Страница:
Сярод гэтых старых будынкаў яшчэ заставалiся два панскiя дамы. Сем'i Лярок i Дэскейру захавалi iх у тым выглядзе, у якiм атрымалi ў спадчыну ад сваiх продкаў. Мэр горада Б., член генеральнага савета дэпартамента Жэром Лярок меў сваю галоўную рэзiдэнцыю пры ўездзе ў сталiцу супрэфектуры, i нiчога не хацеў мяняць у доме ў Аржалузе, якi яму пакiнула нябожчыца жонка (яна памерла пры родах, калi Тэрэза была яшчэ зусiм малая). Тое, што Тэрэза любiла летнiя канiкулы iменна ў Аржалузе, дзе яна ўпершыню ўбачыла свет, зусiм не дзiвiла месьё Лярока. Яна прыязджала сюды ў лiпенi i жыла пад наглядам цёткi Клары, старэйшай бацькавай сястры. Гэта была жанчына ў гадах, якая састарэла ў дзеўках, да таго ж глухая. Цётка таксама любiла гэты адзiнокi куточак, дзе, як яна казала, ёй не трэба было ўвесь час сачыць за чужымi губамi, каб хоць напалову зразумець субяседнiка. З ёй тут размаўлялi толькi вецер ды сосны...
Месьё Лярок ахвотна пускаў сваю дачку ў Аржалузу. Гэта здымала з яго лiшнi клопат, а галоўнае - зблiжала Тэрэзу з Бернарам-Дэскейру, за якога яна павiнна была выйсцi замуж. Так пажадалi абедзве сям'i, хоць iх пагадненне яшчэ не мела афiцыйнага характару.
Бернар Дэскейру атрымаў ад свайго бацькi дом у суседстве з Лярокамi. Праўда, паяўляўся ён там толькi з надыходам паляўнiчага сезону, жыў найчасцей у будане, а ў доме начаваў толькi ў кастрычнiку. Зiмой гэты разважлiвы малады чалавек вывучаў права ў Парыжы. Летам прыязджаў сюды хiба што на некалькi дзён, бо недалюблiваў свайго айчыма Вiктора дэ ля Траў, якi прыйшоў у сям'ю Дэскейру гол як сакол, затое вельмi хутка пацвердзiў перад усiм Сэн-Клерам сваю рэпутацыю адмысловага марнатраўцы. Бернар без асаблiвай увагi адносiўся да сваёй зводнай сястры Анны дэ ля Траў, бо лiчыў яе яшчэ зусiм малой. А цi многа ён думаў пра Тэрэзу? У ваколiцах толькi i гаварылi пра iх вяселле, бо сама маёмасць Лярокаў i Дэйскейру, здавалася, на тое i iснавала, каб аднойчы аб'яднацца. Разумны малады чалавек пагаджаўся з гэтай усеагульнай думкай. Разам з тым ён нiчога не пакiдаў на волю выпадку i лiчыў справай гонару ўменне наладзiць уласнае жыццё: "Чалавек бывае няшчасны толькi па сваёй вiне..." любiў паўтараць гэты сытаваты юнак. Да жанiцьбы ён пароўну дзялiў свой час на справы i забаўкi. Любiў добра з'есцi, выпiць i асаблiва хадзiць на паляванне. Затое i ў працы, i ў вучобе гэты чалавек быў, са слоў мацi, "апантаны", - бо муж павiнен быць больш адукаваны, чым жонка. Мiж тым, Тэрэза ўжо тады славiлася сваiм розумам. "Што ж, яна i праўда разумная, нiчога не скажаш...", - пагаджаўся Бернар. Зрэшты, ён добра ведаў, як паставiць жанчыну на месца... "I хiба дрэнна, - не раз паўтарала яму мацi, - мець за цесця месьё Лярока? Хто-хто, а гэты чалавек будзе карысны..."
I вось у 26 гадоў, зрабiўшы некалькi падарожжаў па грунтоўна прадуманым маршруце ў Iталiю, Гiшпанiю, Галандыю, Бернар Дэскейру вырашыў ажанiцца. Яго абраннiцай была адна з самых багатых i разумных дзяўчат ва ўсёй акрузе. Магчыма, яна была не самая прыгожая, аднак гэта ж пра яе гаварылi: "Яе не зразумееш, прыгожая яна цi не. Проста адчуваеш яе абаяльнасць..."
Тэрэзе стала аж смешна, калi яе фантазiя намалявала вось гэтую карыкатуру на Бернара: "Што нi гавары, а ён намнога лепшы, чым большасць маладых людзей, за якiх я магла б выйсцi замуж".
Увогуле жанчыны ў гэтых мясцiнах больш адчувальныя, тонкiя, чым мужчыны, якiя са школьнай парты кампануюць толькi памiж сабою i асаблiвай душэўнай вытанчанасцi не набываюць. Мужчынскае сэрца назаўсёды аддадзена ландам. З iмi звязаны ўсе радасцi мужчыны. I нават на нейкi час пакiдаючы ланды, ён усё роўна ў думках застаецца з iмi. Страцiць падабенства з фермерам, адрачыся ад мясцовай гаворкi, адмовiцца ад грубаватых манер, звычаяў - азначала б для мужчыны здрадзiць родным ландам. Але цi не хаваецца пад суровым выглядам Бернара нейкая своеасаблiвая дабрыня? Калi ён хварэў i быў амаль што гатовы развiтацца з гэтым светам, фермеры гаварылi: "Другога такога гаспадара ўжо не будзе..." Канешне, Бернар добры, справядлiвы, шчыры. Нiколi не любiць гаварыць пра тое, чаго не ведае, не пераацэньвае сваiх магчымасцей. У маладосцi ён быў не такi ўжо i непрыгожы, гэты нязграбны Iпалiт*, якога дзяўчаты цiкавiлi куды менш, чым паляванне на зайцоў.
* Тут маецца на ўвазе цнатлiвы малады чалавек. У мiфалогii старажытнай Грэцыi Iпалiт - юнак, якi не прыняў кахання сваёй мачахi Федры.
Тэрэза прыцiскаецца шчакой да вагоннага акна. Прыплюшчвае вочы, i зусiм не Бернар, яе раўнадушны жанiх, паўстае перад ёю, а яго малодшая сястра Анна. Гэта яна, расчырванелая, iмчыцца на веласiпедзе па дарозе з Сэн-Клера ў Аржалузу. Яшчэ толькi каля 9 гадзiн ранiцы, яшчэ не наступала самая спёка, а цыкады, нiбы iскры, пералятаюць ад хвоi да хвоi i зямля пад летнiм небам дыхае жарам, быццам вялiзная распаленая печ. З верасовых зараснiкаў узнiмаюцца хмары машкары.
"Накiнь што на плечы, бо ў нас у гасцiнай холадна, як у лядоўнi", гаварыла Анне Тэрэза. А цётка Клара дадавала: "Дзiцятка маё, зараз я дам табе выпiць чаго-небудзь халодненькага. Пачакай, астынь трохi, ты ж уся аблiваешся потам..." Анна гучна вiталася з глухой цёткай. "Ты так ужо не старайся, сцiшвала яе Тэрэза, - яна добра разумее па губах". Дарэмна Анна старанна вымаўляла кожнае слова, крывячы свой маленькi роцiк: цётка адказвала неўпапад, i ўрэшце, не вытрымаўшы, сяброўкi выбягалi на двор, каб там уволю насмяяцца.
З гэтага цёмнага вагона глядзiць Тэрэза на лепшыя днi свайго жыцця - такiя чыстыя, напоўненыя трапяткой няпэўнай надзеяй шчасця. Не ведала яна тады, што тыя водблiскi радасцi - яе адзiнае шчасце ў гэтым свеце. Нiчога, нiчога не прадракала, што не будзе ў яе жыццi святлейшых часiн, чым у тое спякотлiвае лета...
Яна сядзела побач з Аннай на старой канапе, абабiтай чырвоным рыпсам... На каленях у Анны ляжаў альбом фатаграфiй... Адкуль жа прыходзiла тады шчасце? Хiба было што-небудзь агульнае ў густах Тэрэзы i Анны? Да кнiг Анна ахвоты не мела, любiла яна толькi шыць, шаптацца i смяяцца, Нi пра што сур'ёзна не думала. А Тэрэза з прагнасцю чытала i раманы Поля дэ Кока, i "Размовы ў панядзелак" Сэнт-Бёва, i "Гiсторыю консульства" Цьера - усё, што магло апынуцца на кнiжных палiцах маёнтка. У адным толькi супадалi iх густы: iм падабалася быць разам у гэтыя летнiя днi, калi адзiны прытулак ад спёкi можна было знайсцi ў зацемненым пакоi. Часам Анна ўставала паглядзець, цi не спала гарачыня. Аднак варта толькi было адчынiць аканiцы, як у пакой, нiбы струмень расплаўленага металу, урывалася сонечнае святло. Здавалася, вось-вось возьмецца гарэць цыноўка на падлозе... Таму трэба было хуценька ўсё зачыняць.
Нават надвячоркам, калi сонца ўжо толькi знiзу падфарбоўвала ў чырвонас ствалы дрэў i калi апошнi конiк нястрымна стракатаў ля самай зямлi - нават i тады яшчэ стаяла гарачыня пад дубамi. Сяброўкi зручна ўсаджвалiся на палявой мяжы, нiбы на беразе возера. Над iмi праплывалi навальнiчныя хмары. У iх зменлiвых абрысах дзявочая фантазiя ўгадвала казачныя фантастычныя вобразы. Вось Анна ўбачыла на небе крылатую жанчыну, але пакуль Тэрэза разгледзела яе, воблака выцягнулася i ператварылася ў нейкую дзiўную пачвару.
У вераснi ўжо можна было па паўднi выйсцi з дому i прайсцiся па бязводнай сасмаглай ваколiцы, - у Аржалузе не знойдзеш нiводнага ручайка, i трэба доўга iсцi па пяску, каб трапiць да вытокаў рачулкi з назвай Юр. Яна нараджаецца з мноства крынiчак, якiя б'юць у вузкiх травянiстых лагчынках сярод карэння алешнiку. Босыя ногi дзяўчатак дубянелi ў ледзяной вадзе, але варта было ступiць на зямлю, як яна зноў апякала iх. Адзiн з тых буданоў, дзе ў кастрычнiку спыняюцца паляўнiчыя на вехiроў, быў для сябровак не менш жаданай схованкай ад спёкi, чым i цёмная гасцiная ў маёнтку. Iм не было пра што гаварыць, ды i не хацелася. Хутка прабягалi шчаслiвыя хвiлiны гэтых доўгiх нявiнных прывалаў. Тэрэза i Анна замiралi ў нерухомасцi, нiбы баялiся паварушыцца. Так пры з'яўленнi вехiроў затойваецца паляўнiчы, робячы знак сваiм спадарожнiкам: "Цiшэй!" Сяброўкам таксама здавалася, што варта зрабiць толькi адзiн жэст, адзiн рух - i знiкне гэтае няпэўнае, трапяткое адчуванне шчасця. Першая ўставала Анна. Яна два-тры разы пацягвалася i спяшалася пастраляць жаваранкаў. Тэрэза не магла глядзець на гэтую забаўку i тым не менш iшла следам: не хацелася хоць на момант разлучацца. Анна брала паляўнiчую стрэльбу, якая пры выстрале не рабiла аддачы. Тэрэза, стоячы на ўзгорку, назiрала, як сяброўка хавалася ў жыце i прыцэльвалася. Здавалася, што яна цэлiлася ў сонца, жадаючы яго патушыць. Тэрэза затыкала вушы. Дзесьцi ў небе абрывалася радасная бесклапотная песня жаўрука... Анна знаходзiла параненую птушку, асцярожна сцiскала яе ў руках, лашчыла губамi лёгкi, яшчэ цёпленькi камячок, а потым нечакана душыла небараку.
- А заўтра прыйдзеш?
- Вiдаць, не. Нельга ж кожны дзень!
Анна не хацела сустракацца з Тэрэзай штодня. А супраць яе адказу не запярэчыш. Ды Тэрэзе i ў галаву не прыйшло б штосьцi пярэчыць. Вядома, нiчога не замiнала ёй прыязджаць часцей, але нашто бачыцца кожны дзень? "Так нарэшце можна i надакучыць адна адной". На гэта Тэрэза адказвала: "Ага... праўда... Галоўнае, не прымушай сябе: прыязджай тады, калi табе вельмi захочацца, калi нiчога лепшага ў цябе не будзе". I тонкая постаць дзяўчынкi-падлетка знiкала ў прыцемках, а з дарогi даносiўся званок веласiпеда.
Тэрэза вярталася дамоў; фермеры здалёк кланялiся ёй; дзецi да яе не падыходзiлi. У гэты час, рассыпаўшыся, пасвiлiся пад дубамi авечкi; яны нечакана збiвалiся ў гурт i пускалiся наўцёкi. Следам, гукаючы, бег пастух. Цётка Клара чакала Тэрэзу на ганку i, як гэта бывае з глухiмi, пачынала гаварыць, гаварыць, абы толькi маўчала пляменнiца. I чаму на душы рабiлася так сумна? Чытаць не хацелася, нiчога не хацелася, i Тэрэза зноў выходзiла на двор. "Не iдзi далёка, зараз будзем вячэраць". Яна iшла да дарогi. Усюды перад ёю была адзiнота i пустэча. На кухнi давалi званок: час вячэраць. Сёння, бадай, можна запалiць лямпу. Цётка, паклаўшы рукi крыж-накрыж, нерухома сядзела за сталом. I для гэтай глухой жанчыны цiшыня была такой жа шматзначнай i глыбокай, як i для маладой дзiкункi Тэрэзы.
"Бернар, Бернар... Як жа цябе ўвесцi ў гэты заблытаны свет? Цябе, хто з пароды сляпых, бязлiтасных людзей, якiя спрашчаюць усё на свеце..." "Не, думае Тэрэза, - ён пасля першых жа слоў спынiць мяне: "А чаму ж вы тады выйшлi за мяне замуж? Я ж за вамi не бегаў..." I праўда, чаму яна выйшла за яго? На самай справе, ён зусiм не спяшаўся жанiцца. Тэрэза добра памятае, як мацi Бернара мадам дэ ля Траў паўтарала кожнаму стрэчнаму: "Ён яшчэ i пачакаў бы, але яна!.. Яна настойвала, прыспешвала. На жаль, у яе зусiм не такiя прынцыпы, як у нас; яна, напрыклад, палiць, пыхкае, як паравоз, гэта яе манера. I ўсё ж, яна - натура шчырая, адкрытая. Мы хутка прывучым яе да здаровых iдэй. Безумоўна, не ўсё нас радавала ў гэтым шлюбе... Не ўсё... Ды хоць, напрыклад, гэтая яе бабка Белад... мы ж усё ведалi... хоць справа, як быццам, даўно забытая. I гэта ж трэба: так лоўка яны ўсё тады заглушылi, што нават i не дайшло да скандалу. А вы цi верыце ў спадчыннасць? Вядома, у бацькi далёка не самы лепшы характар. Але ж дачцэ ён падаваў толькi добрыя прыклады: гэта проста святы чалавек. Акрамя таго, у яго вялiкiя сувязi, а гэта яшчэ нiкому не шкодзiла. Ды ўрэшце сёе-тое трэба i не заўважаць. I яшчэ - можа, вы й не паверыце, - Тэрэза багацейшая за нас. Гэта неверагодна, але гэта так. А як яна любiць Бернара, хiба гэта на бяду?.."
Сапраўды, яна любiла Бернара, i гэта давалася ёй без намаганняў. Варта было ёй пры сустрэчы ў гасцiнай цi пад дубамi толькi ўзняць на яго вочы, як у яе позiрку загараўся агонь шчырай закаханасцi. Бачыць ля сваiх ног такую здабычу Бернару было, безумоўна, прыемна. "Не забаўляйся з ёю, сынок, - часта паўтарала мацi, - яна знемагае..."
"Я выйшла за яго замуж таму, што..." Тэрэза хмурыць бровы, закрывае рукамi вочы, спрабуе ўспомнiць. Ну, вiдаць, сваю ролю адыграла дзiцячая радасць, што, дзякуючы гэтаму шлюбу, яна стане сваячкай Анны. Хоць радавалася гэтаму больш Анна. Для Тэрэзы ж сваяцкiя адносiны асаблiвага значэння не мелi. Праўду кажучы (чаго тут чырванець i саромецца), дзве тысячы гектараў Бернаравай зямлi не пакiдалi яе абыякавай. Схiльнасць да ўласнасцi заўсёды была ў яе крывi. Калi пасля доўгiх абедаў са стала прымалi посуд i прыносiлi спiртныя напiткi, Тэрэза часта заставалася з мужчынамi i з цiкавасцю слухала iх размовы пра фермы, фермераў, умацавальныя слупы для шахтаў, якiя вывозiлiся з iх лесу, пра смалу i шкiпiнар. Стан маёмасцi, падлiкi, лiчбы - усё гэта захапляла Тэрэзу. Няма нiякага сумнення, яе спакушала думка стаць уладальнiцай гэтых бясконцых хваёвых лясоў. "Дарэчы, яму таксама падабалiся мае сосны". Аднак, магчыма, Тэрэза падпарадкавалася тады нейкаму другому няпэўнаму пачуццю, якое яна цяпер спрабуе вызначыць: можа, у гэтым шлюбе яна шукала не столькi ўлады, багацця, колькi прытулку. Сапраўды, нiчога яе так не падштурхоўвала на гэты шлюб, як панiчнае пачуццё страху. Маладая, але практычная дзяўчына з дзяцiнства ведала гаспадарку i спяшалася ўвайсцi ў адпаведныя яе становiшчу колы, заняць там раз i назаўсёды пэўнае месца. Яна хацела затаiцца, схавацца ад нейкай невядомай нават ёй самой небяспекi. Нiколi ў сваiм жыццi Тэрэза не была такой разважлiвай, як падчас сваiх заручын з Бернарам: яна iшла да яснай мэты уступiць у сямейны клан, "уладкавацца", выратаваць сябе, быць у асяродку, дзе пануе розум i парадак.
У вясну iх заручын яны хадзiлi з Бернарам на прагулкi па пясчанай дарозе, што вядзе ад Аржалузы да Вiльмiжа. На дубах плямамi цямнелi сухiя лiсты, якiя засланялi блакiт веснавога неба. Парыжэлая леташняя папараць прылягала да долу, а з зямлi ўжо прабiвалiся зялёныя парасткi. Бернар гаварыў: "Асцярожна з цыгарэтай. Можна нарабiць пажару, а вады ў ландах зусiм не засталося". Тэрэза пыталася: "А цi праўда, што ў папарацi ёсць сiнiльная кiслата?" Бернар добра не ведаў, цi дастаткова яе ў папарацi, каб атруцiцца. I голасам, поўным пяшчоты, спытаўся: "Няўжо вам хочацца памерцi?" Тэрэза смяялася. Ён папрасiў яе трымацца прасцей. Тэрэза ўспомнiла, як яна заплюшчыла вочы, а дзве моцныя рукi абнялi яе маленькую галоўку i Бернар шапнуў ёй на вуха: "Здаецца мне, што ў гэтай галоўцы яшчэ ёсць свавольныя думкi". Яна адказала: "Вы, Бернар, i вызвалiце мяне ад iх".
Яны з цiкавасцю назiралi за працай муляраў, якiя рабiлi прыбудову да фермы ў Вiльмiжа. Яе гаспадары жылi ў Бардо, а гэтую ферму збiралiся прыстасаваць пад летнюю дачу для iх апошняга сына, у якога "былi вельмi слабыя грудзi". Яго сястра памерла ад такой жа хваробы. Бернар недалюблiваў гэтых Азеведа: "Яны божацца, што не жыды... А варта толькi глянуць на iх... А тут яшчэ i туберкулёз, ды дзесятак iншых хвароб..."
На сэрцы ў Тэрэзы было тады вельмi спакойна. Хутка вяселле. Прыедзе са свайго манастыра Анна. Разам з сынам памешчыка Дэгiлема яна будзе збiраць падарункi ў час вянчання. Анна ў пiсьме ўжо прасiла Тэрэзу апiсаць вясельныя ўборы астатнiх сябровак нявесты: "Можа, удасца прыслаць i ўзоры тканiны? Бо ўсе ж хацелi б выбраць такiя таны, якiя будуць спалучацца адзiн з адным..." Нiколi Тэрэза не адчувала такога спакою... Зрэшты, ёй гэта толькi здавалася, бо на самай справе гэта быў не спакой, а дрымота, паўсоннае здранцвенне ядавiтага гада, што толькi на час затаiўся ў яе грудзях.
IV
Вянчалiся ў цеснай царкве ў Сэн-Клеры, дзе гамана дам заглушала гукi старэнькай фiсгармонii, а iх моцныя духi перабiвалi пах ладану. I ў той гарачы дзень Тэрэза адчула, што яна загiнула. Як той лунацiк забрыла яна ў клетку i апрытомнела толькi тады, калi бразнулi i замкнулiся цяжкiя дзверы. Нiчога не змянiлася, але цяпер яна зразумела, што не зможа загiнуць адна. У цёмным гушчары сямейных адносiн i парадкаў яна будзе падобнай на агонь, якi тлее, хаваецца, паўзе пад верасам, ахоплiвае полымем адну хвою, другую, перакiдаецца з дрэва на дрэва - i вось ужо палае ўвесь лес...
Сярод гасцей - нiводнага твару, на кiм можна спынiць позiрк. Толькi Анна. Але дзiцячая радасць малодшай сяброўкi таксама аддаляе Тэрэзу ад яе! Чаго яна радуецца? Няўжо яна не разумее, што сёння вечарам не толькi павялiчыцца адлегласць, якая заўсёды разлучала iх?.. Сёння вечарам памiж iмi паўстане i тое пакутлiвае, непапраўнае, што адбудзецца з нявiнным дзявочым целам Тэрэзы... Анна застанецца на беразе, дзе будуць толькi чыстыя iстоты. Тэрэза змяшаецца з натоўпам тых жанчын, якiя зведалi ўсё. Успомнiлася, што ў рызнiцы, калi яна нахiлiлася, каб пацалаваць вясёлы тварык Анны, перад ёй нечакана ўзнiкла бездань, вакол якой Тэрэза стварыла свой свет хiсткiх радасцей i няпэўных бед. За некалькi iмгненняў паўстала перад ёю вялiзная сцяна, якая бязлiтасна аддзяляла чорныя сiлы, што клекаталi ў яе сэрцы, ад мiлага напудранага тварыка.
Доўга яшчэ пасля гэтага дня i ў Сэн-Клеры i ў горадзе Б. людзi, гаворачы пра гэтае вяселле Гамаша* (больш за сотню фермераў i слуг пiлi i елi пад дубамi), заўсёды ўспамiналi, што нявеста - "хоць i не такая ўжо прыгожая, затое сама абаяльнасць" - усiм здалася тады непрыгожай i нават страшнай. "Яна ж сама на сябе не была падобнай, зусiм другая жанчына..." Людзi заўважылi толькi перамены ў яе знешнасцi. Адны пры гэтым абвiнавачвалi белы шлюбны ўбор, якi не надта быў да твару Тэрэзе, другiя - гарачыню... Але нiхто тады не здагадаўся, што гэта i быў яе сапраўдны твар.
* Аўтар робiць параўнанне з багатым вяселлем заможнага селянiна Гамаша, якое апiсаў Сервантэс у "Дон-Кiхоце".
На гэтым напалову сялянскiм, напалову панскiм вяселлi вечарам госцi, сярод якiх было многа дзяўчат, спынiлi аўтамабiль маладых i шумна вiталi iх. Па дарозе, усыпанай кветкамi белай акацыi, яны абганялi фурманкi, што забiралi то ўлева, то ўправа: коньмi кiравалi сяляне на добрым падпiтку. Успомнiўшы шлюбную ноч, Тэрэза шэпча:
- Гэта было страшна... - потым, схамянуўшыся: - Але ж не... не так ужо i страшна.
А хiба многа яна пакутавала ў час падарожжа на iталiйскiя азёры? Не, не, яна вяла гэтую гульню: "не выдавай сябе". Жанiха ашукаць лёгка, але мужа!.. Кожны можа гаварыць iлжывыя словы, але манiць целам - гэта патрабуе iншай навукi. Не кожнаму дадзена прытварыцца, што ты жадаеш, радуешся ад шчаслiвай стомы. Тэрэза змагла прывучыць сваё цела да такога прытворства i знаходзiла ў гэтым горкую асалоду. Толькi фантазiя дапамагала ёй зразумець, што ў гэтым невядомым свеце пачуццяў, куды мужчына прымушаў яе пранiкнуць, магчыма, i для яе ёсць шчасце, - але якое яно? Перад ёй нiбы быў пейзаж, што засланяўся густым дажджом, i яна старалася ўявiць сабе, як ён выглядаў бы пры сонечным святле, - вось так адкрывала для сябе Тэрэза, што такое ўцехi кахання.
Бернар, - гэты юнак з пустымi вачыма, заўсёды занепакоены тым, што нумары карцiн, выстаўленых у музеях, не адпавядаюць iндэксам у даведнiках, заўсёды задаволены тым, што за самы кароткi тэрмiн ён паглядзеў усё, што варта было паглядзець, - як жа цябе лёгка ашукаць! Ён цалкам аддаваўся асалодзе, нiбы тыя парасяты, на якiх дзiўна глядзець, калi яны рохкаюць ад задавальнення ля карыта. ("А карыта - гэта ж я", - думае Тэрэза.) Як i ў тых парасят, у яго быў такi ж паспешлiвы, дзелавы, сур'ёзны выгляд i такая ж метадычнасць. "Няўжо вы лiчыце, што гэта добра i разумна?" - часам пыталася ашаломленая Тэрэза. Ён смяяўся i супакойваў яе. Дзе ён навучыўся ацэньваць усё, што тычылася ўцех плоцi, i размяжоўваць ласкi, дазволеныя прыстойнаму чалавеку, ад прывычак садыста?.. Але тут ён нiколi не вагаўся... Аднойчы вечарам у Парыжы, дзе яны спынiлiся, вяртаючыся з падарожжа, абураны Бернар дэманстратыўна пакiнуў Мюзiк-хол. Гэта быў пратэст спектаклю, што там давалi: "I падумаць толькi, што такое паказваюць iншаземцам! Якi сорам! А што яны скажуць пра нас, паглядзеўшы на такiя вiдовiшчы?!." У Тэрэзы не ўкладвалася ў галаве, што гэты сарамлiвы чалавек менш чым праз гадзiну прымусiць яе зноў цярпець свае жудасныя вынаходнiцтвы.
"Бедны Бернар, а ён жа не горшы за iншых. Аднак жаданне ператварае мужчыну, якi наблiжаецца да жанчыны, у пачвару, i яна ўжо не мае нiчога агульнага з тым чалавекам. Нiшто так не аддаляе нас ад нашага супольнiка, як яго непрытомнае пачуццёвае шаленства. Я заўсёды бачыла, як Бернар тапiўся ў вiры пажадлiвасцi, а я ўся замiрала, нiбы гэты вар'ят, гэты эпiлептык пры любым маiм руху мог задушыць мяне. Найчасцей ужо на мяжы апошняй асалоды ён раптам заўважаў сваю адзiноту; яго панурае шаленства адыходзiла: Бернар адступаў, адчуваючы, што я, нiбы адкiнутая хваляй на бераг, ляжу, сцяўшы зубы, адна, халодная, ледзяная, знямелая..."
Адно-адзiнае пiсьмо ад Анны - яна не вельмi любiла пiсаць, але чамусьцi кожнае яе слова было прыемным Тэрэзе: бо ў пiсьмах мы гаворым не столькi пра нашы сапраўдныя пачуццi, колькi пра тыя, якiя мы павiнны былi б адчуваць, каб зрабiць прыемнае адрасату. Анна скардзiлася, што не можа больш хадзiць у бок Вiльмiжа, бо туды прыехаў малады Азеведа. Яна бачыла толькi здалёк яго шэзлонг сярод папарацi - туберкулёзнiкi наводзяць на яе жах.
Не чакаючы ад Анны новых вестак, Тэрэза часта перачытвала гэтае пiсьмо i была вельмi здзiўлена, калi на наступны дзень пасля перапыненага наведання Мюзiк-хола ў звычайны час дастаўкi пошты пазнала на трох канвертах почырк Анны дэ ля Траў. Аддзелы "да запатрабавання" з розных паштамтаў пераправiлi ў Парыж пакет пiсем, бо маладажоны не спынялiся ў некаторых гарадах, спяшаючыся "вярнуцца ў сваё гняздзечка", як казаў Бернар. А сапраўднай жа прычынай паспешлiвасцi было тое, што яны не маглi ўжо быць разам: муж засумаваў па сваiх паляўнiчых стрэльбах, сабаках, вясковай харчэўнi, дзе частавалi "на рэдкасць прыемным кiсленькiм вiном, якога нiдзе не знойдзеш"; а тут яшчэ гэтая жанчына, такая халодная, насмешлiвая - нiяк не можа спасцiгнуць асалоды кахання i не хоча з iм гаварыць пра цiкавыя рэчы!.. А Тэрэзе хацелася хутчэй вярнуцца ў Сэн-Клер так, як хочацца вязню, што пакутуе ў перавалачнай турме, глянуць на той востраў, дзе пройдзе ўвесь яго астатак жыцця. Па паштовых штэмпелях Тэрэза лёгка высветлiла, якое з пiсем было адпраўлена самае першае. Яна акурат распячатвала канверт, калi Бернар штосьцi ўзбуджана сказаў. Праўда, ягоных слоў Тэрэза не зразумела, бо акно было адчынена, а па вулiцы якраз праязджаў аўтобус. Бернар перастаў галiцца, каб прачытаць пiсьмо ад сваёй мацi. Тэрэза як цяпер бачыць гэтую сцэну: муж у кашулi з закасанымi рукавамi; мускулiстыя рукi i твар - звычайна бледны, цяпер на вачах налiваўся крывёю... У гэтую лiпеньскую ранiцу стаяла страшэнная спякота. Нiбы праз клубы дыму сонечнае праменне прабiвалася да зямлi. I сцены пакояў, балкон, фасады навакольных будынкаў рабiлiся ад гэтага яшчэ больш шэрымi i страшнымi. Бернар ужо стаяў ля Тэрэзы. Ён ужо амаль крычаў: "Ты бачыў яе! Да чаго дакацiлася!.. Вось... твая сябровачка Анна!.. Гэта ж трэба!.. I хто мог падумаць, што мая малодшая сястра..."
I, убачыўшы запытальны позiрк Тэрэзы, з нянавiсцю працягваў:
- Ты ведаеш, яна знюхалася з гэтым Азеведа! Так, так! З тым туберкулёзнiкам, для якога зрабiлi прыбудову ў Вiльмiжа! I разумееш, гэта вельмi сур'ёзна... Яна сказала, што дачакаецца паўналецця i... Мама пiша, што яна зусiм страцiла галаву. Абы пра гэта не ўведалi Дэгiлемы. Малады Дэгiлем можа адмовiцца зрабiць прапанову... У цябе ёсць пiсьмы ад яе? Ну, давай паглядзiм, можа, што яшчэ...
- Пiсьмы я буду чытаць па парадку. I, увогуле, не ведаю, цi змагу табе iх паказаць.
О, ён зноў пазнаваў сваю жонку! Ёй толькi дай магчымасць: усё ўскладнiць, заблытае... Але цяпер не гэта галоўнае. Трэба, каб Тэрэза вярнула Анну да розуму:
- Мае бацькi вельмi спадзяюцца на цябе. Ты можаш зрабiць з ёю ўсё, што захочаш. Так што цябе чакаюць, як паратунку.
Пакуль яна адзявалася, ён схадзiў на тэлеграф, даў тэлеграму i заказаў два месцы на паўднёвы экспрэс. Калi ён вярнуўся, Тэрэза складала ў чамаданы рэчы:
- Чаму ты не чытаеш пiсьмаў?
- Чакаю, хачу пабыць адна.
Бернар пайшоў, а Тэрэза доўга яшчэ нерухома сядзела, палiла, гледзячы на пазалочаныя лiтары шыльды, што матлялася на будынку насупраць. Нарэшце яна выняла з канверта пiсьмо. Не, не, не можа быць: няўжо гэта тая мiлая дурнiца, тая манашка са сваёй абмежаванасцю i прастатой пiсала гэтыя палкiя радкi? Няўжо яе сухое сэрца - (а Тэрэза ў гэтым нiколi не сумнявалася) - магло нарадзiць на свет гэтую чароўную песню песень, гэтую шчаслiвую скаргу жанчыны, што ўпершыню спазнала таямнiцу кахання:
"...Калi я сустрэла яго, не магла паверыць, што гэта ён. Ён гуляў са сваiм сабакам, бегаў i весела смяяўся. I хiба магла я ўявiць, што гэта - той хворы... А ён жа, аказваецца, зусiм не хворы. Проста бацькi берагуць яго, бо вельмi напалохалiся смерцi ягонай сястры, якая хварэла на туберкулёз. Ён нават не выглядае кволым. Ён хутчэй за ўсё хударлявы ад прыроды. I да таго ж добра распешчаны... Ты мяне не пазнала б, Тэрэза, калi б убачыла, як я бягу па яго плашч, калi заходзiць сонца i гарачыня спадае. Я ж так баюся, каб ён не прастудзiўся..."
Калi б Бернар зайшоў у гэты час у пакой, ён убачыў бы на ложку не сваю жонку, а нейкую новую, невядомую, чужую, безыменную iстоту.... Тэрэза кiнула цыгарэту i ўзялася за другое пiсьмо:
"...Я буду чакаць, колькi спатрэбiцца, але дачакаюся. Я не баюся нiякiх перашкод. Маё каханне нават не заўважае iх. Бацькi трымаюць мяне ў Сэн-Клеры, але Аржалуза не так далёка, каб мы з Жанам не маглi сустракацца. Цi памятаеш ты наш будан? Гэта ж ты, дарагая, адкрыла яго для мяне! I там было суджана мне зведаць такую радасць... Але не падумай, што мы робiм нешта благое! Ён такi далiкатны! Ты нiчога не ведаеш пра такiх мужчын. Ён многа вучыўся, многа чытаў, - так, як i ты: але ў мужчыну гэта мяне не раздражняе i я не думаю нават, каб яго на чым-небудзь злавiць цi падкалоць. Чаго б я толькi не аддала, каб быць такой адукаванай i разумнай, як ты!.. Дарагая, гэта ж, мусiць, такое вялiкае шчасце, - якiм ты ўжо цешышся, а для мяне яно яшчэ наперадзе, - калi толькi адно прадчуванне яго прыносiць столькi асалоды i радасцi! Калi ў нашым будане, куды мы з табой, бывала, прыходзiлi са сваiм сняданкам, я сяджу з Жанам i яго рука замiрае ў мяне на грудзях, а сваю я прыцiскаю туды, дзе б'ецца яго сэрца (гэта ён заве "апошняй дазволенай ласкай"), - я адчуваю такое шчасце, што яно здаецца мне чымсьцi матэрыяльным. I я гавару сабе, што i за гэтай радасцю стаiць нейкая новая, iншая, якая чакае нас. I калi збялелы Жан пакiдае мяне, адзiн успамiн пра нашы пяшчоты i ласкi, адно трымценне перад тым, што будзе заўтра, робяць мяне глухой да скаргаў, просьбаў, папрокаў гэтых бедных людзей, якiя не ведаюць i нiколi не ведалi таго, што ведаю я цяпер. Дарагая, прабач: я гавару табе пра шчасце, як быццам ты не спазнала яго ўжо да канца! Я ж у параўнаннi з табой усяго толькi наiўная паслушнiца! Але я ўпэўнена, што ты будзеш з намi, ты будзеш супраць тых, хто хоча нас разлучыць..."
Месьё Лярок ахвотна пускаў сваю дачку ў Аржалузу. Гэта здымала з яго лiшнi клопат, а галоўнае - зблiжала Тэрэзу з Бернарам-Дэскейру, за якога яна павiнна была выйсцi замуж. Так пажадалi абедзве сям'i, хоць iх пагадненне яшчэ не мела афiцыйнага характару.
Бернар Дэскейру атрымаў ад свайго бацькi дом у суседстве з Лярокамi. Праўда, паяўляўся ён там толькi з надыходам паляўнiчага сезону, жыў найчасцей у будане, а ў доме начаваў толькi ў кастрычнiку. Зiмой гэты разважлiвы малады чалавек вывучаў права ў Парыжы. Летам прыязджаў сюды хiба што на некалькi дзён, бо недалюблiваў свайго айчыма Вiктора дэ ля Траў, якi прыйшоў у сям'ю Дэскейру гол як сакол, затое вельмi хутка пацвердзiў перад усiм Сэн-Клерам сваю рэпутацыю адмысловага марнатраўцы. Бернар без асаблiвай увагi адносiўся да сваёй зводнай сястры Анны дэ ля Траў, бо лiчыў яе яшчэ зусiм малой. А цi многа ён думаў пра Тэрэзу? У ваколiцах толькi i гаварылi пра iх вяселле, бо сама маёмасць Лярокаў i Дэйскейру, здавалася, на тое i iснавала, каб аднойчы аб'яднацца. Разумны малады чалавек пагаджаўся з гэтай усеагульнай думкай. Разам з тым ён нiчога не пакiдаў на волю выпадку i лiчыў справай гонару ўменне наладзiць уласнае жыццё: "Чалавек бывае няшчасны толькi па сваёй вiне..." любiў паўтараць гэты сытаваты юнак. Да жанiцьбы ён пароўну дзялiў свой час на справы i забаўкi. Любiў добра з'есцi, выпiць i асаблiва хадзiць на паляванне. Затое i ў працы, i ў вучобе гэты чалавек быў, са слоў мацi, "апантаны", - бо муж павiнен быць больш адукаваны, чым жонка. Мiж тым, Тэрэза ўжо тады славiлася сваiм розумам. "Што ж, яна i праўда разумная, нiчога не скажаш...", - пагаджаўся Бернар. Зрэшты, ён добра ведаў, як паставiць жанчыну на месца... "I хiба дрэнна, - не раз паўтарала яму мацi, - мець за цесця месьё Лярока? Хто-хто, а гэты чалавек будзе карысны..."
I вось у 26 гадоў, зрабiўшы некалькi падарожжаў па грунтоўна прадуманым маршруце ў Iталiю, Гiшпанiю, Галандыю, Бернар Дэскейру вырашыў ажанiцца. Яго абраннiцай была адна з самых багатых i разумных дзяўчат ва ўсёй акрузе. Магчыма, яна была не самая прыгожая, аднак гэта ж пра яе гаварылi: "Яе не зразумееш, прыгожая яна цi не. Проста адчуваеш яе абаяльнасць..."
Тэрэзе стала аж смешна, калi яе фантазiя намалявала вось гэтую карыкатуру на Бернара: "Што нi гавары, а ён намнога лепшы, чым большасць маладых людзей, за якiх я магла б выйсцi замуж".
Увогуле жанчыны ў гэтых мясцiнах больш адчувальныя, тонкiя, чым мужчыны, якiя са школьнай парты кампануюць толькi памiж сабою i асаблiвай душэўнай вытанчанасцi не набываюць. Мужчынскае сэрца назаўсёды аддадзена ландам. З iмi звязаны ўсе радасцi мужчыны. I нават на нейкi час пакiдаючы ланды, ён усё роўна ў думках застаецца з iмi. Страцiць падабенства з фермерам, адрачыся ад мясцовай гаворкi, адмовiцца ад грубаватых манер, звычаяў - азначала б для мужчыны здрадзiць родным ландам. Але цi не хаваецца пад суровым выглядам Бернара нейкая своеасаблiвая дабрыня? Калi ён хварэў i быў амаль што гатовы развiтацца з гэтым светам, фермеры гаварылi: "Другога такога гаспадара ўжо не будзе..." Канешне, Бернар добры, справядлiвы, шчыры. Нiколi не любiць гаварыць пра тое, чаго не ведае, не пераацэньвае сваiх магчымасцей. У маладосцi ён быў не такi ўжо i непрыгожы, гэты нязграбны Iпалiт*, якога дзяўчаты цiкавiлi куды менш, чым паляванне на зайцоў.
* Тут маецца на ўвазе цнатлiвы малады чалавек. У мiфалогii старажытнай Грэцыi Iпалiт - юнак, якi не прыняў кахання сваёй мачахi Федры.
Тэрэза прыцiскаецца шчакой да вагоннага акна. Прыплюшчвае вочы, i зусiм не Бернар, яе раўнадушны жанiх, паўстае перад ёю, а яго малодшая сястра Анна. Гэта яна, расчырванелая, iмчыцца на веласiпедзе па дарозе з Сэн-Клера ў Аржалузу. Яшчэ толькi каля 9 гадзiн ранiцы, яшчэ не наступала самая спёка, а цыкады, нiбы iскры, пералятаюць ад хвоi да хвоi i зямля пад летнiм небам дыхае жарам, быццам вялiзная распаленая печ. З верасовых зараснiкаў узнiмаюцца хмары машкары.
"Накiнь што на плечы, бо ў нас у гасцiнай холадна, як у лядоўнi", гаварыла Анне Тэрэза. А цётка Клара дадавала: "Дзiцятка маё, зараз я дам табе выпiць чаго-небудзь халодненькага. Пачакай, астынь трохi, ты ж уся аблiваешся потам..." Анна гучна вiталася з глухой цёткай. "Ты так ужо не старайся, сцiшвала яе Тэрэза, - яна добра разумее па губах". Дарэмна Анна старанна вымаўляла кожнае слова, крывячы свой маленькi роцiк: цётка адказвала неўпапад, i ўрэшце, не вытрымаўшы, сяброўкi выбягалi на двор, каб там уволю насмяяцца.
З гэтага цёмнага вагона глядзiць Тэрэза на лепшыя днi свайго жыцця - такiя чыстыя, напоўненыя трапяткой няпэўнай надзеяй шчасця. Не ведала яна тады, што тыя водблiскi радасцi - яе адзiнае шчасце ў гэтым свеце. Нiчога, нiчога не прадракала, што не будзе ў яе жыццi святлейшых часiн, чым у тое спякотлiвае лета...
Яна сядзела побач з Аннай на старой канапе, абабiтай чырвоным рыпсам... На каленях у Анны ляжаў альбом фатаграфiй... Адкуль жа прыходзiла тады шчасце? Хiба было што-небудзь агульнае ў густах Тэрэзы i Анны? Да кнiг Анна ахвоты не мела, любiла яна толькi шыць, шаптацца i смяяцца, Нi пра што сур'ёзна не думала. А Тэрэза з прагнасцю чытала i раманы Поля дэ Кока, i "Размовы ў панядзелак" Сэнт-Бёва, i "Гiсторыю консульства" Цьера - усё, што магло апынуцца на кнiжных палiцах маёнтка. У адным толькi супадалi iх густы: iм падабалася быць разам у гэтыя летнiя днi, калi адзiны прытулак ад спёкi можна было знайсцi ў зацемненым пакоi. Часам Анна ўставала паглядзець, цi не спала гарачыня. Аднак варта толькi было адчынiць аканiцы, як у пакой, нiбы струмень расплаўленага металу, урывалася сонечнае святло. Здавалася, вось-вось возьмецца гарэць цыноўка на падлозе... Таму трэба было хуценька ўсё зачыняць.
Нават надвячоркам, калi сонца ўжо толькi знiзу падфарбоўвала ў чырвонас ствалы дрэў i калi апошнi конiк нястрымна стракатаў ля самай зямлi - нават i тады яшчэ стаяла гарачыня пад дубамi. Сяброўкi зручна ўсаджвалiся на палявой мяжы, нiбы на беразе возера. Над iмi праплывалi навальнiчныя хмары. У iх зменлiвых абрысах дзявочая фантазiя ўгадвала казачныя фантастычныя вобразы. Вось Анна ўбачыла на небе крылатую жанчыну, але пакуль Тэрэза разгледзела яе, воблака выцягнулася i ператварылася ў нейкую дзiўную пачвару.
У вераснi ўжо можна было па паўднi выйсцi з дому i прайсцiся па бязводнай сасмаглай ваколiцы, - у Аржалузе не знойдзеш нiводнага ручайка, i трэба доўга iсцi па пяску, каб трапiць да вытокаў рачулкi з назвай Юр. Яна нараджаецца з мноства крынiчак, якiя б'юць у вузкiх травянiстых лагчынках сярод карэння алешнiку. Босыя ногi дзяўчатак дубянелi ў ледзяной вадзе, але варта было ступiць на зямлю, як яна зноў апякала iх. Адзiн з тых буданоў, дзе ў кастрычнiку спыняюцца паляўнiчыя на вехiроў, быў для сябровак не менш жаданай схованкай ад спёкi, чым i цёмная гасцiная ў маёнтку. Iм не было пра што гаварыць, ды i не хацелася. Хутка прабягалi шчаслiвыя хвiлiны гэтых доўгiх нявiнных прывалаў. Тэрэза i Анна замiралi ў нерухомасцi, нiбы баялiся паварушыцца. Так пры з'яўленнi вехiроў затойваецца паляўнiчы, робячы знак сваiм спадарожнiкам: "Цiшэй!" Сяброўкам таксама здавалася, што варта зрабiць толькi адзiн жэст, адзiн рух - i знiкне гэтае няпэўнае, трапяткое адчуванне шчасця. Першая ўставала Анна. Яна два-тры разы пацягвалася i спяшалася пастраляць жаваранкаў. Тэрэза не магла глядзець на гэтую забаўку i тым не менш iшла следам: не хацелася хоць на момант разлучацца. Анна брала паляўнiчую стрэльбу, якая пры выстрале не рабiла аддачы. Тэрэза, стоячы на ўзгорку, назiрала, як сяброўка хавалася ў жыце i прыцэльвалася. Здавалася, што яна цэлiлася ў сонца, жадаючы яго патушыць. Тэрэза затыкала вушы. Дзесьцi ў небе абрывалася радасная бесклапотная песня жаўрука... Анна знаходзiла параненую птушку, асцярожна сцiскала яе ў руках, лашчыла губамi лёгкi, яшчэ цёпленькi камячок, а потым нечакана душыла небараку.
- А заўтра прыйдзеш?
- Вiдаць, не. Нельга ж кожны дзень!
Анна не хацела сустракацца з Тэрэзай штодня. А супраць яе адказу не запярэчыш. Ды Тэрэзе i ў галаву не прыйшло б штосьцi пярэчыць. Вядома, нiчога не замiнала ёй прыязджаць часцей, але нашто бачыцца кожны дзень? "Так нарэшце можна i надакучыць адна адной". На гэта Тэрэза адказвала: "Ага... праўда... Галоўнае, не прымушай сябе: прыязджай тады, калi табе вельмi захочацца, калi нiчога лепшага ў цябе не будзе". I тонкая постаць дзяўчынкi-падлетка знiкала ў прыцемках, а з дарогi даносiўся званок веласiпеда.
Тэрэза вярталася дамоў; фермеры здалёк кланялiся ёй; дзецi да яе не падыходзiлi. У гэты час, рассыпаўшыся, пасвiлiся пад дубамi авечкi; яны нечакана збiвалiся ў гурт i пускалiся наўцёкi. Следам, гукаючы, бег пастух. Цётка Клара чакала Тэрэзу на ганку i, як гэта бывае з глухiмi, пачынала гаварыць, гаварыць, абы толькi маўчала пляменнiца. I чаму на душы рабiлася так сумна? Чытаць не хацелася, нiчога не хацелася, i Тэрэза зноў выходзiла на двор. "Не iдзi далёка, зараз будзем вячэраць". Яна iшла да дарогi. Усюды перад ёю была адзiнота i пустэча. На кухнi давалi званок: час вячэраць. Сёння, бадай, можна запалiць лямпу. Цётка, паклаўшы рукi крыж-накрыж, нерухома сядзела за сталом. I для гэтай глухой жанчыны цiшыня была такой жа шматзначнай i глыбокай, як i для маладой дзiкункi Тэрэзы.
"Бернар, Бернар... Як жа цябе ўвесцi ў гэты заблытаны свет? Цябе, хто з пароды сляпых, бязлiтасных людзей, якiя спрашчаюць усё на свеце..." "Не, думае Тэрэза, - ён пасля першых жа слоў спынiць мяне: "А чаму ж вы тады выйшлi за мяне замуж? Я ж за вамi не бегаў..." I праўда, чаму яна выйшла за яго? На самай справе, ён зусiм не спяшаўся жанiцца. Тэрэза добра памятае, як мацi Бернара мадам дэ ля Траў паўтарала кожнаму стрэчнаму: "Ён яшчэ i пачакаў бы, але яна!.. Яна настойвала, прыспешвала. На жаль, у яе зусiм не такiя прынцыпы, як у нас; яна, напрыклад, палiць, пыхкае, як паравоз, гэта яе манера. I ўсё ж, яна - натура шчырая, адкрытая. Мы хутка прывучым яе да здаровых iдэй. Безумоўна, не ўсё нас радавала ў гэтым шлюбе... Не ўсё... Ды хоць, напрыклад, гэтая яе бабка Белад... мы ж усё ведалi... хоць справа, як быццам, даўно забытая. I гэта ж трэба: так лоўка яны ўсё тады заглушылi, што нават i не дайшло да скандалу. А вы цi верыце ў спадчыннасць? Вядома, у бацькi далёка не самы лепшы характар. Але ж дачцэ ён падаваў толькi добрыя прыклады: гэта проста святы чалавек. Акрамя таго, у яго вялiкiя сувязi, а гэта яшчэ нiкому не шкодзiла. Ды ўрэшце сёе-тое трэба i не заўважаць. I яшчэ - можа, вы й не паверыце, - Тэрэза багацейшая за нас. Гэта неверагодна, але гэта так. А як яна любiць Бернара, хiба гэта на бяду?.."
Сапраўды, яна любiла Бернара, i гэта давалася ёй без намаганняў. Варта было ёй пры сустрэчы ў гасцiнай цi пад дубамi толькi ўзняць на яго вочы, як у яе позiрку загараўся агонь шчырай закаханасцi. Бачыць ля сваiх ног такую здабычу Бернару было, безумоўна, прыемна. "Не забаўляйся з ёю, сынок, - часта паўтарала мацi, - яна знемагае..."
"Я выйшла за яго замуж таму, што..." Тэрэза хмурыць бровы, закрывае рукамi вочы, спрабуе ўспомнiць. Ну, вiдаць, сваю ролю адыграла дзiцячая радасць, што, дзякуючы гэтаму шлюбу, яна стане сваячкай Анны. Хоць радавалася гэтаму больш Анна. Для Тэрэзы ж сваяцкiя адносiны асаблiвага значэння не мелi. Праўду кажучы (чаго тут чырванець i саромецца), дзве тысячы гектараў Бернаравай зямлi не пакiдалi яе абыякавай. Схiльнасць да ўласнасцi заўсёды была ў яе крывi. Калi пасля доўгiх абедаў са стала прымалi посуд i прыносiлi спiртныя напiткi, Тэрэза часта заставалася з мужчынамi i з цiкавасцю слухала iх размовы пра фермы, фермераў, умацавальныя слупы для шахтаў, якiя вывозiлiся з iх лесу, пра смалу i шкiпiнар. Стан маёмасцi, падлiкi, лiчбы - усё гэта захапляла Тэрэзу. Няма нiякага сумнення, яе спакушала думка стаць уладальнiцай гэтых бясконцых хваёвых лясоў. "Дарэчы, яму таксама падабалiся мае сосны". Аднак, магчыма, Тэрэза падпарадкавалася тады нейкаму другому няпэўнаму пачуццю, якое яна цяпер спрабуе вызначыць: можа, у гэтым шлюбе яна шукала не столькi ўлады, багацця, колькi прытулку. Сапраўды, нiчога яе так не падштурхоўвала на гэты шлюб, як панiчнае пачуццё страху. Маладая, але практычная дзяўчына з дзяцiнства ведала гаспадарку i спяшалася ўвайсцi ў адпаведныя яе становiшчу колы, заняць там раз i назаўсёды пэўнае месца. Яна хацела затаiцца, схавацца ад нейкай невядомай нават ёй самой небяспекi. Нiколi ў сваiм жыццi Тэрэза не была такой разважлiвай, як падчас сваiх заручын з Бернарам: яна iшла да яснай мэты уступiць у сямейны клан, "уладкавацца", выратаваць сябе, быць у асяродку, дзе пануе розум i парадак.
У вясну iх заручын яны хадзiлi з Бернарам на прагулкi па пясчанай дарозе, што вядзе ад Аржалузы да Вiльмiжа. На дубах плямамi цямнелi сухiя лiсты, якiя засланялi блакiт веснавога неба. Парыжэлая леташняя папараць прылягала да долу, а з зямлi ўжо прабiвалiся зялёныя парасткi. Бернар гаварыў: "Асцярожна з цыгарэтай. Можна нарабiць пажару, а вады ў ландах зусiм не засталося". Тэрэза пыталася: "А цi праўда, што ў папарацi ёсць сiнiльная кiслата?" Бернар добра не ведаў, цi дастаткова яе ў папарацi, каб атруцiцца. I голасам, поўным пяшчоты, спытаўся: "Няўжо вам хочацца памерцi?" Тэрэза смяялася. Ён папрасiў яе трымацца прасцей. Тэрэза ўспомнiла, як яна заплюшчыла вочы, а дзве моцныя рукi абнялi яе маленькую галоўку i Бернар шапнуў ёй на вуха: "Здаецца мне, што ў гэтай галоўцы яшчэ ёсць свавольныя думкi". Яна адказала: "Вы, Бернар, i вызвалiце мяне ад iх".
Яны з цiкавасцю назiралi за працай муляраў, якiя рабiлi прыбудову да фермы ў Вiльмiжа. Яе гаспадары жылi ў Бардо, а гэтую ферму збiралiся прыстасаваць пад летнюю дачу для iх апошняга сына, у якога "былi вельмi слабыя грудзi". Яго сястра памерла ад такой жа хваробы. Бернар недалюблiваў гэтых Азеведа: "Яны божацца, што не жыды... А варта толькi глянуць на iх... А тут яшчэ i туберкулёз, ды дзесятак iншых хвароб..."
На сэрцы ў Тэрэзы было тады вельмi спакойна. Хутка вяселле. Прыедзе са свайго манастыра Анна. Разам з сынам памешчыка Дэгiлема яна будзе збiраць падарункi ў час вянчання. Анна ў пiсьме ўжо прасiла Тэрэзу апiсаць вясельныя ўборы астатнiх сябровак нявесты: "Можа, удасца прыслаць i ўзоры тканiны? Бо ўсе ж хацелi б выбраць такiя таны, якiя будуць спалучацца адзiн з адным..." Нiколi Тэрэза не адчувала такога спакою... Зрэшты, ёй гэта толькi здавалася, бо на самай справе гэта быў не спакой, а дрымота, паўсоннае здранцвенне ядавiтага гада, што толькi на час затаiўся ў яе грудзях.
IV
Вянчалiся ў цеснай царкве ў Сэн-Клеры, дзе гамана дам заглушала гукi старэнькай фiсгармонii, а iх моцныя духi перабiвалi пах ладану. I ў той гарачы дзень Тэрэза адчула, што яна загiнула. Як той лунацiк забрыла яна ў клетку i апрытомнела толькi тады, калi бразнулi i замкнулiся цяжкiя дзверы. Нiчога не змянiлася, але цяпер яна зразумела, што не зможа загiнуць адна. У цёмным гушчары сямейных адносiн i парадкаў яна будзе падобнай на агонь, якi тлее, хаваецца, паўзе пад верасам, ахоплiвае полымем адну хвою, другую, перакiдаецца з дрэва на дрэва - i вось ужо палае ўвесь лес...
Сярод гасцей - нiводнага твару, на кiм можна спынiць позiрк. Толькi Анна. Але дзiцячая радасць малодшай сяброўкi таксама аддаляе Тэрэзу ад яе! Чаго яна радуецца? Няўжо яна не разумее, што сёння вечарам не толькi павялiчыцца адлегласць, якая заўсёды разлучала iх?.. Сёння вечарам памiж iмi паўстане i тое пакутлiвае, непапраўнае, што адбудзецца з нявiнным дзявочым целам Тэрэзы... Анна застанецца на беразе, дзе будуць толькi чыстыя iстоты. Тэрэза змяшаецца з натоўпам тых жанчын, якiя зведалi ўсё. Успомнiлася, што ў рызнiцы, калi яна нахiлiлася, каб пацалаваць вясёлы тварык Анны, перад ёй нечакана ўзнiкла бездань, вакол якой Тэрэза стварыла свой свет хiсткiх радасцей i няпэўных бед. За некалькi iмгненняў паўстала перад ёю вялiзная сцяна, якая бязлiтасна аддзяляла чорныя сiлы, што клекаталi ў яе сэрцы, ад мiлага напудранага тварыка.
Доўга яшчэ пасля гэтага дня i ў Сэн-Клеры i ў горадзе Б. людзi, гаворачы пра гэтае вяселле Гамаша* (больш за сотню фермераў i слуг пiлi i елi пад дубамi), заўсёды ўспамiналi, што нявеста - "хоць i не такая ўжо прыгожая, затое сама абаяльнасць" - усiм здалася тады непрыгожай i нават страшнай. "Яна ж сама на сябе не была падобнай, зусiм другая жанчына..." Людзi заўважылi толькi перамены ў яе знешнасцi. Адны пры гэтым абвiнавачвалi белы шлюбны ўбор, якi не надта быў да твару Тэрэзе, другiя - гарачыню... Але нiхто тады не здагадаўся, што гэта i быў яе сапраўдны твар.
* Аўтар робiць параўнанне з багатым вяселлем заможнага селянiна Гамаша, якое апiсаў Сервантэс у "Дон-Кiхоце".
На гэтым напалову сялянскiм, напалову панскiм вяселлi вечарам госцi, сярод якiх было многа дзяўчат, спынiлi аўтамабiль маладых i шумна вiталi iх. Па дарозе, усыпанай кветкамi белай акацыi, яны абганялi фурманкi, што забiралi то ўлева, то ўправа: коньмi кiравалi сяляне на добрым падпiтку. Успомнiўшы шлюбную ноч, Тэрэза шэпча:
- Гэта было страшна... - потым, схамянуўшыся: - Але ж не... не так ужо i страшна.
А хiба многа яна пакутавала ў час падарожжа на iталiйскiя азёры? Не, не, яна вяла гэтую гульню: "не выдавай сябе". Жанiха ашукаць лёгка, але мужа!.. Кожны можа гаварыць iлжывыя словы, але манiць целам - гэта патрабуе iншай навукi. Не кожнаму дадзена прытварыцца, што ты жадаеш, радуешся ад шчаслiвай стомы. Тэрэза змагла прывучыць сваё цела да такога прытворства i знаходзiла ў гэтым горкую асалоду. Толькi фантазiя дапамагала ёй зразумець, што ў гэтым невядомым свеце пачуццяў, куды мужчына прымушаў яе пранiкнуць, магчыма, i для яе ёсць шчасце, - але якое яно? Перад ёй нiбы быў пейзаж, што засланяўся густым дажджом, i яна старалася ўявiць сабе, як ён выглядаў бы пры сонечным святле, - вось так адкрывала для сябе Тэрэза, што такое ўцехi кахання.
Бернар, - гэты юнак з пустымi вачыма, заўсёды занепакоены тым, што нумары карцiн, выстаўленых у музеях, не адпавядаюць iндэксам у даведнiках, заўсёды задаволены тым, што за самы кароткi тэрмiн ён паглядзеў усё, што варта было паглядзець, - як жа цябе лёгка ашукаць! Ён цалкам аддаваўся асалодзе, нiбы тыя парасяты, на якiх дзiўна глядзець, калi яны рохкаюць ад задавальнення ля карыта. ("А карыта - гэта ж я", - думае Тэрэза.) Як i ў тых парасят, у яго быў такi ж паспешлiвы, дзелавы, сур'ёзны выгляд i такая ж метадычнасць. "Няўжо вы лiчыце, што гэта добра i разумна?" - часам пыталася ашаломленая Тэрэза. Ён смяяўся i супакойваў яе. Дзе ён навучыўся ацэньваць усё, што тычылася ўцех плоцi, i размяжоўваць ласкi, дазволеныя прыстойнаму чалавеку, ад прывычак садыста?.. Але тут ён нiколi не вагаўся... Аднойчы вечарам у Парыжы, дзе яны спынiлiся, вяртаючыся з падарожжа, абураны Бернар дэманстратыўна пакiнуў Мюзiк-хол. Гэта быў пратэст спектаклю, што там давалi: "I падумаць толькi, што такое паказваюць iншаземцам! Якi сорам! А што яны скажуць пра нас, паглядзеўшы на такiя вiдовiшчы?!." У Тэрэзы не ўкладвалася ў галаве, што гэты сарамлiвы чалавек менш чым праз гадзiну прымусiць яе зноў цярпець свае жудасныя вынаходнiцтвы.
"Бедны Бернар, а ён жа не горшы за iншых. Аднак жаданне ператварае мужчыну, якi наблiжаецца да жанчыны, у пачвару, i яна ўжо не мае нiчога агульнага з тым чалавекам. Нiшто так не аддаляе нас ад нашага супольнiка, як яго непрытомнае пачуццёвае шаленства. Я заўсёды бачыла, як Бернар тапiўся ў вiры пажадлiвасцi, а я ўся замiрала, нiбы гэты вар'ят, гэты эпiлептык пры любым маiм руху мог задушыць мяне. Найчасцей ужо на мяжы апошняй асалоды ён раптам заўважаў сваю адзiноту; яго панурае шаленства адыходзiла: Бернар адступаў, адчуваючы, што я, нiбы адкiнутая хваляй на бераг, ляжу, сцяўшы зубы, адна, халодная, ледзяная, знямелая..."
Адно-адзiнае пiсьмо ад Анны - яна не вельмi любiла пiсаць, але чамусьцi кожнае яе слова было прыемным Тэрэзе: бо ў пiсьмах мы гаворым не столькi пра нашы сапраўдныя пачуццi, колькi пра тыя, якiя мы павiнны былi б адчуваць, каб зрабiць прыемнае адрасату. Анна скардзiлася, што не можа больш хадзiць у бок Вiльмiжа, бо туды прыехаў малады Азеведа. Яна бачыла толькi здалёк яго шэзлонг сярод папарацi - туберкулёзнiкi наводзяць на яе жах.
Не чакаючы ад Анны новых вестак, Тэрэза часта перачытвала гэтае пiсьмо i была вельмi здзiўлена, калi на наступны дзень пасля перапыненага наведання Мюзiк-хола ў звычайны час дастаўкi пошты пазнала на трох канвертах почырк Анны дэ ля Траў. Аддзелы "да запатрабавання" з розных паштамтаў пераправiлi ў Парыж пакет пiсем, бо маладажоны не спынялiся ў некаторых гарадах, спяшаючыся "вярнуцца ў сваё гняздзечка", як казаў Бернар. А сапраўднай жа прычынай паспешлiвасцi было тое, што яны не маглi ўжо быць разам: муж засумаваў па сваiх паляўнiчых стрэльбах, сабаках, вясковай харчэўнi, дзе частавалi "на рэдкасць прыемным кiсленькiм вiном, якога нiдзе не знойдзеш"; а тут яшчэ гэтая жанчына, такая халодная, насмешлiвая - нiяк не можа спасцiгнуць асалоды кахання i не хоча з iм гаварыць пра цiкавыя рэчы!.. А Тэрэзе хацелася хутчэй вярнуцца ў Сэн-Клер так, як хочацца вязню, што пакутуе ў перавалачнай турме, глянуць на той востраў, дзе пройдзе ўвесь яго астатак жыцця. Па паштовых штэмпелях Тэрэза лёгка высветлiла, якое з пiсем было адпраўлена самае першае. Яна акурат распячатвала канверт, калi Бернар штосьцi ўзбуджана сказаў. Праўда, ягоных слоў Тэрэза не зразумела, бо акно было адчынена, а па вулiцы якраз праязджаў аўтобус. Бернар перастаў галiцца, каб прачытаць пiсьмо ад сваёй мацi. Тэрэза як цяпер бачыць гэтую сцэну: муж у кашулi з закасанымi рукавамi; мускулiстыя рукi i твар - звычайна бледны, цяпер на вачах налiваўся крывёю... У гэтую лiпеньскую ранiцу стаяла страшэнная спякота. Нiбы праз клубы дыму сонечнае праменне прабiвалася да зямлi. I сцены пакояў, балкон, фасады навакольных будынкаў рабiлiся ад гэтага яшчэ больш шэрымi i страшнымi. Бернар ужо стаяў ля Тэрэзы. Ён ужо амаль крычаў: "Ты бачыў яе! Да чаго дакацiлася!.. Вось... твая сябровачка Анна!.. Гэта ж трэба!.. I хто мог падумаць, што мая малодшая сястра..."
I, убачыўшы запытальны позiрк Тэрэзы, з нянавiсцю працягваў:
- Ты ведаеш, яна знюхалася з гэтым Азеведа! Так, так! З тым туберкулёзнiкам, для якога зрабiлi прыбудову ў Вiльмiжа! I разумееш, гэта вельмi сур'ёзна... Яна сказала, што дачакаецца паўналецця i... Мама пiша, што яна зусiм страцiла галаву. Абы пра гэта не ўведалi Дэгiлемы. Малады Дэгiлем можа адмовiцца зрабiць прапанову... У цябе ёсць пiсьмы ад яе? Ну, давай паглядзiм, можа, што яшчэ...
- Пiсьмы я буду чытаць па парадку. I, увогуле, не ведаю, цi змагу табе iх паказаць.
О, ён зноў пазнаваў сваю жонку! Ёй толькi дай магчымасць: усё ўскладнiць, заблытае... Але цяпер не гэта галоўнае. Трэба, каб Тэрэза вярнула Анну да розуму:
- Мае бацькi вельмi спадзяюцца на цябе. Ты можаш зрабiць з ёю ўсё, што захочаш. Так што цябе чакаюць, як паратунку.
Пакуль яна адзявалася, ён схадзiў на тэлеграф, даў тэлеграму i заказаў два месцы на паўднёвы экспрэс. Калi ён вярнуўся, Тэрэза складала ў чамаданы рэчы:
- Чаму ты не чытаеш пiсьмаў?
- Чакаю, хачу пабыць адна.
Бернар пайшоў, а Тэрэза доўга яшчэ нерухома сядзела, палiла, гледзячы на пазалочаныя лiтары шыльды, што матлялася на будынку насупраць. Нарэшце яна выняла з канверта пiсьмо. Не, не, не можа быць: няўжо гэта тая мiлая дурнiца, тая манашка са сваёй абмежаванасцю i прастатой пiсала гэтыя палкiя радкi? Няўжо яе сухое сэрца - (а Тэрэза ў гэтым нiколi не сумнявалася) - магло нарадзiць на свет гэтую чароўную песню песень, гэтую шчаслiвую скаргу жанчыны, што ўпершыню спазнала таямнiцу кахання:
"...Калi я сустрэла яго, не магла паверыць, што гэта ён. Ён гуляў са сваiм сабакам, бегаў i весела смяяўся. I хiба магла я ўявiць, што гэта - той хворы... А ён жа, аказваецца, зусiм не хворы. Проста бацькi берагуць яго, бо вельмi напалохалiся смерцi ягонай сястры, якая хварэла на туберкулёз. Ён нават не выглядае кволым. Ён хутчэй за ўсё хударлявы ад прыроды. I да таго ж добра распешчаны... Ты мяне не пазнала б, Тэрэза, калi б убачыла, як я бягу па яго плашч, калi заходзiць сонца i гарачыня спадае. Я ж так баюся, каб ён не прастудзiўся..."
Калi б Бернар зайшоў у гэты час у пакой, ён убачыў бы на ложку не сваю жонку, а нейкую новую, невядомую, чужую, безыменную iстоту.... Тэрэза кiнула цыгарэту i ўзялася за другое пiсьмо:
"...Я буду чакаць, колькi спатрэбiцца, але дачакаюся. Я не баюся нiякiх перашкод. Маё каханне нават не заўважае iх. Бацькi трымаюць мяне ў Сэн-Клеры, але Аржалуза не так далёка, каб мы з Жанам не маглi сустракацца. Цi памятаеш ты наш будан? Гэта ж ты, дарагая, адкрыла яго для мяне! I там было суджана мне зведаць такую радасць... Але не падумай, што мы робiм нешта благое! Ён такi далiкатны! Ты нiчога не ведаеш пра такiх мужчын. Ён многа вучыўся, многа чытаў, - так, як i ты: але ў мужчыну гэта мяне не раздражняе i я не думаю нават, каб яго на чым-небудзь злавiць цi падкалоць. Чаго б я толькi не аддала, каб быць такой адукаванай i разумнай, як ты!.. Дарагая, гэта ж, мусiць, такое вялiкае шчасце, - якiм ты ўжо цешышся, а для мяне яно яшчэ наперадзе, - калi толькi адно прадчуванне яго прыносiць столькi асалоды i радасцi! Калi ў нашым будане, куды мы з табой, бывала, прыходзiлi са сваiм сняданкам, я сяджу з Жанам i яго рука замiрае ў мяне на грудзях, а сваю я прыцiскаю туды, дзе б'ецца яго сэрца (гэта ён заве "апошняй дазволенай ласкай"), - я адчуваю такое шчасце, што яно здаецца мне чымсьцi матэрыяльным. I я гавару сабе, што i за гэтай радасцю стаiць нейкая новая, iншая, якая чакае нас. I калi збялелы Жан пакiдае мяне, адзiн успамiн пра нашы пяшчоты i ласкi, адно трымценне перад тым, што будзе заўтра, робяць мяне глухой да скаргаў, просьбаў, папрокаў гэтых бедных людзей, якiя не ведаюць i нiколi не ведалi таго, што ведаю я цяпер. Дарагая, прабач: я гавару табе пра шчасце, як быццам ты не спазнала яго ўжо да канца! Я ж у параўнаннi з табой усяго толькi наiўная паслушнiца! Але я ўпэўнена, што ты будзеш з намi, ты будзеш супраць тых, хто хоча нас разлучыць..."