваў Мірон.
– А гэтыя барсукі досыць цікавы народ, – расказваў дарогай Віктар. – Яны вельмі падобны да мядзведзяў, толькі меншыя і належаць да пароды куніц. Ён зусім няшкодны: жывіцца карэннямі, ягадамі, чарвякамі. На ўловы выходзіць уначы. Узімку спіць у сваёй нары, як мядзведзь. Вельмі любіць чыстату. Гэта часам выкарыстоўвае ліс: забярэцца, калі няма гаспадара, у хату і напаскудзіць там. Вернецца барсук, пачуе гэтую брыдоту ды і выселіцца са сваёй хаты. Тады яе займае ліс.
Дома размясцілі сваю жывёлу, павячэралі і паляглі спаць з пачуццём гаспадарскага задавальнення. У параўнанні з першым днём справы іх значна палепшыліся.
– Для поўнага шчасця не хапае толькі нажа, гаршка, хлеба і солі, – сказаў Мірон.
– І махоркі, – дадаў Віктар.
– А ты яшчэ не забыўся на гэтую брыдоту?
– Часам забываюся, але часам і цягне. Але нішто – ўжо цярпець можна. Напэўна, потым буду рады, што так здарылася.
XI
На другі дзень, як толькі прачнуліся, зараз жа сунуліся ў хлеў паглядзець сваю жывёлу. Глянуў Віктар праз шчыліну – і нічога не ўбачыў.
– Нешта не відаць, – прамармытаў ён.
Рассунуў галлё болей, зазірнуў ва ўсе куты – няма нікога! Глянуў Мірон – таксама нікога не ўбачыў.
Паглядзелі адзін на аднаго – і рукамі развялі.
– Куды ж яны падзеліся? Хлеўчык жа цэлы!
Агледзелі навокал усю будову і заўважылі каля зямлі досыць вялікую дзіру.
– Гэта ж барсукі зрабілі! – крыкнуў Мірон. – А за імі і цецерукі паўцякалі. Як мы маглі гэтага не прадугледзець? Нават і ты, спец па заалогіі, не прадбачыў.
Віктар стаяў, апусціўшы галаву, і сапраўды адчуваў сябе вінаватым.
– І то праўда, – прамовіў ён. – Калі яны рыюць сабе норы, значыцца, маглі і нават павінны былі і тут прарыць. Але ў такой справе ніякіх спецыяльных ведаў не трэба: ты сам мог гэта добра ведаць, але вось не падумаў.
– Я ж казаў, што не трэба было важдацца з імі, – злосна адказаў Мірон. – Ніякай карысці ад іх няма. Трымаць іх для пацехі ў нашым становішчы зусім лішняе. А цяперака праз іх цецерукі ўцяклі. Вось табе і жывёлагадоўля!
– А ўсё ж пра гэта ты і сам не думаў, – апраўдваўся Віктар. – Каб сказаў, зусім іншая была б справа. Няма чаго вінаваціць другога. Сам дапамагаў. Другі раз будзем разумнейшымі.
– Чакай цяпер другога разу!
Паахкалі, павохкалі, але дапамагчы справе нічым не маглі. А паколькі ў «сажалцы» хапала рыбы, то вялікай бяды пакуль што не было. Праз некалькі хвілін нават пачалі жартаваць.
– У другі раз для кожнай пароды жывёлы будзем рабіць асобныя, спецыяльныя, прыстасаваныя памяшканні, – суцяшаў Віктар. – А пакуль што давай ляпіць гаршчок.
– А ты ведаеш, як ляпіць? – запытаўся Мірон з трывогай.
– Хто з нас калісьці не ляпіў? – бесклапотна адказаў Віктар. – Нездарма кажуць: не святыя гаршкі лепяць.
– Тут не ляпіць, а круціць трэба, – пахмура адказаў Мірон.
– Давай круціць – усё роўна. Ты, мусіць, добра ведаеш гэтую справу?
– Чаму ж так я? – здзівіўся Мірон.
– Ды ты ж сам надоечы апяваў гліну, паэму дэкламаваў.
Мірон паскроб патыліцу.
– Паэма паэмай, – прамовіў ён, – а як робяцца гаршкі, я не бачыў. Неяк не траплялася. Справа лічыцца такой простай, што, я думаў, не варта спецыяльна наглядаць, вывучаць яе. Можа, ты часам бачыў?
– І я не бачыў! – з камічнай мінай адказаў Віктар. – Таксама не цікавіўся гэтай прымітыўнай прамысловасцю. Усе дзікуны ўмеюць гэта рабіць. Я нават недзе чытаў, што егіпцяне чатыры тысячы гадоў назад выдумалі нейкую прыладу для гэтай вытворчасці. Але, я думаю, зляпіць абы-які гаршчок можна і без усякай прылады.
– Паспрабуем, – панура адказаў Мірон.
Як ён цяпер шкадаваў, што не пацікавіўся гэтай справай! Яму таксама даводзілася чытаць, ён меў нават некаторыя тэарэтычныя веды, але як узяцца за справу – не ведаў.
Намачылі, размясілі гліну. Пусцілі ў ход і сваю чарапаху для вады. І пачалі ляпіць, як гэта робяць маленькія дзеці. Маленькія, нязграбныя місачкі сяк-так выходзілі, але ім не гэта трэба было, а гаршчок, прынамсі, хоць на літр. Такую пасудзіну трэба было злепліваць з кавалкаў, а тады ўжо адразу было відаць, што ў злепленых месцах будзе шчарбіна.
Стараліся хлопцы так, што аж пот капаў. Шмат разоў нанава камячылі свае «гаршкі».
– Вось табе і «не святыя гаршкі лепяць»! – злаваў Віктар. – Выходзіць, наадварот: якраз святым трэба быць у гэтай справе.
– Або дзікуном, – дадаў Мірон.
Нарэшце кожны з іх зляпіў па невялічкаму «гаршку», але, глянуўшы на сваю працу, хлопцы толькі насамі паківалі.
– Яны адразу распаўзаюцца, калі пачнуць сохнуць. А іх яшчэ трэба абпальваць, каб ужываць. Вось табе і прымітыўная вытворчасць! – прамовіў Віктар.
– Не, відаць, не абысціся без ганчарнага кола! – рашуча сказаў Мірон.
– Вось чаго захацеў: колы, машыны!
– Якую-небудзь круцёлку, абавязкова трэба прыдумаць. Тады шчыльней зліпнуцца часткі гліны. Зараз я пашукаю што-небудзь.
Праз некалькі хвілін Мірон прынёс досыць тоўсты круглы кавалак дрэва, абсмаліў, абскроб яго.
– Цяпер, – сказаў ён, – паставім гэтую штуку старчма. Ты будзеш круціць яе, а я зверху палажу камяк гліны. У кожным разе павінна выйсці нешта, не горшае за гэтае чарап'ё.
Падышлі бліжэй да вады, прыладзіліся. Было б нішто сабе, але канец хістаўся ад рухаў Віктара. Тады зрабілі вілкі, каб «машына» не хісталася.
Нарэшце, пасля доўгай пакуты, нешта зрабілі. Але гэтае «нешта» вельмі мала нагадвала гаршчок.
– Што ён нязграбны – гэта не бяда, – казаў «майстар» Мірон.
– Але сценкі надта тоўстыя, а гэта нядобра: патрэскаюцца. Давай яшчэ паспрабуем.
У выніку ўсёй працы з'явіліся два сякія-такія гаршкі. З задавальненнем глядзелі хлопцы на свае вырабы, і яны пачалі ім здавацца нават нядрэннымі. Хоць на наш погляд гэтыя рэчы былі б зусім недарэчныя.
Але задавальненне значна зменшылася, калі яны падумалі, што да канца яшчэ вельмі далёка.
– Сушыць іх трэба некалькі дзён, – сказаў Мірон, – бо трэба пачынаць з цёмнага, вільготнага месца. А потым абпальваць некалькі дзён, таксама пачынаючы з лёгкага агню, нават дыму. Ды і то невядома, ці не патрэскаюцца, бо гліна не падрыхтаваная і не апрацаваная як трэба.
– Э-э! – працягнуў Віктар. – У такім разе і не дачакаемся. Мусіць, мы тады ўжо дома будзем. Вада бадай ужо спала.
– Я не буду шкадаваць, калі не дачакаемся. А калі спатрэбяцца, мы самі будзем рады, што зрабілі. Рыбы на сёння хопіць, пойдзем пашукаем да яе яшчэ чаго-небудзь.
Як звычайна, накіраваліся ў лес. Праз некаторы час знайшлі некалькі маладзенькіх грыбоў.
– Бач, якія прыгожыя сыраежкі! – усцешыўся Віктар, сарваў і адразу з'еў корань. – Смачныя, салодкія! – цмокнуў ён. – Нездарма іх завуць сыраежкамі.
А яшчэ праз некалькі крокаў натрапілі хлопцы на лісічкі.
– Цёплае надвор'е, пачынаюць грыбы лезці, – задаволена казаў Мірон. – Будзем мець падмацаванне замест цецерукоў.
Перасеклі лес наўскасяк і выйшлі да таго месца, дзе яны ў першы дзень бачылі клін, што вытыркаўся ў возера. Цяпер з гэтага боку ўжо возера не было.
– Суха ўжо! – крыкнуў Віктар і пабег наперад.
Пабег за ім і Мірон. Але хутка пераканаліся, што да сухога месца яшчэ далёка. Тут была дрыгва, у якую і думаць нельга было совацца.
– А ўсё ж такі цяпер можна ўжо спадзявацца знайсці выхад, – суцяшалі сябе хлопцы. – Заўтра пойдзем шукаць.
Тут Мірон звярнуў увагу на малады аер у балоце.
– А вось і яшчэ страва! – сказаў ён, вырваў расліну, вылушчыў белы канец каля кораня і пачаў есці.
– Праўда! Ведаю. Не раз еў! – крыкнуў Віктар і далучыўся да Мірона.
– Здаецца, і сёе, і тое з'ясі, – разважалі хлопцы, калі ішлі назад, – а ўвесь час адчуваеш голад, усё чагосьці не хапае.
Пад вечар пачаўся дождж, вялікі, доўгі. Увесь час прыйшлося сядзець у будцы. Хоць і старанна яна была пабудавана і дагледжана, але ўсё роўна працякала.
– Абавязкова спалю яе, калі будзем адыходзіць дадому! – злаваў Віктар.
Зноў зрабілася нудна і сумна. Зноў нямілым стала ўсё навакол. Адна толькі ўцеха была: заўтра яны канчаткова выберуцца з гэтага дзікага кута, бо вада ўжо спала.
XII
Спалі дрэнна. Увесь час пільнавалі агонь, грэліся, сушыліся. Дождж перастаў на світанні, і хлопцы зараз жа пачалі рыхтавацца ў дарогу.
Вялікую надзею яны мелі, што цяпер ужо выберуцца. Не можа быць, каб нідзе аніякай магчымасці не было! Калі спатрэбіцца, яны нават папаўзуць, як тады паўзлі ад возера. Так або іначай трэба нарэшце вырвацца…
Перад адыходам Мірон кінуў у вогнішча ўсе назапашаныя дровы.
– Хай гараць. Можа, яшчэ прыйдзецца назад вярнуцца.
Ісці было вельмі непрыемна. Зямля мокрая, з дрэў капае вада. Закране першы якую галіну – другі крычыць, што яго абліло. Абутак прамок адразу, а далей паступова прамакала і адзенне.
Пайшлі тым самым шляхам, што і першы раз, – навакол. Але самаадчуванне было нават горшым, як тады. Тады, прынамсі, адразу было відаць, што далей – вада, значыць, і совацца няма чаго. А цяпер кожны раз прыходзілася лезці ў балота спрабаваць, ці нельга прайсці, – і кожны раз вяртацца назад.
Нават возера не было відаць; перад ім распасцерлася вялікае балота, пакрытае рэдкім хмызняком і паасобнымі дрэвамі. Толькі часам блісне між зелянінай вада і зноў схаваецца.
Яны прайшлі толькі палову свайго вострава, а змарыліся куды болей, як тады за ўвесь шлях. Да таго ж голад пачаў мучыць. Спачатку іх падтрымлівала надзея, што вось зараз яны выберуцца, але хутка надзея знікла. Нават Мірон не вытрымаў:
– Гэтак можна швэндацца тут усё сваё жыццё!
– Толькі цяпер я адчуў, які прыемны, прыгожы, прытульны быў наш куток, будан, вогнішча! – сказаў Віктар. – Хадзем назад!
– Хадзем! – згадзіўся Мірон. – Усё роўна сёння не паспеем усяго абысці. Заўтра пачнём з гэтага месца.
Калі вярнуліся назад, было пад вечар ужо. Жар ад вогнішча захаваўся, але ў запасе не было ні ламачча, ні ежы.
Хлопцы былі так стомлены, што ім не хацелася нават варушыцца. Трэба было ісці па галлё, па рыбу, але абодва згадзіліся лепш галадаваць, абы толькі адпачыць, бо і папярэднюю ноч яны амаль не спалі.
Падсушыліся, выпілі «чаю» і зараз жа паляглі спаць.
Прачнуліся на світанні, праспаўшы гадзін адзінаццаць. Затое зноў адчувалі сябе бадзёрымі і вясёлымі. Толькі голад даваў сябе знаць.
Ускінулі на плечы свае дубіны і бягом памчаліся да сажалкі. Наперадзе шпарка бег Віктар, ззаду дыбаў Мірон. Беглі яны па дарозе, якую добра ведалі, таму нават не глядзелі вакол сябе. Вось кусты па беразе іх сажалкі; Віктар ужо абмінуў куст…
Але ў гэты момант адбылося нешта такое, чаго Мірон зусім уразумець не мог.
Пачуўся крык, рэў, стук, і насустрач Мірону выскачыў бледны, бяззбройны Віктар.
– Уцякай! – паспеў ён толькі крыкнуць і паляцеў як страла.
Мірон нават і сам не заўважыў, як ужо імчаўся следам за Віктарам.
Вецер свісцеў у вушах, галіны сцёбалі па твары, а яны ўсё ляцелі ды ляцелі. Азірнуўся быў Мірон назад, нічога не заўважыў, але не адставаў ад Віктара. Толькі каля вогнішча спыніўся Віктар і пачаў углядацца назад.
– Што… такое? – задыхаўшыся, спытаўся Мірон.
– Мядзведзь! – коратка адказаў Віктар.
Але як яны абодва ні прыглядаліся, нікога не было відаць.
– А можа, табе толькі здалося? – насмешліва сказаў Мірон.
– Добра здалося, калі я сам стукнуў яго па галаве! – адказаў Віктар сур'ёзна.
Потым, прыгінаючыся, пачаў красціся наперад. Рушыў за ім і Мірон. Крокаў пяцьдзесят пасунуліся яны і нічога не заўважылі. Тады толькі Віктар супакоіўся.
– Я быў упэўнены, што мядзведзь за намі гоніцца, – прамовіў ён з палёгкай.
– Ды раскажы ты толкам, у чым справа? – нецярпліва запытаў Мірон.
– А вось калі я заскочыў за куст, дык трапіў акурат у лапы да мядзведзя. Сажалка высахла, засталося толькі балота, а ў ім бялела шмат рыбы. Вось мядзведзь і капашыўся там, падбіраў нашую рыбку. Мусіць, таму ён і не пачуў нас, што быў заняты гэтай справай. Я з разгону так і паляцеў на яго. Ён мігам выпрастаўся, стаў на заднія лапы і павярнуўся да мяне. У бяспамяцці я стукнуў сваёй булавой яму па мордзе. Ён зароў і ўхапіўся лапамі за вочы. Відаць, я трапіў яму ў вока. Булава вывалілася з рук, і я паляцеў назад. Вось і ўсё.
– Во як? – сказаў Мірон. – Дык гэта не жарты?
– Добрыя жарты – трапіць мядзведзю ў лапы з адным толькі кіем.
– А ведаеш што? – засмяяўся Мірон. – Гэта ж вожык нас выратаваў. Калючкі папсавалі мядзведзю вока, вось яму і не было як гнацца за намі. А простым кіем ты не мог бы выбіць яму вока.
– Я ж табе казаў: падавай на маю булаву ўсіх звяроў, нават сланоў і кракадзілаў! – сказаў Віктар і ўзяўся ў бокі.
– Ой, не хваліся, герой! – паківаў яму пальцам Мірон. – Прыпомні, як ты, збялелы, бяззбройны, ляцеў ад яго.
– А ты нават і не ведаў чаго, але таксама ляцеў!
І абодва героі весела засмяяліся.
Праз паўгадзіны пайшлі назад. Чым болей набліжаліся да сажалкі, тым болей напружваліся. Чатыры вокі пільна ўглядаліся ў кусты, чатыры вухі не прапускалі аніводнага гуку. Кожны момант хлопцы гатовы былі драпануць назад.
Такім чынам падкраліся да самага берага і ўбачылі балотца з невялікімі лужынкамі, здохлую, паўжывую і жывую рыбу, сляды мядзведзя, а побач булаву. Ніякіх адзнак, што быў паблізу і сам мядзведзь, не было.
Калі падышлі бліжэй ды паднялі дубіну, то заўважылі на ёй сляды зубоў.
– Відаць, ад злосці кінуўся на дубіну, – заўважыў Віктар. – Калі за намі не пагнаўся, дык пэўна застаўся без вока.
– Нажылі мы цяпер суседа-ворага, – сказаў Мірон.
– Дармо! Ён сам цяпер будзе баяцца нас. Наконт гэтага можна быць спакойным. Наогул мядзведзь сам не нападае на чалавека, а на двух – тым болей.
Набралі хлопцы рыбы колькі ўлезла і накіраваліся дадому.
– Апошняя рыба, – сумна сказаў Мірон. – Калі не выберамся заўтра, паслязаўтра, то дрэнная будзе справа.
– А мы зараз жа пасля снедання пойдзем, – адказаў Віктар.
Ён цяпер больш за ўсё цешыўся са сваёй булавы.
– Гістарычная зброя! – казаў ён. – Нават са слядамі мядзведжых зубоў. У музей аддам яе.
Дома не толькі добра паснедалі, але і назапасілі рыбы. Частку засмажылі, а частку падкурылі ды павесілі сушыцца.
Заставалася яшчэ больш гадзіны да поўдня, калі яны рушылі ў дарогу.
Хутка дайшлі да таго месца, дзе спыніліся ўчора, і зноў пачалі свой абход. І зноў пачалася тая самая пакута, зноў пасоўваліся наперад, у балота, і зноў вярталіся назад. Нарэшце падышлі да таго месца, дзе першы раз яны далёка падаліся ў балота.
– Апошняя надзея… – прамовіў Мірон.
Энергічна і ўпэўнена пайшлі хлопцы наперад. Вось ужо і тое месца, дзе яны прымушаны былі павярнуць назад. Далей, дзе раней была вада, цяпер засталося толькі балота.
– Смялей! Смялей! – падбадзёрвалі яны адзін аднаго.
Чапляліся за дрэўцы, пераскаквалі з купінкі на купінку, часам загразалі ў багавінні па пояс, памагалі адзін аднаму. Так яны ўсё пасоўваліся ды пасоўваліся наперад і, нарэшце, вылезлі на сухі бераг.
Яшчэ здалёк пачуліся ў тым баку гоман, плясканне, балбатанне, нібы там сабраўся нейкі натоўп. Потым выразней пачуліся гукі – чуфф-фы, чушш! Чуфф-фы, чушш!
Хлопцы паўзлі наперад не дыхаючы, сэрцы іх калаціліся.
Падпаўзлі. Зірнулі. На палянцы білася некалькі пар цецерукоў ды так, што толькі пер'е ляцела ва ўсе бакі. Асабліва вызначаўся стары такавік, чорны з белымі палосамі на крылах. Навакол, па галінах, сядзелі рабыя цяцёркі і глядзелі на гэтае спаборніцтва, якое адбывалася выключна дзеля іх.
Яны крыкамі падбадзёрвалі байцоў, а тыя стараліся з усіх сіл, каб паказаць сябе перад красунямі.
Усё гэта хлопцы заўважылі адным зіркам, а калі прыгледзеліся пільней, то ўбачылі, што ў двух цецерукоў ужо заблыталіся ногі і яны бездапаможна бараніліся ад сваіх ворагаў. Вось зачапіўся і стары такавік, трывожна закрычаў, забіў крыламі і вырваўся.
– Бяжым! Каб і тыя не вырваліся! – шапнуў Віктар.
Лопат крылаў аглушыў хлопцаў. Спалоханыя птушкі мігам зніклі. А ў руках таварышаў засталіся два добрыя цецерукі, кіло па два вагою.
X
Гаспадарка. – «Гліняная паэма». – Старыя знаёмыя. – Воўк. – Палявалі на ліса, а забілі… – Павелічэнне статка.
Цяпер ужо спажывы было дні на чатыры. Але зноў бяда: як яе захаваць, каб не папсавалася?
– Давай склеп рабіць, – не то жартам, не то сур'ёзна сказаў Віктар.
– Галоўнае не ў склепе, а ў солі, – адказаў Мірон.
– Тады давай сушыць на сонцы ды вэндзіць мяса, як гэта робяць іншыя ў такіх выпадках.
– Гэта было б добра, але як разрэзаць яго на тонкія лустачкі?
– Ну, тады давай будаваць клетку, – сыпаў прапановы Віктар.
– А! – сцяміў Мірон. – Гэта ўжо іншая рэч. І сапраўды: цецерукі былі жывыя, значыцца, лепш за ўсё было захоўваць іх жывымі.
– У такім разе, пакуль ёсць рыба, мы абодвух будзем гадаваць, – сказаў Мірон, – а дзеля гэтага зробім маленькі хлеўчык.
– Нават і не надта маленькі, бо, можа, і яшчэ завядзецца якая жывёліна, напрыклад, дзікае парася, заяц, медзведзяня.
– Карова, авечка! – перадражніў Мірон.
Як бы там ні было, а катушок будаваць трэба. Так парашылі хлопцы. І лепш за ўсё было прыбудаваць яго да шалаша. Тут яшчэ раслі кусты, з якіх можна было зрабіць «зруб». Форма будынка залежала не ад будаўнікоў, а ад таго парадку, у якім раслі кусты. Але гэта нічога не абыходзіла. У параўнанні з хатай пабудова катуха была ўжо лёгкай справай, і не болей як праз гадзіну ён быў гатовы.
Найбольш сур'ёзным аказалася пытанне з дзвярыма. Рабіць і прыстасоўваць так, каб яны зачыняліся і адчыняліся, без нажа было цяжка і марудна.
– Дык і не трэба турбавацца! – сказаў нарэшце Мірон. – Пасадзім і запляцём іх зверху. Калі трэба будзе, распляцём і выцягнем.
– А што ты будзеш рабіць з большымі жывёламі? – сур'ёзна сказаў Віктар.
Мірон зірнуў на яго, не разумеючы, жартуе той ці не, і сказаў:
– Ну, калі трапіцца цяля ці авечка, тады пабудуем хлеў з бярвенняў, на завесах, з замком.
– А чым карміць гэтых цецерукоў?
– Ды почкамі, маладым лісцем.
Такім чынам у іх гаспадарцы завялася першая жывёла.
Цяпер самым балючым пытаннем пасля нажа застаўся гаршчок. Гэтулькі дзён яны не елі нічога гарачага, калі не лічыць рыбы і мяса.
– Не, трэба ісці шукаць гліны! – рашуча сказаў Віктар. – Гэта ж сорам не знайсці такога дабра!
– Ты не кажы пра яе з такой знявагай, – сказаў Мірон. – Мы прывыклі так на яе глядзець толькі таму, што яе ў нас шмат, ды мы яе не выкарыстоўваем як належыць. На ёй можна развіць вытворчасць цэглы, чарапіцы, падземных труб. Хай замест драўляных дамоў усюды будуць камяніцы; хай замест саламяных і нават іржавых жалезных дахаў усюды будуць чарапічныя; хай усюды будуць пракладзены трубы для вады, каналізацыі, асушкі зямлі – і тады ўбачыш, што такое гліна.
Узялі на плечы свае дубіны і пайшлі. У Віктара аж рукі свярбелі, калі ён браў сваю «вожыкавую булаву».
– Эх, каб трапіць на якога добрага ворага! – казаў ён.
– Не надта рызыкуй, – стрымліваў Мірон. – Не думай, што твае калючкі небяспечныя для ўсіх.
Бліжэйшыя месцы былі ім ужо знаёмы, таму яны накіраваліся глыбей у лес. Пасля змрочнага бору, бадай што аднолькавага ва ўсе поры года, яны выйшлі ў шырокую сонечную зялёную лагчыну. Трава тут ужо вырасла настолькі, што хоць касі яе. Бяроза, альха, арэшнік, крушына шамацелі сваімі лісцямі, як улетку. То тут, то там над імі ўзвышаліся дубы, ліпы або адзінокія сосны з шырокімі верхавінамі. Здавалася, і сонца тут грэе мацней, чым там, на беразе.
Хоць нашы хлопцы і не думалі любавацца прыродай, але мімаволі спыніліся перад такім хараством і моўчкі пачалі азірацца. А праз некалькі хвілін пачулі, што ў кустах нехта… папярхнуўся і закашляўся. Сэрцы таварышаў моцна закалаціліся.
– Чалавек?!
Яны кінуліся ў той бок і… выгналі лёгкую прыгожую казулю.
– Няўжо гэта яна кашляла? – з крыўдай спытаў Мірон.
– А то хто ж? – панура адказаў Віктар, нібы ён быў вінаваты ў гэтай памылцы.
На некаторы час настрой хлопцаў быў сапсаваны…
Доўга яны блыталіся па лесе, заглядалі ў кожны куток, спуджвалі сваіх знаёмых суседзяў. Зноў бачылі дзіка і зноў пастараліся схавацца ад яго, хоць Віктар і гатоў быў уступіць з ім у бойку.
– Наогул я лічу, – разважаў ён, – што дарма кажуць і пішуць пра ўсялякія лясныя жахі. Вазьмі ты хоць гэтага дзіка: свіння і толькі, і нічога жудаснага няма, нават сам баіцца нас.
– Ты ж ведаеш, што і леў і тыгр ухіляюцца людзей, але ж ніхто не скажа, што яны не небяспечныя, – даводзіў Мірон.
Аднаго разу з кустоў выбегла і спынілася, задраўшы галаву, новая жывёла.
– Ці не сабака? – усцешыўся Мірон.
– Не, воўк! – адказаў Віктар і мацней сціснуў сваю булаву.
Воўк ляснуў зубамі і знік.
– Вось з гэтым дык мы маглі б справіцца са сваімі дубінамі, – сказаў Віктар. – Шкада, што ён не напаў на нас. Яны нападаюць толькі тады, калі іх шмат.
Нарэшце хлопцы натрапілі на адзін абрыў, дзе з-пад пяску відаць была гліна. Накапалі яе і пайшлі назад.
Па дарозе зацікавіліся адной нарой.
– Мусіць, лісіная, – заўважыў Мірон.
– Мабыць, так, – сказаў Віктар, прыглядаючыся да нары і слядоў, – але штосьці яна крыху завялікая. Пашукаем навокал другіх выхадаў.
І сапраўды, у розных месцах знайшлі яшчэ тры выхады.
– Вернемся сюды і паспрабуем выкурыць яе дымам, – прапанаваў Віктар. – Адзін стане каля аднаго выхада і будзе пільнаваць, другі будзе выкурваць праз другі выхад, а рэшту завалім.
– Добра! – згадзіўся Мірон.
Аднеслі гліну і зараз жа вярнуліся да гэтага самага месца з агнём.
Каля ніжэйшай, шырокай дзіры падрыхтавалі вогнішча, для ліса пакінулі самы далёкі выхад, а рэшту засыпалі і запхалі ламаччам.
– Пачакай, – сказаў Віктар. – Трэба добра пашукаць, бо могуць яшчэ быць выхады. Тады ўся наша праца будзе дарэмнай.
Пасля доўгага стараннага шукання сапраўды знайшоўся яшчэ адзін выхад.
– Ну, цяпер можна пачынаць, – сказаў Віктар. – Ты раскладай агонь, а я там буду пільнаваць.
Мірон разгроб нару шырэй, глыбей, так, каб агонь быў пад верхнім пластом зямлі, і падпаліў. Калі разгарэлася, Мірон пачаў кідаць вільготнае старое лісце, трухлявае галлё. Густы дым распоўзся каля нары, але, здавалася, зусім не ішоў усярэдзіну.
– Што рабіць? – крыкнуў ён Віктару. – Дым не ідзе ў нару.
– Нічога! – адгукнуўся той. – Частка яго трапляе! Дзьмухай!
Мірон пачаў дзьмухаць. Справа пайшла лепш: і лепш гарэла, і дым уганяўся ўсярэдзіну.
Віктар жа стаяў ля другога выхада і напружана чакаў. На ліса ён пашкадаваў сваёй булавы і ўзяў Міронаву дубіну. Доўга цягнуўся час. Усё здавалася, што вось ужо нешта там варушыцца, але нікога не было. Не так ужо шмат часу прайшло, а хлопцам пачало здавацца, што яны стаяць тут немаведама колькі. Мірон нецярпліва пазіраў у Віктараў бок. Той усё стаяў з паднятай дубінай, нібы скамянелы. Рукі яго здранцвелі.
Нарэшце сапраўды заварушылася.
Але Віктар ледзь не выпусціў дубіны з рук, калі ўбачыў замест лісінай галавы доўгую, белую морду з дзвюма чорнымі палосамі ўздоўж яе.
Тырканулася морда раз-другі – і зараз жа назад. Але вось каля яе з'явіўся маленькі дымок… Бедная жывёліна вымушана была вылазіць… Праўда, яна не бачыла ворага, бо Віктар стаяў ззаду, але ўсё роўна адчувала бяду. Віктар ужо здагадаўся, што гэта за звер, і супакоіўся: гэтая нязграбная жывёліна не паспее ўцячы, як ліс!
Жывёліна зрабіла пару крокаў наперад; паказалася спіна з шараватаю грубай поўсцю.
Віктар апусціў дубіну раз… другі… Жаласна кугікнула жывёліна свіным голасам…
– Гатова! – крыкнуў Віктар.
Мірон мігам падбег да яго.
– Што гэта такое? – вылупіў ён вочы.
– Барсук! – урачыста адказаў Віктар. – Але ж стой! Яшчэ нешта варушыцца!
З нары вылазіла двое барсучанят, якія здурнелі ад дыму. Яны былі такія мілыя, пацешныя, што хлопцам і ў галаву не прыйшло іх забіваць. Іх забралі жывымі.
– Вось табе і яшчэ жывёла для гаспадаркі! – сказаў Віктар.
– Я ж казаў, што трэба будаваць добры хлеў.
– А есці іх можна? – зараз жа запытаўся Мірон.
– Ніхто не забараняе, але звычайна іх не ядуць.
– А скура каштоўная?
– Не вельмі. За дарослага рублёў пяць атрымаць можна.
– Тады і важдацца з імі не варта, – скрывіўся Мірон.
– Але ж яны цікавыя і хутка асвойваюцца. Апрача таго, тлушч барсука вельмі дапамагае ад прастуды і ідзе для шмаравання ботаў, асабліва паляўнічых.
Стары барсук меў каля паўметра даўжыні і важыў кілаграмаў з трыццаць. Цяжка было цягнуць яго, а яшчэ цяжэй зняць скуру тымі прыладамі, якія былі ў хлопцаў. Але Мірон вельмі квапіўся на скуру, якая была б дарэчы ў іхняй «хаце». Ён настояў, каб зараз жа паспрабаваць зняць скуру. Праца была складаная. Доўга мучыліся яны і знялі не скуру, а нейкія лахманы.
Забралі сваю здабычу і, змораныя, пацягнуліся дахаты. Барсучаняты вырываліся, нават кусаліся.
– Ці можна будзе іх садзіць разам з цецерукамі? – казаў Віктар.
– Для цецерукоў зробім жэрдкі, а барсукі будуць на зямлі, – размеркаваў Мірон.
– А гэтыя барсукі досыць цікавы народ, – расказваў дарогай Віктар. – Яны вельмі падобны да мядзведзяў, толькі меншыя і належаць да пароды куніц. Ён зусім няшкодны: жывіцца карэннямі, ягадамі, чарвякамі. На ўловы выходзіць уначы. Узімку спіць у сваёй нары, як мядзведзь. Вельмі любіць чыстату. Гэта часам выкарыстоўвае ліс: забярэцца, калі няма гаспадара, у хату і напаскудзіць там. Вернецца барсук, пачуе гэтую брыдоту ды і выселіцца са сваёй хаты. Тады яе займае ліс.
Дома размясцілі сваю жывёлу, павячэралі і паляглі спаць з пачуццём гаспадарскага задавальнення. У параўнанні з першым днём справы іх значна палепшыліся.
– Для поўнага шчасця не хапае толькі нажа, гаршка, хлеба і солі, – сказаў Мірон.
– І махоркі, – дадаў Віктар.
– А ты яшчэ не забыўся на гэтую брыдоту?
– Часам забываюся, але часам і цягне. Але нішто – ўжо цярпець можна. Напэўна, потым буду рады, што так здарылася.
XI
Барсукі падвялі. – Не святыя гаршкі лепяць (а спрактыкаваныя). – Новыя сродкі жыцця.
На другі дзень, як толькі прачнуліся, зараз жа сунуліся ў хлеў паглядзець сваю жывёлу. Глянуў Віктар праз шчыліну – і нічога не ўбачыў.
– Нешта не відаць, – прамармытаў ён.
Рассунуў галлё болей, зазірнуў ва ўсе куты – няма нікога! Глянуў Мірон – таксама нікога не ўбачыў.
Паглядзелі адзін на аднаго – і рукамі развялі.
– Куды ж яны падзеліся? Хлеўчык жа цэлы!
Агледзелі навокал усю будову і заўважылі каля зямлі досыць вялікую дзіру.
– Гэта ж барсукі зрабілі! – крыкнуў Мірон. – А за імі і цецерукі паўцякалі. Як мы маглі гэтага не прадугледзець? Нават і ты, спец па заалогіі, не прадбачыў.
Віктар стаяў, апусціўшы галаву, і сапраўды адчуваў сябе вінаватым.
– І то праўда, – прамовіў ён. – Калі яны рыюць сабе норы, значыцца, маглі і нават павінны былі і тут прарыць. Але ў такой справе ніякіх спецыяльных ведаў не трэба: ты сам мог гэта добра ведаць, але вось не падумаў.
– Я ж казаў, што не трэба было важдацца з імі, – злосна адказаў Мірон. – Ніякай карысці ад іх няма. Трымаць іх для пацехі ў нашым становішчы зусім лішняе. А цяперака праз іх цецерукі ўцяклі. Вось табе і жывёлагадоўля!
– А ўсё ж пра гэта ты і сам не думаў, – апраўдваўся Віктар. – Каб сказаў, зусім іншая была б справа. Няма чаго вінаваціць другога. Сам дапамагаў. Другі раз будзем разумнейшымі.
– Чакай цяпер другога разу!
Паахкалі, павохкалі, але дапамагчы справе нічым не маглі. А паколькі ў «сажалцы» хапала рыбы, то вялікай бяды пакуль што не было. Праз некалькі хвілін нават пачалі жартаваць.
– У другі раз для кожнай пароды жывёлы будзем рабіць асобныя, спецыяльныя, прыстасаваныя памяшканні, – суцяшаў Віктар. – А пакуль што давай ляпіць гаршчок.
– А ты ведаеш, як ляпіць? – запытаўся Мірон з трывогай.
– Хто з нас калісьці не ляпіў? – бесклапотна адказаў Віктар. – Нездарма кажуць: не святыя гаршкі лепяць.
– Тут не ляпіць, а круціць трэба, – пахмура адказаў Мірон.
– Давай круціць – усё роўна. Ты, мусіць, добра ведаеш гэтую справу?
– Чаму ж так я? – здзівіўся Мірон.
– Ды ты ж сам надоечы апяваў гліну, паэму дэкламаваў.
Мірон паскроб патыліцу.
– Паэма паэмай, – прамовіў ён, – а як робяцца гаршкі, я не бачыў. Неяк не траплялася. Справа лічыцца такой простай, што, я думаў, не варта спецыяльна наглядаць, вывучаць яе. Можа, ты часам бачыў?
– І я не бачыў! – з камічнай мінай адказаў Віктар. – Таксама не цікавіўся гэтай прымітыўнай прамысловасцю. Усе дзікуны ўмеюць гэта рабіць. Я нават недзе чытаў, што егіпцяне чатыры тысячы гадоў назад выдумалі нейкую прыладу для гэтай вытворчасці. Але, я думаю, зляпіць абы-які гаршчок можна і без усякай прылады.
– Паспрабуем, – панура адказаў Мірон.
Як ён цяпер шкадаваў, што не пацікавіўся гэтай справай! Яму таксама даводзілася чытаць, ён меў нават некаторыя тэарэтычныя веды, але як узяцца за справу – не ведаў.
Намачылі, размясілі гліну. Пусцілі ў ход і сваю чарапаху для вады. І пачалі ляпіць, як гэта робяць маленькія дзеці. Маленькія, нязграбныя місачкі сяк-так выходзілі, але ім не гэта трэба было, а гаршчок, прынамсі, хоць на літр. Такую пасудзіну трэба было злепліваць з кавалкаў, а тады ўжо адразу было відаць, што ў злепленых месцах будзе шчарбіна.
Стараліся хлопцы так, што аж пот капаў. Шмат разоў нанава камячылі свае «гаршкі».
– Вось табе і «не святыя гаршкі лепяць»! – злаваў Віктар. – Выходзіць, наадварот: якраз святым трэба быць у гэтай справе.
– Або дзікуном, – дадаў Мірон.
Нарэшце кожны з іх зляпіў па невялічкаму «гаршку», але, глянуўшы на сваю працу, хлопцы толькі насамі паківалі.
– Яны адразу распаўзаюцца, калі пачнуць сохнуць. А іх яшчэ трэба абпальваць, каб ужываць. Вось табе і прымітыўная вытворчасць! – прамовіў Віктар.
– Не, відаць, не абысціся без ганчарнага кола! – рашуча сказаў Мірон.
– Вось чаго захацеў: колы, машыны!
– Якую-небудзь круцёлку, абавязкова трэба прыдумаць. Тады шчыльней зліпнуцца часткі гліны. Зараз я пашукаю што-небудзь.
Праз некалькі хвілін Мірон прынёс досыць тоўсты круглы кавалак дрэва, абсмаліў, абскроб яго.
– Цяпер, – сказаў ён, – паставім гэтую штуку старчма. Ты будзеш круціць яе, а я зверху палажу камяк гліны. У кожным разе павінна выйсці нешта, не горшае за гэтае чарап'ё.
Падышлі бліжэй да вады, прыладзіліся. Было б нішто сабе, але канец хістаўся ад рухаў Віктара. Тады зрабілі вілкі, каб «машына» не хісталася.
Нарэшце, пасля доўгай пакуты, нешта зрабілі. Але гэтае «нешта» вельмі мала нагадвала гаршчок.
– Што ён нязграбны – гэта не бяда, – казаў «майстар» Мірон.
– Але сценкі надта тоўстыя, а гэта нядобра: патрэскаюцца. Давай яшчэ паспрабуем.
У выніку ўсёй працы з'явіліся два сякія-такія гаршкі. З задавальненнем глядзелі хлопцы на свае вырабы, і яны пачалі ім здавацца нават нядрэннымі. Хоць на наш погляд гэтыя рэчы былі б зусім недарэчныя.
Але задавальненне значна зменшылася, калі яны падумалі, што да канца яшчэ вельмі далёка.
– Сушыць іх трэба некалькі дзён, – сказаў Мірон, – бо трэба пачынаць з цёмнага, вільготнага месца. А потым абпальваць некалькі дзён, таксама пачынаючы з лёгкага агню, нават дыму. Ды і то невядома, ці не патрэскаюцца, бо гліна не падрыхтаваная і не апрацаваная як трэба.
– Э-э! – працягнуў Віктар. – У такім разе і не дачакаемся. Мусіць, мы тады ўжо дома будзем. Вада бадай ужо спала.
– Я не буду шкадаваць, калі не дачакаемся. А калі спатрэбяцца, мы самі будзем рады, што зрабілі. Рыбы на сёння хопіць, пойдзем пашукаем да яе яшчэ чаго-небудзь.
Як звычайна, накіраваліся ў лес. Праз некаторы час знайшлі некалькі маладзенькіх грыбоў.
– Бач, якія прыгожыя сыраежкі! – усцешыўся Віктар, сарваў і адразу з'еў корань. – Смачныя, салодкія! – цмокнуў ён. – Нездарма іх завуць сыраежкамі.
А яшчэ праз некалькі крокаў натрапілі хлопцы на лісічкі.
– Цёплае надвор'е, пачынаюць грыбы лезці, – задаволена казаў Мірон. – Будзем мець падмацаванне замест цецерукоў.
Перасеклі лес наўскасяк і выйшлі да таго месца, дзе яны ў першы дзень бачылі клін, што вытыркаўся ў возера. Цяпер з гэтага боку ўжо возера не было.
– Суха ўжо! – крыкнуў Віктар і пабег наперад.
Пабег за ім і Мірон. Але хутка пераканаліся, што да сухога месца яшчэ далёка. Тут была дрыгва, у якую і думаць нельга было совацца.
– А ўсё ж такі цяпер можна ўжо спадзявацца знайсці выхад, – суцяшалі сябе хлопцы. – Заўтра пойдзем шукаць.
Тут Мірон звярнуў увагу на малады аер у балоце.
– А вось і яшчэ страва! – сказаў ён, вырваў расліну, вылушчыў белы канец каля кораня і пачаў есці.
– Праўда! Ведаю. Не раз еў! – крыкнуў Віктар і далучыўся да Мірона.
– Здаецца, і сёе, і тое з'ясі, – разважалі хлопцы, калі ішлі назад, – а ўвесь час адчуваеш голад, усё чагосьці не хапае.
Пад вечар пачаўся дождж, вялікі, доўгі. Увесь час прыйшлося сядзець у будцы. Хоць і старанна яна была пабудавана і дагледжана, але ўсё роўна працякала.
– Абавязкова спалю яе, калі будзем адыходзіць дадому! – злаваў Віктар.
Зноў зрабілася нудна і сумна. Зноў нямілым стала ўсё навакол. Адна толькі ўцеха была: заўтра яны канчаткова выберуцца з гэтага дзікага кута, бо вада ўжо спала.
XII
Зноў няўдалая спроба. – Неспадзяваная сустрэча. – Вожык дапамог. – Апошняя рыба. – Новая спроба. – Нядоўгая радасць. – У пастцы. – Апошнія патугі. – Побач са смерцю.
Спалі дрэнна. Увесь час пільнавалі агонь, грэліся, сушыліся. Дождж перастаў на світанні, і хлопцы зараз жа пачалі рыхтавацца ў дарогу.
Вялікую надзею яны мелі, што цяпер ужо выберуцца. Не можа быць, каб нідзе аніякай магчымасці не было! Калі спатрэбіцца, яны нават папаўзуць, як тады паўзлі ад возера. Так або іначай трэба нарэшце вырвацца…
Перад адыходам Мірон кінуў у вогнішча ўсе назапашаныя дровы.
– Хай гараць. Можа, яшчэ прыйдзецца назад вярнуцца.
Ісці было вельмі непрыемна. Зямля мокрая, з дрэў капае вада. Закране першы якую галіну – другі крычыць, што яго абліло. Абутак прамок адразу, а далей паступова прамакала і адзенне.
Пайшлі тым самым шляхам, што і першы раз, – навакол. Але самаадчуванне было нават горшым, як тады. Тады, прынамсі, адразу было відаць, што далей – вада, значыць, і совацца няма чаго. А цяпер кожны раз прыходзілася лезці ў балота спрабаваць, ці нельга прайсці, – і кожны раз вяртацца назад.
Нават возера не было відаць; перад ім распасцерлася вялікае балота, пакрытае рэдкім хмызняком і паасобнымі дрэвамі. Толькі часам блісне між зелянінай вада і зноў схаваецца.
Яны прайшлі толькі палову свайго вострава, а змарыліся куды болей, як тады за ўвесь шлях. Да таго ж голад пачаў мучыць. Спачатку іх падтрымлівала надзея, што вось зараз яны выберуцца, але хутка надзея знікла. Нават Мірон не вытрымаў:
– Гэтак можна швэндацца тут усё сваё жыццё!
– Толькі цяпер я адчуў, які прыемны, прыгожы, прытульны быў наш куток, будан, вогнішча! – сказаў Віктар. – Хадзем назад!
– Хадзем! – згадзіўся Мірон. – Усё роўна сёння не паспеем усяго абысці. Заўтра пачнём з гэтага месца.
Калі вярнуліся назад, было пад вечар ужо. Жар ад вогнішча захаваўся, але ў запасе не было ні ламачча, ні ежы.
Хлопцы былі так стомлены, што ім не хацелася нават варушыцца. Трэба было ісці па галлё, па рыбу, але абодва згадзіліся лепш галадаваць, абы толькі адпачыць, бо і папярэднюю ноч яны амаль не спалі.
Падсушыліся, выпілі «чаю» і зараз жа паляглі спаць.
Прачнуліся на світанні, праспаўшы гадзін адзінаццаць. Затое зноў адчувалі сябе бадзёрымі і вясёлымі. Толькі голад даваў сябе знаць.
Ускінулі на плечы свае дубіны і бягом памчаліся да сажалкі. Наперадзе шпарка бег Віктар, ззаду дыбаў Мірон. Беглі яны па дарозе, якую добра ведалі, таму нават не глядзелі вакол сябе. Вось кусты па беразе іх сажалкі; Віктар ужо абмінуў куст…
Але ў гэты момант адбылося нешта такое, чаго Мірон зусім уразумець не мог.
Пачуўся крык, рэў, стук, і насустрач Мірону выскачыў бледны, бяззбройны Віктар.
– Уцякай! – паспеў ён толькі крыкнуць і паляцеў як страла.
Мірон нават і сам не заўважыў, як ужо імчаўся следам за Віктарам.
Вецер свісцеў у вушах, галіны сцёбалі па твары, а яны ўсё ляцелі ды ляцелі. Азірнуўся быў Мірон назад, нічога не заўважыў, але не адставаў ад Віктара. Толькі каля вогнішча спыніўся Віктар і пачаў углядацца назад.
– Што… такое? – задыхаўшыся, спытаўся Мірон.
– Мядзведзь! – коратка адказаў Віктар.
Але як яны абодва ні прыглядаліся, нікога не было відаць.
– А можа, табе толькі здалося? – насмешліва сказаў Мірон.
– Добра здалося, калі я сам стукнуў яго па галаве! – адказаў Віктар сур'ёзна.
Потым, прыгінаючыся, пачаў красціся наперад. Рушыў за ім і Мірон. Крокаў пяцьдзесят пасунуліся яны і нічога не заўважылі. Тады толькі Віктар супакоіўся.
– Я быў упэўнены, што мядзведзь за намі гоніцца, – прамовіў ён з палёгкай.
– Ды раскажы ты толкам, у чым справа? – нецярпліва запытаў Мірон.
– А вось калі я заскочыў за куст, дык трапіў акурат у лапы да мядзведзя. Сажалка высахла, засталося толькі балота, а ў ім бялела шмат рыбы. Вось мядзведзь і капашыўся там, падбіраў нашую рыбку. Мусіць, таму ён і не пачуў нас, што быў заняты гэтай справай. Я з разгону так і паляцеў на яго. Ён мігам выпрастаўся, стаў на заднія лапы і павярнуўся да мяне. У бяспамяцці я стукнуў сваёй булавой яму па мордзе. Ён зароў і ўхапіўся лапамі за вочы. Відаць, я трапіў яму ў вока. Булава вывалілася з рук, і я паляцеў назад. Вось і ўсё.
– Во як? – сказаў Мірон. – Дык гэта не жарты?
– Добрыя жарты – трапіць мядзведзю ў лапы з адным толькі кіем.
– А ведаеш што? – засмяяўся Мірон. – Гэта ж вожык нас выратаваў. Калючкі папсавалі мядзведзю вока, вось яму і не было як гнацца за намі. А простым кіем ты не мог бы выбіць яму вока.
– Я ж табе казаў: падавай на маю булаву ўсіх звяроў, нават сланоў і кракадзілаў! – сказаў Віктар і ўзяўся ў бокі.
– Ой, не хваліся, герой! – паківаў яму пальцам Мірон. – Прыпомні, як ты, збялелы, бяззбройны, ляцеў ад яго.
– А ты нават і не ведаў чаго, але таксама ляцеў!
І абодва героі весела засмяяліся.
Праз паўгадзіны пайшлі назад. Чым болей набліжаліся да сажалкі, тым болей напружваліся. Чатыры вокі пільна ўглядаліся ў кусты, чатыры вухі не прапускалі аніводнага гуку. Кожны момант хлопцы гатовы былі драпануць назад.
Такім чынам падкраліся да самага берага і ўбачылі балотца з невялікімі лужынкамі, здохлую, паўжывую і жывую рыбу, сляды мядзведзя, а побач булаву. Ніякіх адзнак, што быў паблізу і сам мядзведзь, не было.
Калі падышлі бліжэй ды паднялі дубіну, то заўважылі на ёй сляды зубоў.
– Відаць, ад злосці кінуўся на дубіну, – заўважыў Віктар. – Калі за намі не пагнаўся, дык пэўна застаўся без вока.
– Нажылі мы цяпер суседа-ворага, – сказаў Мірон.
– Дармо! Ён сам цяпер будзе баяцца нас. Наконт гэтага можна быць спакойным. Наогул мядзведзь сам не нападае на чалавека, а на двух – тым болей.
Набралі хлопцы рыбы колькі ўлезла і накіраваліся дадому.
– Апошняя рыба, – сумна сказаў Мірон. – Калі не выберамся заўтра, паслязаўтра, то дрэнная будзе справа.
– А мы зараз жа пасля снедання пойдзем, – адказаў Віктар.
Ён цяпер больш за ўсё цешыўся са сваёй булавы.
– Гістарычная зброя! – казаў ён. – Нават са слядамі мядзведжых зубоў. У музей аддам яе.
Дома не толькі добра паснедалі, але і назапасілі рыбы. Частку засмажылі, а частку падкурылі ды павесілі сушыцца.
Заставалася яшчэ больш гадзіны да поўдня, калі яны рушылі ў дарогу.
Хутка дайшлі да таго месца, дзе спыніліся ўчора, і зноў пачалі свой абход. І зноў пачалася тая самая пакута, зноў пасоўваліся наперад, у балота, і зноў вярталіся назад. Нарэшце падышлі да таго месца, дзе першы раз яны далёка падаліся ў балота.
– Апошняя надзея… – прамовіў Мірон.
Энергічна і ўпэўнена пайшлі хлопцы наперад. Вось ужо і тое месца, дзе яны прымушаны былі павярнуць назад. Далей, дзе раней была вада, цяпер засталося толькі балота.
– Смялей! Смялей! – падбадзёрвалі яны адзін аднаго.
Чапляліся за дрэўцы, пераскаквалі з купінкі на купінку, часам загразалі ў багавінні па пояс, памагалі адзін аднаму. Так яны ўсё пасоўваліся ды пасоўваліся наперад і, нарэшце, вылезлі на сухі бераг.