Страница:
А далей… далей адбылося нешта ўжо зусім неспадзяванае. У лесе пачуліся галасы і сярод дрэў мільганулі… два чалавекі!
– Людзі! – радасна крыкнуў Віктар і хацеў быў ускочыць.
Пазней Мірон зусім не мог прыпомніць і растлумачыць, што з ім тады здарылася. Памятаў толькі, што ў яго галаве, нібы маланка, мільганула слова «недакурак», і ён люта сцяў зубы, схапіў Віктара за плячо і прасіпеў:
– Не рухайся! Пачакай!
Віктар апусціўся і заціх. На іх шчасце, толькі што паваленае дрэва заглушыла голас Віктара. Людзі нічога не пачулі, падышлі і спыніліся каля таго стажка, на які ўчора ўзлазілі хлопцы.
Адзін з незнаёмцаў быў высокі, дужы, гадоў пад пяцьдзесят чалавек, з чорнай стрыжанай барадой і густымі чорнымі вусамі, якія апускаліся ўніз, як у маржа. Пад густымі бровамі глыбока сядзелі вузкія вочы, якія надавалі яму люты выгляд. На ім была кароткая шэрая, з грубага сукна, світка і высокія паляўнічыя боты, запэцканыя ў балоце да каленяў. За плячыма вісела стрэльба.
Яго таварыш быў маладзейшы і меў больш «гарадскі» выгляд. Высокі, тонкі, голены. На ім таксама былі высокія боты, а замест світкі – парусінавая накідка. Стрэльбы ў яго не было.
Кідалася ў вочы, што абодва наогул былі вельмі запэцканыя ў балота.
– Вось якое дрэва звалілі, – заўважыў малодшы.
– Гэткім чынам яны маглі разбурыць нашу хатку, – сказаў чорны. – Вось нарабілі б бяды.
– А яны тут былі? – запытаўся першы.
– А ліха іх ведае! Пакуль што, як бачыш, слядоў не відаць.
– Дык усё ж, нарэшце, як вырашым гэтую справу? – звярнуўся малады да свайго спадарожніка.
– І сам не ведаю, – задумаўся старэйшы. – Можа, дай Бог, яны самі загінулі.
– А калі не?
– Тады, мусіць, трэба ім дапамагчы, – крыва ўсміхнуўся чорны.
«Гэта ж, відаць, пра нас ідзе гутарка! – падумаў кожны з хлопцаў. – Але завошта? Што мы ім зрабілі?»
Яны зірнулі адзін на аднаго, але не паварушыліся. Справа была такая незразумелая і недарэчная, што хлопцы не хацелі верыць сваім вачам і вушам і чакалі, што зараз усё высветліцца.
– Кепска атрымліваецца, – казаў тым часам малодшы. – Калі яны выйдуць адсюль, дык усюды раструбяць аб гэтым кутку. Палезуць розныя вучоныя, возьмуць пад ахову гэтых баброў. Пачнуць пісаць у газетах. Да гэтага часу толькі ляснік адзін раз, узімку, наведваўся сюды, а тады кожны палезе. І нам прыйдзецца развітацца з гэтым надзейным прытулкам.
– Я ж і кажу, – буркнуў чорны.
– Але ж, з другога боку, яны нам зусім непатрэбныя.
– Чаго там шкадаваць савецкае насенне! – бліснуў вачыма чорны. – Нічога, акрамя карысці, не будзе, калі загінуць два бальшавіцкія гадаванцы.
– І то праўда, – уздыхнуў малады. – Наша справа важней за гэтых двух малакасосаў. А колькі нашага брата гіне ад іх! Хай не соваюць свой нос куды не трэба. Дзе яны цяпер?
– Там, каля возера.
– Значыцца, зробім такім чынам: яны, вядома, надзвычай будуць рады, калі ўбачаць нас; мы возьмемся іх вывесці, а там…
– Гэта зручна яшчэ і з другога боку: калі што якое, дык будуць думаць, што яны самі загінулі ў балоце, – дадаў чорны. – Можа, паглядзім цяпер, ці ўсё ў парадку?
– Потым паспеем, спачатку скончым гэтую справу, – адказаў малады.
Яны абмінулі грэблю і накіраваліся ў той бок, дзе была стаянка хлопцаў.
Крокі і шолах даўно ўжо сціхлі, а хлопцы ўсё яшчэ ляжалі ў сваёй засадзе і не дыхалі.
– Слухай! – дрыжачым шэптам сказаў Віктар. – Скубані мяне за бок: можа, я сплю.
– Абодва разам не могуць бачыць адзін сон, – сказаў Мірон. – Гэта дзікая праўда. Што будзем рабіць? Ці ўцякаць, ці сядзець тут?
Віктар падумаў і сказаў:
– Гэта, мусіць, усё роўна: ці тут хавацца, ці дзе-небудзь. Абы толькі не трапіць ім на вочы.
– Шукаць яны нас не будуць, – заўважыў Мірон.
– Чаму так? – здзівіўся Віктар. – Якраз і будуць шукаць.
– Ты чуў, што яны казалі? – разважліва сказаў Мірон. – Мы ж іх сустрэнем з радасцю. Так яно і павінна было б быць. А калі мы іх не сустрэнем?
– Тады яны будуць нас шукаць.
– Так, ды не гэтак. Будуць крычаць, клікаць нас, нават страляць, каб мы самі прыйшлі да іх. Не могуць жа яны падумаць, што мы наўмысля хаваемся ад іх. Яны ж нашы «збаўцы».
– Але, – усміхнуўся Віктар.
– Калі мы не адгукнемся, то яны падумаюць, што мы загінулі. А шукаць, як уцекачоў, яны не павінны, не маюць падставы.
Гэтае разважанне крыху супакоіла абодвух. Іх задачай было толькі, як кажуць, сядзець і не рыпацца і такім чынам дачакацца, пакуль ворагі пойдуць з вострава.
Праз некаторы час сапраўды пачуўся стрэл.
– Клічуць нас! – засмяяліся хлопцы.
Пачуўся новы стрэл ужо ў другім месцы. Праз некаторы час данесліся крыкі. Крыкі то набліжаліся, то аддаляліся: відаць, бандыты хадзілі па ўсім лесе.
Нарэшце галасы пачалі набліжацца да хлопцаў, пачуўся хруст, і абодва чалавекі зноў выйшлі да грэблі.
– Мусіць, яны ў гэтым баку, – казаў адзін з іх.
– Усё ж такі дзіўна, што яны не адгукаюцца, – прамовіў другі. – Не можа быць, каб нашыя стрэлы і крыкі не былі чутны.
– Пагукаем яшчэ тут. Калі няма, значыцца, няма.
– Ці не маглі яны як-небудзь выйсці?
– Апрача таго месца, прайсці нідзе нельга, нават у самае сухое лета, – чуўся голас чорнага. – Куды б яны ні сунуліся, усюды загінуць.
– А можа, якім-небудзь чынам даведаліся пра наш шлях?
Чорны дзядзька гучна засмяяўся:
– А ты сам упэўнены, што пройдзеш цяпер адзін?
– Не вельмі. У такім разе, можа, нам і не трэба будзе турбавацца?
– Дай Бог.
І яны на вачах у хлопцаў зноў пачалі страляць і гукаць:
– О-о-го-го! Сюды-ы!…
Хоць і не да смеху было нашым хлопцам, але яны не маглі не ўсміхнуцца.
– Вось дабрадзеі знайшліся, каб яны хутчэй самі ўтапіліся! – сказаў Мірон, калі людзі адышлі.
– Гэтага мала, – злосна прамовіў Віктар. – Хоць тры гады буду сачыць, але аддам іх пад расстрэл. Пойдзем дахаты, хай яны там блукаюць.
– Ох! – прастагнаў Мірон. – Усё цела здранцвела: мусіць, гадзін пяць ляжалі нерухома.
І яны пайшлі да стаянкі. Ззаду чуліся крыкі і стрэлы іхніх «дабрадзеяў». Хоць хлопцы і не баяліся, што ворагі зараз будуць іх шукаць, але ўвесь час адчувалі небяспеку.
– Горш за ўсё, што агню нельга раскладаць, – казаў Мірон. – Калі яны вернуцца ды ўбачаць, што вогнішча нехта падправіў, дык адразу здагадаюцца, што мы тут. А агонь тым часам можа згаснуць.
– Падсунем тоўстыя кавалкі пад попел, можа, не звернуць увагі, – параіў Віктар.
– А што, калі заўважаць? – непакоіўся Мірон. – Ад гэтага можа залежаць наша жыццё.
Падумалі-падумалі і парашылі лепш рызыкнуць агнём, чымся жыццём.
– Можа, небяспечна кратаць і нашу спажыву? – сказаў Віктар. – Таксама могуць заўважыць.
– І гэта праўда, – згадзіўся Мірон. – Вось дурное становішча: глядзець на сваю ўласную ежу, галадаць і не мець права крануць яе.
Усё гэта было б нават смешна, каб не было гэтак небяспечна.
Не сядзелася ім на месцы. Увесь час пазіралі ў той бок, дзе былі «дабрадзеі». Нарэшце Віктар не вытрымаў:
– Не! Не магу! Ідзём схаваемся побач.
Адышліся ў балота, у зараснік, і там заселі. Адтуль была відаць і іх стаянка, і дарога, па якой маглі прыйсці ворагі. Нарэшце паказаліся і яны. Падышлі да будана і селі каля вогнішча.
– Каб канчаткова ўпэўніцца, трэба пачакаць вечара, – сказаў малады, – калі яны яшчэ жывыя, то павінны прыйсці сюды начаваць.
– Але ў такім разе мы сёння не зможам вярнуцца назад, – заўважыў чорны.
– Ну, дык пераначуем тут. Вось і будан ёсць. Нават барсучыная скура ў ім. А вунь і палова зайца, і рыба вісіць. Заяц, відаць, яшчэ свежы. Значыцца, учора яны тут жылі. Калі загінулі, дык толькі сёння.
Бандыты падклалі ў агонь дроў. Чорны выняў з торбы хлеба, сала, солі.
Калі ўбачылі гэта хлопцы, дык у іх аж сліна пацякла.
– А можа, пакаштуем іхняга зайца? – сказаў малады.
– Не варта важдацца.
– Ну, дык я маленькі кавалачак сабе спяку. – Падышоў, узяў зайца і сказаў: – Як ён скрэмзаны. Відаць, у іх нажа не было.
– А вось неяк трымаліся, чортавы дзеці! – буркнуў чорны. – І якім чынам здолелі зайца злавіць?
– Мусіць, іх там навучаюць цяпер розным такім штукам, – казаў малады, адразаючы нажом тонкую лусту мяса. Потым палажыў яе ў попел.
Хвіліну памаўчалі, глядзелі, як скварыцца мяса. Надыходзіў вечар. Навокал было так спакойна і мірна, што цяжка было падумаць пра тую людскую жорсткасць, якая панавала тут у гэты час. Відаць, гэты настрой мімаволі ахапіў і малодшага.
– А можа, плюнуць на ўсю гэтую справу і пайсці дадому, пакуль не позна? – прамовіў ён.
Чорны сурова зірнуў на яго:
– Праз два тыдні нам спатрэбіцца гэта месца. Калі мы страцім яго, нам самім прыйдзецца рызыкаваць жыццём. Няўжо ж з-за гэтых шчанят ты сам згодзен пацярпець?
– Ды я гэта кажу толькі таму, што ўпэўнены ў іх смерці. Наўрад ці могуць яны столькі часу не прыходзіць.
– Каб цвёрда быць упэўненым, трэба перачакаць ноч, – сурова сказаў чорны.
Малады выняў мяса, пачысціў яго, пасыпаў соллю і са смакам пачаў есці.
– Нішто, – сказаў ён. – Раю і табе.
– Не хачу гэткага дабра, – махнуў рукой яго таварыш.
Бедныя хлопцы ледзь не плакалі, калі глядзелі, з якім смакам есць вораг іхняе мяса. Ды яшчэ з хлебам, з соллю! Хоць бы драбінку гэтага хлеба і солі пакаштаваць.
– Кладзёмся спаць, – прапанаваў стары. – Калі прыйдуць, не пакрыўдзяцца. Яны і спадзявацца не маглі ўбачыць тут людзей, якія могуць іх вывесці.
Віктар сціснуў кулакі, заскрыгатаў зубамі і ледзь не зароў ад злосці.
Стары ўлез у будку, палажыў пад сябе стрэльбу і разлёгся на скуры.
– Паглядзі, там яны чарапаху паставілі на бярозавы сок, – сказаў ён з будана. – Піць хочацца.
Малады пайшоў, узяў чарапаху і паднёс свайму таварышу.
– Добрая рэч, дай Бог ім здароўя, – засмяяўся той.
Потым і другі ўлез у будан. Пра нешта яшчэ пагутарылі там, але хлопцы не маглі разабраць.
Стаяла цішыня. Толькі нейкія вячэрнія птушкі часам парушалі яе. Надышла ноч. Хлопцы сядзелі ў сваёй засадзе, нібы скамянелыя. Ім здавалася, што ў гэткай цішыні чуваць не толькі кожны іх рух, але і дыханне, нават стук сэрцаў. Доўга не адважваліся яны паварушыцца. Вось ужо і храп пачуўся з будкі, а яны ўсё яшчэ баяліся крануцца з месца. Ад холаду і вільгаці пачалі дрыжаць.
– Ну, давай вылазіць, – прашаптаў Віктар.
Паварушыліся – і зараз жа храснуў леташні сухі чаротнік. Самлелі хлопцы, стаілі дыханне, прыслухаліся – нічога. Палезлі далей.
І вось тут адбылося самае жудаснае ў іхняй гісторыі: Мірон заблытаўся нагамі ў лазняку і… ляснуўся на зямлю.
У будцы зараз жа заварушыліся, і адтуль вылез чорны бандыт са стрэльбай у руках. Зірнуў ва ўсе бакі, прыслухаўся, пачакаў некалькі хвілін і схаваўся назад.
– Што там такое? Можа, яны? – пачуўся сонны голас маладога.
– Не. Мусіць, звер які.
Хлопцы прыліплі да зямлі ў самых недарэчных позах. Мірон ляжаў тварам у балоце з задранай дагары нагою. Віктар перш сядзеў на кукішках, а пасля паваліўся на бок і абапёрся адною рукою аб зямлю. І ў гэткім становішчы яны павінны былі яшчэ доўга чакаць, пакуль можна было рухацца далей. Нарэшце дачакаліся гэтага часу і папаўзлі.
Калі яны адышліся далёка, Віктар аж з кулакамі накінуўся на Мірона.
– Ах ты, мядзведзь касалапы! – сіпеў ён. – Праз цябе ледзь не загінулі!
– Ну-ну, – вінавата казаў Мірон. – Нічога дрэннага не здарылася. Не магло ж ім прыйсці ў галаву, што гэта мы.
– Ну, а калі б палічылі цябе за звера ды ўсадзілі кулю, лепш было б?
– Ды кінь ты ўжо! Усё мінула. Давай лепш памяркуем, што рабіць далей.
Віктару рупіла падкрасціся да бандытаў і сцягнуць стрэльбу, але Мірон стрымліваў яго.
– Па-першае, – казаў ён, – стрэльбу выцягнуць з-пад яго нялёгка. Бачыш, як ён чула спіць? Па-другое, нават каб і ўдалося, ці здолеем мы з імі справіцца? У малодшага, а можа, і ў старэйшага, напэўна, ёсць рэвальвер: не пойдзе бандыт на такую справу без рэвальвера. А тады ўжо будзе іншая рэч.
Думка аб рэвальверы не прыходзіла Віктару ў галаву і цяпер вельмі збянтэжыла яго.
– Нам толькі забіць гэтага старога чорта ў сне, а другому мы ўдвух далі б рады, – трымаўся яшчэ Віктар.
– Яно, можа, і так, – разважаў Мірон. – А як ты заб'еш яго адразу, калі з будкі толькі ногі яго тырчаць? А калі толькі параніш, то з рэвальверамі яны нас перамогуць.
– Ты, мусіць, баішся? – папікнуў Віктар.
– Што? – пакрыўдзіўся Мірон. – У такім разе, ты добра падумай і скажы: ці так я кажу, ці не? Калі ты шчыра скажаш, што не так, тады я пайду з табою на рызыку.
– Вось каб ведаць, што рэвальвераў няма, – нерашуча прамовіў Віктар.
– Зноў кажу: яны ішлі спецыяльна, каб загубіць нас. Няўжо ж не ўзялі з сабой рэвальвера?
Віктар павінен быў згадзіцца і з гэтым.
– Падыдзем бліжэй, паглядзім.
Падкраліся, прыслухаліся, зазірнулі ўсярэдзіну. У цемры нічога не было відаць, толькі ногі высоўваліся з будана. Тут ужо і Віктар пераканаўся, што лезці ў цемры ў цесную будку нельга.
– Якая прыкрасць, – прашаптаў ён, калі адышліся. – Вораг спіць побач, і нічога нельга яму зрабіць!
– Пакуль што добра ўжо тое, што самі выратаваліся. А ў твар іх мы не забудзем і абавязкова знойдзем з дапамогай тых, каму гэта належыць.
Гэтая думка канчаткова супакоіла Віктара.
– У такім разе пойдзем і мы спаць куды-небудзь далей, – сказаў ён.
Яны адышліся, прынамсі, на кіламетр і прытуліліся пад дрэвам.
А калі на світанні зноў падкраліся да будана, бандытаў ужо не было. Не было і барсучынай скуры.
– Затое глянь, што яны нам пакінулі, – сказаў Мірон.
На зямлі засталася паперка з соллю і некалькі агрызкаў хлеба. Як шалёныя накінуліся хлопцы на гэтыя рэшткі і праглынулі не толькі агрызкі, але падабралі і ўсе малюсенькія драбкі. Віктар нават узяў сабе ў рот каліўца солі.
– Ах, якая смачная, салодкая! – цмокнуў ён. – Смачней за ўсе цукеркі і ласункі.
Пакаштаваў і Мірон. Аднак, калі Віктар яшчэ захацеў узяць, Мірон не даў.
– Гэтак ты ўсё з'ясі! – сказаў ён і дадаў: – Цяпер я не шкадую, што яны адрэзалі сабе нашага зайца. Я і добраахвотна згадзіўся б на такі тавараабмен.
Раптам Віктар крыкнуў і пляснуў сябе па галаве.
– Як жа мы не здагадаліся прасачыць, кудой яны выходзяць?!
– Вось гэта дык глупства з нашага боку! – сказаў Мірон. – І як мы маглі забыцца? Мусіць, непасрэдная небяспека ды соль зацямнілі наш розум.
– Пабяжым хоць цяпер! – крыкнуў Віктар і кінуўся наперад.
– Стой! Пачакай! – затрымаў яго Мірон. – Не забывайся, што небяспека не мінула. Можа, яны дзе па лесе ходзяць. Можа, мы ім трапім на вочы. Трэба красціся асцярожна, хавацца за кожным кустом, за кожным дрэвам.
Хоць такім спосабам і мала было надзеі дагнаць бандытаў, якія ішлі вольна, але бегчы было немагчыма.
Доўга яны ішлі такім чынам, часам і перабягалі, але бандытаў не бачылі. Калі ўжо канчаткова пераканаліся, што іх на востраве няма, пачалі шукаць сляды каля балота.
Між тым сабраліся хмары, загрукатаў гром, упалі першыя кроплі дажджу. Трэба было бегчы ратаваць агонь. І калі хлопцы непадалёк ад таго месца, дзе яны самі перабіраліся на суседні востраў, заўважылі свежыя сляды дзвюх пар ботаў, яны не адважыліся пайсці па іх. Рызыкаваць агнём было нельга.
– Цяпер мы напэўна ведаем, што шукаць пераходу на нашым востраве няма сэнсу, – сказаў Мірон, паварочваючы назад. – Гэта ўжо добра. А дагнаць мы іх наўрад ці дагонім…
– Значыць, прыйдзецца чакаць два тыдні. Яны абяцалі прыйсці па нейкай сваёй цёмнай справе. Тады падрыхтуемся ўжо і будзем разумнейшымі.
XVI
Два тыдні чакаць смяротных ворагаў, каб з дапамогай іх вызваліцца! Хто б мог падумаць, што можа скласціся такое становішча?!
– Ну, як табе падабаюцца нашы прыгоды? – усміхнуўся Мірон. – Ці такія яны прыемныя, як пішацца ў кнігах?
– Цяпер, калі я пад'еў мяса з соллю і калі непасрэднай небяспекі няма, я адчуваю сябе досыць добра, – адказаў Віктар.
– А наогул?
– Наогул зусім нецікавая справа. Я ахвотна адмовіўся б ад гэткіх прыгодаў. А ты?
– І я таксама, – уздыхнуў Мірон. – Каб яшчэ ўся гэтая рызыка ды пакута мелі якую-небудзь мэту, як гэта бывае, напрыклад, на вайне ці ў якой навуковай экспедыцыі, то яшчэ сяк-так, а тут цярпі і рызыкуй немаведама дзеля чаго. Хавайся, нібы звер ад паляўнічага, без ніякай віны.
– Я проста зразумець не магу, – злосна сказаў Віктар, – як гэта чалавек можа дайсці да такога становішча. Вось кажуць: звер, звер! Дык нашы ж суседзі-звяры – нявінныя дзеці перад гэтымі людзьмі! Да гэтага часу мы і бяззбройныя не мелі ад іх аніякай крыўды.
– Наадварот яшчэ: мы самі скрыўдзілі беднага мішку, – засмяяўся Мірон.
Доўга дзяліліся яны ўражаннямі аб мінулых падзеях. У кожным разе два тыдні сядзець і чакаць склаўшы рукі ў іх не было аніякай ахвоты. Таму пастанавілі ўзяцца за працу сістэматычна, планава: кожны дзень абследаваць невялікі ўчастак, але дасканала. Пры такой працы яны абавязкова павінны былі натрапіць на той праход, якім карыстаюцца бандыты.
Але праз дзень выявілася, што на гэта часу не хапае. Заяц і рыба скончыліся, а новай спажывы не было. Увесь дзень трэба было ламаць галаву, як пражыць. Грыбоў траплялася мала, бо яшчэ не час быў на іх. Набяруць крыху, прыйдуць дадому, спякуць, з'ядуць – і ўжо зноў галодныя, зноў трэба ісці. А гэтыя грыбы, калі іх спячэш, так зморшчацца, што ад іх бадай нічога не застаецца.
– Калі б яшчэ з хлебам, дык сяк-так! – уздыхалі хлопцы.
Адна толькі ўцеха была, што можна было на грыб палажыць драбінку солі, «паёк», як казаў Мірон.
Каб яшчэ да возера было як даступіцца, то, можа, прыдумалі б што-небудзь, каб рыбіну якую злавіць. Але возера нават відаць не было. Шырокае балота аддзяляла яго ад хлопцаў.
– Хоць бы яшчэ які заяц заснуў на дарозе! – казаў Віктар.
– Другога зайца, мусіць, прыйдзецца чакаць столькі гадоў, колькі мінула ад таго часу, як твая бабуля натрапіла на соннага зайца, – вылічыў Мірон.
Затое замест зайца яны аднаго разу сустрэлі свайго знаёмага мядзведзя. Той стаяў каля вялікага старога дрэва і, задраўшы галаву, да нечага прыглядаўся. Мусіць, ён стаяў да хлопцаў тым бокам, з якога было папсавана вока, бо не заўважыў іх, калі яны выйшлі на адкрытае месца. Таварышы зараз жа схаваліся і пачалі сачыць.
Цяпер яны зусім не спалохаліся. Мядзведзь здаваўся ім ужо нястрашным, невялікім, нядужым.
– Дай я падкрадуся і выб'ю яму другое вока, – прашаптаў Віктар, сціскаючы ў руках сваю булаву.
– Не думай, што зноў так будзе, як тады, – папярэдзіў Мірон. Але і яму самому справа здавалася простай.
Мядзведзь усё нюхаў паветра ды прыглядаўся да чагосьці на дрэве. Зірнулі туды і хлопцы і заўважылі дупло, а каля яго нібы мухі лятаюць.
– Пчолы! – сказаў Віктар. – Дык вось да каго ён прыглядаецца! Дзякуй яму за тое, што знайшоў, а выкарыстаць трэба ўжо нам.
Хлопцы пачалі красціся да мядзведзя. Той абапёрся пярэднімі лапамі аб дрэва і сабраўся лезці. Ён быў так заняты сваёю справай, што мог бы не заўважыць ворага нават з абодвума вачыма, а з адным – тым болей.
Толькі ён прыстасаваўся лезці, як – бац! яму нешта па галаве ды як крыкне нехта над вухам! Зароў наш мядзведзь, шугануў убок, ледзь Мірона з ног не збіў і знік з вачэй. Напэўна можна сказаць, што мядзведзь нават і не бачыў, адкуль на яго звалілася бяда, але ён так спалохаўся, што адразу ў яго сапсаваўся жывот.
– Вось бачыш, якая простая справа! – урачыста прамовіў Віктар.
Мірон толькі плячыма паціснуў.
– Мусіць, толькі ў нас гэтак здараецца, – сказаў ён, – бо іначай людзі зусім не баяліся б мядзведзяў… А каб дастаць мёд, відаць, трэба спачатку выкурыць пчол дымам. Прыйдзецца ісці па агонь.
– Але спачатку пашукаем мядзведзя. Можа, у яго і другое вока выбіта, тады мы зможам забіць яго дубінамі.
– Каб было так, ён не ўцёк бы гэтак шпарка. Мусіць, бачыў.
Яны пайшлі ў той бок, куды пабег мядзведзь. Яго няцяжка было знайсці, бо ён пакінуў след ад сваёй раптоўнай хваробы… Праз некаторы час яны пачулі ў гушчары хруст, енк, нібы тузаніну. Падкраліся, зірнулі – курчыцца, валяецца мядзведзь, нібы яму трапілі ў жывот куляй. Калі ўбачылі гэта хлопцы, разам кінуліся да яго і пачалі малаціць дубінамі. Непрыемнае і цяжкое было гэтае «паляванне»… Нарэшце бездапаможны мядзведзь загінуў пад ударамі дубін. Хлопцы, засопшыся, паваліліся на траву.
– Мусіць, мы адзіныя ў свеце людзі, якім без ніякай зброі пашанцавала забіць мядзведзя, – прамовіў Мірон. – Такі выпадак варта запісаць у кнігу.
– Запісана ўжо, – адказаў Віктар. – У адной навуковай кніжцы я чытаў пра такое здарэнне: адзін паляўнічы заўважыў у аўсе мядзведзя. Той ляжаў на зямлі, нахіліўшы на сябе пук аўсяных каласоў, і спакойна ласаваўся імі. У паляўнічага стрэльба была набіта толькі шротам. Забіць мядзведзя шротам нельга, але паляўнічы захацеў хоць спудзіць яго, прагнаць з аўса і стрэліў проста ў паветра. Мядзведзь спалохаўся і «захварэў». Вось гэтак жа, як цяпер. А на другі дзень яго знайшлі за некалькі соцень крокаў мёртвым. Ён памёр ад перапуду. Я не думаю, каб і наш мядзведзь сканаў толькі ад перапуду. Але ў кожным разе гэта дапамагло нам справіцца з ім.
Як бы там ні было, а перад хлопцамі ляжала туша сапраўднага мядзведзя, здабыча, якой ганарыўся б кожны паляўнічы. Але як даступіцца да гэтай здабычы? Калі столькі пакуты было з зайцам і барсуком, то што будзе з мядзведзем?
– Хоць ты плач, гледзячы на багатую здабычу! – уздыхаў Мірон. – Трэба абавязкова дастаць каменняў.
– І зараз жа! – крыкнуў Віктар.
Але Мірон зрабіў «матэматычныя падлікі», па якіх выходзіла, што працу і час ім трэба размеркаваць інакш, чым яны думалі. Каменні шукаць, мусіць, прыйдзецца не адну гадзіну, нямала часу пойдзе, каб апрацаваць іх. А яшчэ разабраць мядзведзя, перанесці і ўпарадкаваць мяса. Апрача таго, трэба ж будзе за ўвесь гэты час і падсілкавацца.
– Адным словам, – скончыў свае падлікі Мірон, – сёння ўсё зрабіць мы не паспеем, не кажучы ўжо аб тым, што наш агонь за гэты час можа загінуць.
Праз некалькі хвілін два хлопцы валаклі па лесе мядзведзя. Адзін трымаў яго за правую пярэднюю лапу, другі – за левую, а мядзведзь ехаў па зямлі на спіне мордай наперад. Хоць і невялікі быў звер, але для галодных і аслабелых хлопцаў ён быў значным грузам.
– Колькі мы тут валачэм непатрэбнага цяжару, які добрыя людзі пакінулі б на месцы! – скардзіліся хлопцы.
У гэты дзень яны паспелі толькі набраць каменняў ды наладзіць іх «апрацоўку». У лесе пачулася лясканне, нібы хто брукаваў вуліцу. Праз некаторы час хлопцы ўжо мелі «нажы» і «сякеры» каменнага веку. Але ж якія гэта былі прылады! Хлопцы глядзелі на іх і казалі:
– Першабытны чалавек засмяяў бы нас, каб убачыў такія прылады.
– І ў музеі такіх не знойдзеш.
– Але мы не вінаваты, што крэменю няма.
– Мусіць, і з крэменю мы не здолелі б зрабіць так, як яны.
– А ўсё-такі ямчэй будзе, чым зубамі!
На другі дзень раненька ўзяліся за працу. Дапамагчы каменныя прылады дапамаглі, але толькі з удзелам сухога вострага кораня ды ўсялякіх іншых прыстасаванняў. У выніку атрымалі столькі мяса, што не ведалі, куды яго дзець.
– Што рабіць? – у роспачы казаў Мірон. – Без солі яно і тры дні не пратрымаецца.
– Тады трэба наесціся на запас, – не то сур'ёзна, не то жартам сказаў Віктар.
І сапраўды, яны так пад'елі, што ўвесь дзень і глядзець не хацелі на мяса.
– Зноў мы зрабілі памылку! – сказаў Мірон. – Нам трэба было напаследак гэтак наесціся. Тады і добра было б, што не хочацца есці. А цяпер свежае мяса дарма гіне.
– Давай тады акурым яго, – запрапанаваў Віктар.
– І то праўда! – суцешыўся Мірон. – Хоць без солі ўсё роўна доўга не будзе трымацца, але напэўна даўжэй, чымся так.
Змайстравалі з жэрдак козлы, скруцілі з лыка вяроўкі і павесілі шынкі.
– За адзін заход павесім і свае гаршкі, – сказаў Мірон, – мусіць, яны падсохлі ўжо.
Гаршкі ляжалі ў ямцы, выкапанай у пяску пад коранем дрэва. У цяньку яны падсохлі досыць добра і не мелі аніводнай шчарбіны. Прыладзілі і іх, але вышэй, чым мяса, каб да іх даходзіў толькі лёгкі дух.
– Рызыкоўная справа з гэтым чарап'ём, – мармытаў Мірон. – Трэсне – і ўсё прапала.
Стаянка прыняла зусім гаспадарчы выгляд. На дрэве вісела скура мядзведзя, на жэрдках акурваліся шынкі, каля вогнішча і будана ўвіхаліся жыхары.
– Акурат як у людзей! – радасна казалі хлопцы.
Пад вечар усё ж такі яшчэ пад'елі мяса і паляглі спаць у самым добрым настроі.
XVII
Цяпер ужо можна было пачынаць пошукі дарогі. Першы дзень яны бадай увесь і патрацілі на гэтую справу. След бандытаў паказаў, што праход быў недзе за суседнім востравам. Значыцца, адразу адпадала патрэба шукаць за гэтым. За першы ж дзень яны добра агледзелі трэцюю частку ўсяго берага, які ім належала абследаваць. У адным месцы яны прасунуліся досыць далёка, аднак далей усё роўна была такая дрыгва, што прайсці праз яе і думаць нельга было.
Але хлопцы і не спадзяваліся на хуткі поспех і вярнуліся дадому, задаволеныя ўжо тым, што частка задачы выканана. У дарозе яны выкарыстоўвалі кожны выпадак, каб скубануць чаго-небудзь расліннага: ці аеру, ці шчаўя, ці сыраежку, ці якую зялёненькую лісцінку.
– Людзі! – радасна крыкнуў Віктар і хацеў быў ускочыць.
Пазней Мірон зусім не мог прыпомніць і растлумачыць, што з ім тады здарылася. Памятаў толькі, што ў яго галаве, нібы маланка, мільганула слова «недакурак», і ён люта сцяў зубы, схапіў Віктара за плячо і прасіпеў:
– Не рухайся! Пачакай!
Віктар апусціўся і заціх. На іх шчасце, толькі што паваленае дрэва заглушыла голас Віктара. Людзі нічога не пачулі, падышлі і спыніліся каля таго стажка, на які ўчора ўзлазілі хлопцы.
Адзін з незнаёмцаў быў высокі, дужы, гадоў пад пяцьдзесят чалавек, з чорнай стрыжанай барадой і густымі чорнымі вусамі, якія апускаліся ўніз, як у маржа. Пад густымі бровамі глыбока сядзелі вузкія вочы, якія надавалі яму люты выгляд. На ім была кароткая шэрая, з грубага сукна, світка і высокія паляўнічыя боты, запэцканыя ў балоце да каленяў. За плячыма вісела стрэльба.
Яго таварыш быў маладзейшы і меў больш «гарадскі» выгляд. Высокі, тонкі, голены. На ім таксама былі высокія боты, а замест світкі – парусінавая накідка. Стрэльбы ў яго не было.
Кідалася ў вочы, што абодва наогул былі вельмі запэцканыя ў балота.
– Вось якое дрэва звалілі, – заўважыў малодшы.
– Гэткім чынам яны маглі разбурыць нашу хатку, – сказаў чорны. – Вось нарабілі б бяды.
– А яны тут былі? – запытаўся першы.
– А ліха іх ведае! Пакуль што, як бачыш, слядоў не відаць.
– Дык усё ж, нарэшце, як вырашым гэтую справу? – звярнуўся малады да свайго спадарожніка.
– І сам не ведаю, – задумаўся старэйшы. – Можа, дай Бог, яны самі загінулі.
– А калі не?
– Тады, мусіць, трэба ім дапамагчы, – крыва ўсміхнуўся чорны.
«Гэта ж, відаць, пра нас ідзе гутарка! – падумаў кожны з хлопцаў. – Але завошта? Што мы ім зрабілі?»
Яны зірнулі адзін на аднаго, але не паварушыліся. Справа была такая незразумелая і недарэчная, што хлопцы не хацелі верыць сваім вачам і вушам і чакалі, што зараз усё высветліцца.
– Кепска атрымліваецца, – казаў тым часам малодшы. – Калі яны выйдуць адсюль, дык усюды раструбяць аб гэтым кутку. Палезуць розныя вучоныя, возьмуць пад ахову гэтых баброў. Пачнуць пісаць у газетах. Да гэтага часу толькі ляснік адзін раз, узімку, наведваўся сюды, а тады кожны палезе. І нам прыйдзецца развітацца з гэтым надзейным прытулкам.
– Я ж і кажу, – буркнуў чорны.
– Але ж, з другога боку, яны нам зусім непатрэбныя.
– Чаго там шкадаваць савецкае насенне! – бліснуў вачыма чорны. – Нічога, акрамя карысці, не будзе, калі загінуць два бальшавіцкія гадаванцы.
– І то праўда, – уздыхнуў малады. – Наша справа важней за гэтых двух малакасосаў. А колькі нашага брата гіне ад іх! Хай не соваюць свой нос куды не трэба. Дзе яны цяпер?
– Там, каля возера.
– Значыцца, зробім такім чынам: яны, вядома, надзвычай будуць рады, калі ўбачаць нас; мы возьмемся іх вывесці, а там…
– Гэта зручна яшчэ і з другога боку: калі што якое, дык будуць думаць, што яны самі загінулі ў балоце, – дадаў чорны. – Можа, паглядзім цяпер, ці ўсё ў парадку?
– Потым паспеем, спачатку скончым гэтую справу, – адказаў малады.
Яны абмінулі грэблю і накіраваліся ў той бок, дзе была стаянка хлопцаў.
Крокі і шолах даўно ўжо сціхлі, а хлопцы ўсё яшчэ ляжалі ў сваёй засадзе і не дыхалі.
– Слухай! – дрыжачым шэптам сказаў Віктар. – Скубані мяне за бок: можа, я сплю.
– Абодва разам не могуць бачыць адзін сон, – сказаў Мірон. – Гэта дзікая праўда. Што будзем рабіць? Ці ўцякаць, ці сядзець тут?
Віктар падумаў і сказаў:
– Гэта, мусіць, усё роўна: ці тут хавацца, ці дзе-небудзь. Абы толькі не трапіць ім на вочы.
– Шукаць яны нас не будуць, – заўважыў Мірон.
– Чаму так? – здзівіўся Віктар. – Якраз і будуць шукаць.
– Ты чуў, што яны казалі? – разважліва сказаў Мірон. – Мы ж іх сустрэнем з радасцю. Так яно і павінна было б быць. А калі мы іх не сустрэнем?
– Тады яны будуць нас шукаць.
– Так, ды не гэтак. Будуць крычаць, клікаць нас, нават страляць, каб мы самі прыйшлі да іх. Не могуць жа яны падумаць, што мы наўмысля хаваемся ад іх. Яны ж нашы «збаўцы».
– Але, – усміхнуўся Віктар.
– Калі мы не адгукнемся, то яны падумаюць, што мы загінулі. А шукаць, як уцекачоў, яны не павінны, не маюць падставы.
Гэтае разважанне крыху супакоіла абодвух. Іх задачай было толькі, як кажуць, сядзець і не рыпацца і такім чынам дачакацца, пакуль ворагі пойдуць з вострава.
Праз некаторы час сапраўды пачуўся стрэл.
– Клічуць нас! – засмяяліся хлопцы.
Пачуўся новы стрэл ужо ў другім месцы. Праз некаторы час данесліся крыкі. Крыкі то набліжаліся, то аддаляліся: відаць, бандыты хадзілі па ўсім лесе.
Нарэшце галасы пачалі набліжацца да хлопцаў, пачуўся хруст, і абодва чалавекі зноў выйшлі да грэблі.
– Мусіць, яны ў гэтым баку, – казаў адзін з іх.
– Усё ж такі дзіўна, што яны не адгукаюцца, – прамовіў другі. – Не можа быць, каб нашыя стрэлы і крыкі не былі чутны.
– Пагукаем яшчэ тут. Калі няма, значыцца, няма.
– Ці не маглі яны як-небудзь выйсці?
– Апрача таго месца, прайсці нідзе нельга, нават у самае сухое лета, – чуўся голас чорнага. – Куды б яны ні сунуліся, усюды загінуць.
– А можа, якім-небудзь чынам даведаліся пра наш шлях?
Чорны дзядзька гучна засмяяўся:
– А ты сам упэўнены, што пройдзеш цяпер адзін?
– Не вельмі. У такім разе, можа, нам і не трэба будзе турбавацца?
– Дай Бог.
І яны на вачах у хлопцаў зноў пачалі страляць і гукаць:
– О-о-го-го! Сюды-ы!…
Хоць і не да смеху было нашым хлопцам, але яны не маглі не ўсміхнуцца.
– Вось дабрадзеі знайшліся, каб яны хутчэй самі ўтапіліся! – сказаў Мірон, калі людзі адышлі.
– Гэтага мала, – злосна прамовіў Віктар. – Хоць тры гады буду сачыць, але аддам іх пад расстрэл. Пойдзем дахаты, хай яны там блукаюць.
– Ох! – прастагнаў Мірон. – Усё цела здранцвела: мусіць, гадзін пяць ляжалі нерухома.
І яны пайшлі да стаянкі. Ззаду чуліся крыкі і стрэлы іхніх «дабрадзеяў». Хоць хлопцы і не баяліся, што ворагі зараз будуць іх шукаць, але ўвесь час адчувалі небяспеку.
– Горш за ўсё, што агню нельга раскладаць, – казаў Мірон. – Калі яны вернуцца ды ўбачаць, што вогнішча нехта падправіў, дык адразу здагадаюцца, што мы тут. А агонь тым часам можа згаснуць.
– Падсунем тоўстыя кавалкі пад попел, можа, не звернуць увагі, – параіў Віктар.
– А што, калі заўважаць? – непакоіўся Мірон. – Ад гэтага можа залежаць наша жыццё.
Падумалі-падумалі і парашылі лепш рызыкнуць агнём, чымся жыццём.
– Можа, небяспечна кратаць і нашу спажыву? – сказаў Віктар. – Таксама могуць заўважыць.
– І гэта праўда, – згадзіўся Мірон. – Вось дурное становішча: глядзець на сваю ўласную ежу, галадаць і не мець права крануць яе.
Усё гэта было б нават смешна, каб не было гэтак небяспечна.
Не сядзелася ім на месцы. Увесь час пазіралі ў той бок, дзе былі «дабрадзеі». Нарэшце Віктар не вытрымаў:
– Не! Не магу! Ідзём схаваемся побач.
Адышліся ў балота, у зараснік, і там заселі. Адтуль была відаць і іх стаянка, і дарога, па якой маглі прыйсці ворагі. Нарэшце паказаліся і яны. Падышлі да будана і селі каля вогнішча.
– Каб канчаткова ўпэўніцца, трэба пачакаць вечара, – сказаў малады, – калі яны яшчэ жывыя, то павінны прыйсці сюды начаваць.
– Але ў такім разе мы сёння не зможам вярнуцца назад, – заўважыў чорны.
– Ну, дык пераначуем тут. Вось і будан ёсць. Нават барсучыная скура ў ім. А вунь і палова зайца, і рыба вісіць. Заяц, відаць, яшчэ свежы. Значыцца, учора яны тут жылі. Калі загінулі, дык толькі сёння.
Бандыты падклалі ў агонь дроў. Чорны выняў з торбы хлеба, сала, солі.
Калі ўбачылі гэта хлопцы, дык у іх аж сліна пацякла.
– А можа, пакаштуем іхняга зайца? – сказаў малады.
– Не варта важдацца.
– Ну, дык я маленькі кавалачак сабе спяку. – Падышоў, узяў зайца і сказаў: – Як ён скрэмзаны. Відаць, у іх нажа не было.
– А вось неяк трымаліся, чортавы дзеці! – буркнуў чорны. – І якім чынам здолелі зайца злавіць?
– Мусіць, іх там навучаюць цяпер розным такім штукам, – казаў малады, адразаючы нажом тонкую лусту мяса. Потым палажыў яе ў попел.
Хвіліну памаўчалі, глядзелі, як скварыцца мяса. Надыходзіў вечар. Навокал было так спакойна і мірна, што цяжка было падумаць пра тую людскую жорсткасць, якая панавала тут у гэты час. Відаць, гэты настрой мімаволі ахапіў і малодшага.
– А можа, плюнуць на ўсю гэтую справу і пайсці дадому, пакуль не позна? – прамовіў ён.
Чорны сурова зірнуў на яго:
– Праз два тыдні нам спатрэбіцца гэта месца. Калі мы страцім яго, нам самім прыйдзецца рызыкаваць жыццём. Няўжо ж з-за гэтых шчанят ты сам згодзен пацярпець?
– Ды я гэта кажу толькі таму, што ўпэўнены ў іх смерці. Наўрад ці могуць яны столькі часу не прыходзіць.
– Каб цвёрда быць упэўненым, трэба перачакаць ноч, – сурова сказаў чорны.
Малады выняў мяса, пачысціў яго, пасыпаў соллю і са смакам пачаў есці.
– Нішто, – сказаў ён. – Раю і табе.
– Не хачу гэткага дабра, – махнуў рукой яго таварыш.
Бедныя хлопцы ледзь не плакалі, калі глядзелі, з якім смакам есць вораг іхняе мяса. Ды яшчэ з хлебам, з соллю! Хоць бы драбінку гэтага хлеба і солі пакаштаваць.
– Кладзёмся спаць, – прапанаваў стары. – Калі прыйдуць, не пакрыўдзяцца. Яны і спадзявацца не маглі ўбачыць тут людзей, якія могуць іх вывесці.
Віктар сціснуў кулакі, заскрыгатаў зубамі і ледзь не зароў ад злосці.
Стары ўлез у будку, палажыў пад сябе стрэльбу і разлёгся на скуры.
– Паглядзі, там яны чарапаху паставілі на бярозавы сок, – сказаў ён з будана. – Піць хочацца.
Малады пайшоў, узяў чарапаху і паднёс свайму таварышу.
– Добрая рэч, дай Бог ім здароўя, – засмяяўся той.
Потым і другі ўлез у будан. Пра нешта яшчэ пагутарылі там, але хлопцы не маглі разабраць.
Стаяла цішыня. Толькі нейкія вячэрнія птушкі часам парушалі яе. Надышла ноч. Хлопцы сядзелі ў сваёй засадзе, нібы скамянелыя. Ім здавалася, што ў гэткай цішыні чуваць не толькі кожны іх рух, але і дыханне, нават стук сэрцаў. Доўга не адважваліся яны паварушыцца. Вось ужо і храп пачуўся з будкі, а яны ўсё яшчэ баяліся крануцца з месца. Ад холаду і вільгаці пачалі дрыжаць.
– Ну, давай вылазіць, – прашаптаў Віктар.
Паварушыліся – і зараз жа храснуў леташні сухі чаротнік. Самлелі хлопцы, стаілі дыханне, прыслухаліся – нічога. Палезлі далей.
І вось тут адбылося самае жудаснае ў іхняй гісторыі: Мірон заблытаўся нагамі ў лазняку і… ляснуўся на зямлю.
У будцы зараз жа заварушыліся, і адтуль вылез чорны бандыт са стрэльбай у руках. Зірнуў ва ўсе бакі, прыслухаўся, пачакаў некалькі хвілін і схаваўся назад.
– Што там такое? Можа, яны? – пачуўся сонны голас маладога.
– Не. Мусіць, звер які.
Хлопцы прыліплі да зямлі ў самых недарэчных позах. Мірон ляжаў тварам у балоце з задранай дагары нагою. Віктар перш сядзеў на кукішках, а пасля паваліўся на бок і абапёрся адною рукою аб зямлю. І ў гэткім становішчы яны павінны былі яшчэ доўга чакаць, пакуль можна было рухацца далей. Нарэшце дачакаліся гэтага часу і папаўзлі.
Калі яны адышліся далёка, Віктар аж з кулакамі накінуўся на Мірона.
– Ах ты, мядзведзь касалапы! – сіпеў ён. – Праз цябе ледзь не загінулі!
– Ну-ну, – вінавата казаў Мірон. – Нічога дрэннага не здарылася. Не магло ж ім прыйсці ў галаву, што гэта мы.
– Ну, а калі б палічылі цябе за звера ды ўсадзілі кулю, лепш было б?
– Ды кінь ты ўжо! Усё мінула. Давай лепш памяркуем, што рабіць далей.
Віктару рупіла падкрасціся да бандытаў і сцягнуць стрэльбу, але Мірон стрымліваў яго.
– Па-першае, – казаў ён, – стрэльбу выцягнуць з-пад яго нялёгка. Бачыш, як ён чула спіць? Па-другое, нават каб і ўдалося, ці здолеем мы з імі справіцца? У малодшага, а можа, і ў старэйшага, напэўна, ёсць рэвальвер: не пойдзе бандыт на такую справу без рэвальвера. А тады ўжо будзе іншая рэч.
Думка аб рэвальверы не прыходзіла Віктару ў галаву і цяпер вельмі збянтэжыла яго.
– Нам толькі забіць гэтага старога чорта ў сне, а другому мы ўдвух далі б рады, – трымаўся яшчэ Віктар.
– Яно, можа, і так, – разважаў Мірон. – А як ты заб'еш яго адразу, калі з будкі толькі ногі яго тырчаць? А калі толькі параніш, то з рэвальверамі яны нас перамогуць.
– Ты, мусіць, баішся? – папікнуў Віктар.
– Што? – пакрыўдзіўся Мірон. – У такім разе, ты добра падумай і скажы: ці так я кажу, ці не? Калі ты шчыра скажаш, што не так, тады я пайду з табою на рызыку.
– Вось каб ведаць, што рэвальвераў няма, – нерашуча прамовіў Віктар.
– Зноў кажу: яны ішлі спецыяльна, каб загубіць нас. Няўжо ж не ўзялі з сабой рэвальвера?
Віктар павінен быў згадзіцца і з гэтым.
– Падыдзем бліжэй, паглядзім.
Падкраліся, прыслухаліся, зазірнулі ўсярэдзіну. У цемры нічога не было відаць, толькі ногі высоўваліся з будана. Тут ужо і Віктар пераканаўся, што лезці ў цемры ў цесную будку нельга.
– Якая прыкрасць, – прашаптаў ён, калі адышліся. – Вораг спіць побач, і нічога нельга яму зрабіць!
– Пакуль што добра ўжо тое, што самі выратаваліся. А ў твар іх мы не забудзем і абавязкова знойдзем з дапамогай тых, каму гэта належыць.
Гэтая думка канчаткова супакоіла Віктара.
– У такім разе пойдзем і мы спаць куды-небудзь далей, – сказаў ён.
Яны адышліся, прынамсі, на кіламетр і прытуліліся пад дрэвам.
А калі на світанні зноў падкраліся да будана, бандытаў ужо не было. Не было і барсучынай скуры.
– Затое глянь, што яны нам пакінулі, – сказаў Мірон.
На зямлі засталася паперка з соллю і некалькі агрызкаў хлеба. Як шалёныя накінуліся хлопцы на гэтыя рэшткі і праглынулі не толькі агрызкі, але падабралі і ўсе малюсенькія драбкі. Віктар нават узяў сабе ў рот каліўца солі.
– Ах, якая смачная, салодкая! – цмокнуў ён. – Смачней за ўсе цукеркі і ласункі.
Пакаштаваў і Мірон. Аднак, калі Віктар яшчэ захацеў узяць, Мірон не даў.
– Гэтак ты ўсё з'ясі! – сказаў ён і дадаў: – Цяпер я не шкадую, што яны адрэзалі сабе нашага зайца. Я і добраахвотна згадзіўся б на такі тавараабмен.
Раптам Віктар крыкнуў і пляснуў сябе па галаве.
– Як жа мы не здагадаліся прасачыць, кудой яны выходзяць?!
– Вось гэта дык глупства з нашага боку! – сказаў Мірон. – І як мы маглі забыцца? Мусіць, непасрэдная небяспека ды соль зацямнілі наш розум.
– Пабяжым хоць цяпер! – крыкнуў Віктар і кінуўся наперад.
– Стой! Пачакай! – затрымаў яго Мірон. – Не забывайся, што небяспека не мінула. Можа, яны дзе па лесе ходзяць. Можа, мы ім трапім на вочы. Трэба красціся асцярожна, хавацца за кожным кустом, за кожным дрэвам.
Хоць такім спосабам і мала было надзеі дагнаць бандытаў, якія ішлі вольна, але бегчы было немагчыма.
Доўга яны ішлі такім чынам, часам і перабягалі, але бандытаў не бачылі. Калі ўжо канчаткова пераканаліся, што іх на востраве няма, пачалі шукаць сляды каля балота.
Між тым сабраліся хмары, загрукатаў гром, упалі першыя кроплі дажджу. Трэба было бегчы ратаваць агонь. І калі хлопцы непадалёк ад таго месца, дзе яны самі перабіраліся на суседні востраў, заўважылі свежыя сляды дзвюх пар ботаў, яны не адважыліся пайсці па іх. Рызыкаваць агнём было нельга.
– Цяпер мы напэўна ведаем, што шукаць пераходу на нашым востраве няма сэнсу, – сказаў Мірон, паварочваючы назад. – Гэта ўжо добра. А дагнаць мы іх наўрад ці дагонім…
– Значыць, прыйдзецца чакаць два тыдні. Яны абяцалі прыйсці па нейкай сваёй цёмнай справе. Тады падрыхтуемся ўжо і будзем разумнейшымі.
XVI
Цяжкія часы. – Спатканне са старым знаёмым. – Мядзведжая хвароба. – Каменныя прылады. – Дымарня.
Два тыдні чакаць смяротных ворагаў, каб з дапамогай іх вызваліцца! Хто б мог падумаць, што можа скласціся такое становішча?!
– Ну, як табе падабаюцца нашы прыгоды? – усміхнуўся Мірон. – Ці такія яны прыемныя, як пішацца ў кнігах?
– Цяпер, калі я пад'еў мяса з соллю і калі непасрэднай небяспекі няма, я адчуваю сябе досыць добра, – адказаў Віктар.
– А наогул?
– Наогул зусім нецікавая справа. Я ахвотна адмовіўся б ад гэткіх прыгодаў. А ты?
– І я таксама, – уздыхнуў Мірон. – Каб яшчэ ўся гэтая рызыка ды пакута мелі якую-небудзь мэту, як гэта бывае, напрыклад, на вайне ці ў якой навуковай экспедыцыі, то яшчэ сяк-так, а тут цярпі і рызыкуй немаведама дзеля чаго. Хавайся, нібы звер ад паляўнічага, без ніякай віны.
– Я проста зразумець не магу, – злосна сказаў Віктар, – як гэта чалавек можа дайсці да такога становішча. Вось кажуць: звер, звер! Дык нашы ж суседзі-звяры – нявінныя дзеці перад гэтымі людзьмі! Да гэтага часу мы і бяззбройныя не мелі ад іх аніякай крыўды.
– Наадварот яшчэ: мы самі скрыўдзілі беднага мішку, – засмяяўся Мірон.
Доўга дзяліліся яны ўражаннямі аб мінулых падзеях. У кожным разе два тыдні сядзець і чакаць склаўшы рукі ў іх не было аніякай ахвоты. Таму пастанавілі ўзяцца за працу сістэматычна, планава: кожны дзень абследаваць невялікі ўчастак, але дасканала. Пры такой працы яны абавязкова павінны былі натрапіць на той праход, якім карыстаюцца бандыты.
Але праз дзень выявілася, што на гэта часу не хапае. Заяц і рыба скончыліся, а новай спажывы не было. Увесь дзень трэба было ламаць галаву, як пражыць. Грыбоў траплялася мала, бо яшчэ не час быў на іх. Набяруць крыху, прыйдуць дадому, спякуць, з'ядуць – і ўжо зноў галодныя, зноў трэба ісці. А гэтыя грыбы, калі іх спячэш, так зморшчацца, што ад іх бадай нічога не застаецца.
– Калі б яшчэ з хлебам, дык сяк-так! – уздыхалі хлопцы.
Адна толькі ўцеха была, што можна было на грыб палажыць драбінку солі, «паёк», як казаў Мірон.
Каб яшчэ да возера было як даступіцца, то, можа, прыдумалі б што-небудзь, каб рыбіну якую злавіць. Але возера нават відаць не было. Шырокае балота аддзяляла яго ад хлопцаў.
– Хоць бы яшчэ які заяц заснуў на дарозе! – казаў Віктар.
– Другога зайца, мусіць, прыйдзецца чакаць столькі гадоў, колькі мінула ад таго часу, як твая бабуля натрапіла на соннага зайца, – вылічыў Мірон.
Затое замест зайца яны аднаго разу сустрэлі свайго знаёмага мядзведзя. Той стаяў каля вялікага старога дрэва і, задраўшы галаву, да нечага прыглядаўся. Мусіць, ён стаяў да хлопцаў тым бокам, з якога было папсавана вока, бо не заўважыў іх, калі яны выйшлі на адкрытае месца. Таварышы зараз жа схаваліся і пачалі сачыць.
Цяпер яны зусім не спалохаліся. Мядзведзь здаваўся ім ужо нястрашным, невялікім, нядужым.
– Дай я падкрадуся і выб'ю яму другое вока, – прашаптаў Віктар, сціскаючы ў руках сваю булаву.
– Не думай, што зноў так будзе, як тады, – папярэдзіў Мірон. Але і яму самому справа здавалася простай.
Мядзведзь усё нюхаў паветра ды прыглядаўся да чагосьці на дрэве. Зірнулі туды і хлопцы і заўважылі дупло, а каля яго нібы мухі лятаюць.
– Пчолы! – сказаў Віктар. – Дык вось да каго ён прыглядаецца! Дзякуй яму за тое, што знайшоў, а выкарыстаць трэба ўжо нам.
Хлопцы пачалі красціся да мядзведзя. Той абапёрся пярэднімі лапамі аб дрэва і сабраўся лезці. Ён быў так заняты сваёю справай, што мог бы не заўважыць ворага нават з абодвума вачыма, а з адным – тым болей.
Толькі ён прыстасаваўся лезці, як – бац! яму нешта па галаве ды як крыкне нехта над вухам! Зароў наш мядзведзь, шугануў убок, ледзь Мірона з ног не збіў і знік з вачэй. Напэўна можна сказаць, што мядзведзь нават і не бачыў, адкуль на яго звалілася бяда, але ён так спалохаўся, што адразу ў яго сапсаваўся жывот.
– Вось бачыш, якая простая справа! – урачыста прамовіў Віктар.
Мірон толькі плячыма паціснуў.
– Мусіць, толькі ў нас гэтак здараецца, – сказаў ён, – бо іначай людзі зусім не баяліся б мядзведзяў… А каб дастаць мёд, відаць, трэба спачатку выкурыць пчол дымам. Прыйдзецца ісці па агонь.
– Але спачатку пашукаем мядзведзя. Можа, у яго і другое вока выбіта, тады мы зможам забіць яго дубінамі.
– Каб было так, ён не ўцёк бы гэтак шпарка. Мусіць, бачыў.
Яны пайшлі ў той бок, куды пабег мядзведзь. Яго няцяжка было знайсці, бо ён пакінуў след ад сваёй раптоўнай хваробы… Праз некаторы час яны пачулі ў гушчары хруст, енк, нібы тузаніну. Падкраліся, зірнулі – курчыцца, валяецца мядзведзь, нібы яму трапілі ў жывот куляй. Калі ўбачылі гэта хлопцы, разам кінуліся да яго і пачалі малаціць дубінамі. Непрыемнае і цяжкое было гэтае «паляванне»… Нарэшце бездапаможны мядзведзь загінуў пад ударамі дубін. Хлопцы, засопшыся, паваліліся на траву.
– Мусіць, мы адзіныя ў свеце людзі, якім без ніякай зброі пашанцавала забіць мядзведзя, – прамовіў Мірон. – Такі выпадак варта запісаць у кнігу.
– Запісана ўжо, – адказаў Віктар. – У адной навуковай кніжцы я чытаў пра такое здарэнне: адзін паляўнічы заўважыў у аўсе мядзведзя. Той ляжаў на зямлі, нахіліўшы на сябе пук аўсяных каласоў, і спакойна ласаваўся імі. У паляўнічага стрэльба была набіта толькі шротам. Забіць мядзведзя шротам нельга, але паляўнічы захацеў хоць спудзіць яго, прагнаць з аўса і стрэліў проста ў паветра. Мядзведзь спалохаўся і «захварэў». Вось гэтак жа, як цяпер. А на другі дзень яго знайшлі за некалькі соцень крокаў мёртвым. Ён памёр ад перапуду. Я не думаю, каб і наш мядзведзь сканаў толькі ад перапуду. Але ў кожным разе гэта дапамагло нам справіцца з ім.
Як бы там ні было, а перад хлопцамі ляжала туша сапраўднага мядзведзя, здабыча, якой ганарыўся б кожны паляўнічы. Але як даступіцца да гэтай здабычы? Калі столькі пакуты было з зайцам і барсуком, то што будзе з мядзведзем?
– Хоць ты плач, гледзячы на багатую здабычу! – уздыхаў Мірон. – Трэба абавязкова дастаць каменняў.
– І зараз жа! – крыкнуў Віктар.
Але Мірон зрабіў «матэматычныя падлікі», па якіх выходзіла, што працу і час ім трэба размеркаваць інакш, чым яны думалі. Каменні шукаць, мусіць, прыйдзецца не адну гадзіну, нямала часу пойдзе, каб апрацаваць іх. А яшчэ разабраць мядзведзя, перанесці і ўпарадкаваць мяса. Апрача таго, трэба ж будзе за ўвесь гэты час і падсілкавацца.
– Адным словам, – скончыў свае падлікі Мірон, – сёння ўсё зрабіць мы не паспеем, не кажучы ўжо аб тым, што наш агонь за гэты час можа загінуць.
Праз некалькі хвілін два хлопцы валаклі па лесе мядзведзя. Адзін трымаў яго за правую пярэднюю лапу, другі – за левую, а мядзведзь ехаў па зямлі на спіне мордай наперад. Хоць і невялікі быў звер, але для галодных і аслабелых хлопцаў ён быў значным грузам.
– Колькі мы тут валачэм непатрэбнага цяжару, які добрыя людзі пакінулі б на месцы! – скардзіліся хлопцы.
У гэты дзень яны паспелі толькі набраць каменняў ды наладзіць іх «апрацоўку». У лесе пачулася лясканне, нібы хто брукаваў вуліцу. Праз некаторы час хлопцы ўжо мелі «нажы» і «сякеры» каменнага веку. Але ж якія гэта былі прылады! Хлопцы глядзелі на іх і казалі:
– Першабытны чалавек засмяяў бы нас, каб убачыў такія прылады.
– І ў музеі такіх не знойдзеш.
– Але мы не вінаваты, што крэменю няма.
– Мусіць, і з крэменю мы не здолелі б зрабіць так, як яны.
– А ўсё-такі ямчэй будзе, чым зубамі!
На другі дзень раненька ўзяліся за працу. Дапамагчы каменныя прылады дапамаглі, але толькі з удзелам сухога вострага кораня ды ўсялякіх іншых прыстасаванняў. У выніку атрымалі столькі мяса, што не ведалі, куды яго дзець.
– Што рабіць? – у роспачы казаў Мірон. – Без солі яно і тры дні не пратрымаецца.
– Тады трэба наесціся на запас, – не то сур'ёзна, не то жартам сказаў Віктар.
І сапраўды, яны так пад'елі, што ўвесь дзень і глядзець не хацелі на мяса.
– Зноў мы зрабілі памылку! – сказаў Мірон. – Нам трэба было напаследак гэтак наесціся. Тады і добра было б, што не хочацца есці. А цяпер свежае мяса дарма гіне.
– Давай тады акурым яго, – запрапанаваў Віктар.
– І то праўда! – суцешыўся Мірон. – Хоць без солі ўсё роўна доўга не будзе трымацца, але напэўна даўжэй, чымся так.
Змайстравалі з жэрдак козлы, скруцілі з лыка вяроўкі і павесілі шынкі.
– За адзін заход павесім і свае гаршкі, – сказаў Мірон, – мусіць, яны падсохлі ўжо.
Гаршкі ляжалі ў ямцы, выкапанай у пяску пад коранем дрэва. У цяньку яны падсохлі досыць добра і не мелі аніводнай шчарбіны. Прыладзілі і іх, але вышэй, чым мяса, каб да іх даходзіў толькі лёгкі дух.
– Рызыкоўная справа з гэтым чарап'ём, – мармытаў Мірон. – Трэсне – і ўсё прапала.
Стаянка прыняла зусім гаспадарчы выгляд. На дрэве вісела скура мядзведзя, на жэрдках акурваліся шынкі, каля вогнішча і будана ўвіхаліся жыхары.
– Акурат як у людзей! – радасна казалі хлопцы.
Пад вечар усё ж такі яшчэ пад'елі мяса і паляглі спаць у самым добрым настроі.
XVII
Зноў дарэмная спроба. – Апрацоўка запасаў. – Па мёд. – Гібель гаспадаркі. – Змаганне з роспаччу. – Звярыныя недаедкі.
Цяпер ужо можна было пачынаць пошукі дарогі. Першы дзень яны бадай увесь і патрацілі на гэтую справу. След бандытаў паказаў, што праход быў недзе за суседнім востравам. Значыцца, адразу адпадала патрэба шукаць за гэтым. За першы ж дзень яны добра агледзелі трэцюю частку ўсяго берага, які ім належала абследаваць. У адным месцы яны прасунуліся досыць далёка, аднак далей усё роўна была такая дрыгва, што прайсці праз яе і думаць нельга было.
Але хлопцы і не спадзяваліся на хуткі поспех і вярнуліся дадому, задаволеныя ўжо тым, што частка задачы выканана. У дарозе яны выкарыстоўвалі кожны выпадак, каб скубануць чаго-небудзь расліннага: ці аеру, ці шчаўя, ці сыраежку, ці якую зялёненькую лісцінку.