Страница:
I трэцяе пiсьмо: усяго некалькi радкоў, напiсаных на скорую руку:
"Дарагая, хутчэй прыязджай! Яны разлучылi нас. З мяне не спускаюць вачэй. Яны ўпэўнены, што i ты будзеш з iмi заадно. Я iм сказала, што ўсё будзе залежаць ад цябе. Я табе ўсё растлумачу: ён не хворы, не... Я шчаслiвая - i я пакутую. Я шчаслiвая, што пакутую за яго; я люблю яго хваробу, як знак яго кахання, яго кахання да мяне..."
Далей Тэрэза не чытала. Укладаючы пiсьмо назад у канверт, яна ўбачыла там фатаграфiю. Падышла да акна i ўгледзелася ў здымак: малады чалавек... галава як быццам бы занадта вялiкая, - мусiць, таму, што вельмi ўжо густыя валасы. Тэрэза пазнала i месца, дзе рабiўся здымак: гэта грудок, за якiм пасвiлi авечак. На самым версе стаяў Жан Азеведа, якi чымсьцi быў падобны да бiблейскага Давiда. Куртка вiсела ў яго на руцэ; кашуля крыху расшпiлена на грудзях... "Гэта ён заве апошняй дазволенай ласкай" - прыгадалiся Тэрэзе словы з пiсьма... Тэрэза кiдае позiрк у люстэрка i палохаецца свайго ўласнага твару. Праз сiлу расцiскае яна зубы, змочвае адэкалонам скронi i лоб. "Анна спазнала гэтую радасць... А я? Я... А чаму не я?" Фатаграфiя засталася на стале; побач ляжала шпiлька...
"Так, я зрабiла гэта, - пад грук вагонных колаў шэпча Тэрэза, - вось ужо 2 гады, як тады ў пакоi атэля я праткнула шпiлькай фатаграфiю гэтага юнака ў тым самым месцы, дзе сэрца. Не са злосцi, не. А спакойна, нiбы гэта было самай звычайнай справай. Потым я выкiнула гэтую праколатую фатаграфiю ў туалет i спусцiла ваду".
Бернар застаў яе засяроджанай i сур'ёзнай. Так выглядае чалавек, якi доўга вагаўся, думаў i нарэшце прыняў канчатковае рашэнне. Але нашто яна столькi палiць? Сама сябе труцiць! Тэрэза выказала яму сваю думку пра гэтую гiсторыю з Аннай. Не варта надаваць вялiкага значэння капрызам дзяўчацi. Яна паспрабуе яе ўгаварыць i ўсё ўладзiць... Бернару так хацелася пачуць гэта. Ён павесялеў, тым больш што ў кiшэнi ляжалi бiлеты на цягнiк. Да таго ж i самалюбства яго было задаволена: як-нiяк сям'я просiць дапамогi ў яго жонкi. Ён заявiў, што колькi б гэта нi каштавала, але на развiтанне з Парыжам ён абавязкова звозiць жонку паснедаць у добры рэстаран у Булонскiм лесе. У таксi ён не сцiхаючы гаварыў пра свае планы на паляўнiчы сезон: яму карцела хутчэй паспрабаваць на паляваннi маладога сабаку, якога павiнны былi ўжо выдрэсiраваць. Мацi пiша, што яго кабыла паправiлася i больш не кульгае...
У рэстаране народу было мала. Затое незлiчоная колькасць прыслугi крыху бянтэжыла. Да паху закусак прымешваўся водар геранi... Бернар нiколi яшчэ не пiў рэйнвейну, але сёння - так i быць: не кожны ж дзень свята! Шырокiя мужавы плечы засланялi ад Тэрэзы залу. За вялiкiмi вокнамi цiха, бязгучна, нiбы ў нямым кiно, праязджалi i спынялiся машыны. Тэрэза бачыла, як у мужа каля вушэй перакочвалiся жаўлакi. Яна ведала, што гэта скарачаюцца скроневыя мышцы. Адразу пасля першых глыткоў вiна Бернар моцна пачырванеў: гэтаму здароваму вясковаму чалавеку ўжо некалькi тыдняў бракавала прасторы, руху, ад якiх хутчэй згарае ў арганiзме штодзённая порцыя стравы i спiртнога. Тэрэза не адчувала нiякай нянавiсцi да яго, але як жа ёй хацелася пабыць адной, падумаць пра свае пакуты, прыгадаць, дзе i калi ёй асаблiва было цяжка... Няхай бы ён проста знiк з вачэй, каб не трэба было прымушаць сябе есцi, усмiхацца, сачыць за выразам свайго твару; каб можна было хоць у думках вольна засяродзiцца на сваiм горкiм патаемным адчаi: гэтая маленькая iстота, твая сяброўка, уцякла з бязлюднага вострава, а табе ж думалася, што яна будзе там жыць побач з табой да канца дзён сваiх... Яна перайшла праз бездань, што аддзяляе цябе ад усiх людзей, паядналася з iмi, - словам, жыве цяпер на другой планеце... Але ж не, якая там "другая планета"! Анна заўсёды належала да тыпу простых натур. А можа, гэта быў толькi падманлiвы прывiд, калi Тэрэза ўглядалася ў юны тварык сяброўкi, а тая спала, паклаўшы галаву ёй на каленi?.. Сапраўднай Анны дэ ля Траў Тэрэза нiколi не ведала - той Анны, якая цяпер бегае ў будан на спатканнi з Жанам Азеведа...
- Што з табой? Чаму ты не ясi? Не трэба iм нiчога пакiдаць! Шкада за такiя грошы! Можа, табе нядобра ад спёкi? Абы толькi не стала дрэнна! А можа, цябе нудзiць? Як? Ужо?..
Тэрэза ўсмiхнулася. Усмiхнулiся толькi яе губы. Сказала, што думае пра Аннiны прыгоды. Бернар адказаў, што ён наконт гэтага зусiм спакойны, раз ужо Тэрэза ўзялася за гэтую справу. I тады яна папыталася, чаму бацькi супраць гэтага шлюбу. Ён падумаў, што яна жартуе, i папрасiў не зводзiць размовы да парадокса:
- Па-першае, як ты ведаеш, гэтыя Азеведа - жыды. Мама добра ведала старога Азеведа - таго самага, якi адмовiўся хрысцiцца.
На гэта Тэрэза адказала, што ў Бардо не знойдзеш нiчога больш даўнейшага, чым прозвiшчы партугальскiх жыдоў.
- А Азеведа ўжо тады былi важнымi асобамi, калi нашы продкi, жабракi-пастухi, калацiлiся ад лiхаманкi на сваiх балотах.
- Пачакай, Тэрэза. Ты спрачаешся абы толькi спрачацца. Усе жыды - аднаго поля ягады. I потым, гэтыя Азеведа хутка вырадзяцца: яны ж наскрозь туберкулёзныя, - усе гэта ведаюць.
Рэзкiм жэстам, якi заўсёды шакiраваў Бернара, яна запалiла цыгарэту.
- А цi не прыгадаеш ты, Бернар, ад чаго памёр твой дзед, твой прадзед? А калi ты браў мяне замуж, цi хоць пацiкавiўся, ад якой хваробы сканала мая мама? Няўжо ты думаеш, што сярод нашых продкаў не знойдзецца туберкулёзнiкаў цi сiфiлiтыкаў? Знойдзецца, дарагi, ды яшчэ столькi, што хапiла б заразы на цэлы свет.
- Тэрэза, ты зайшла занадта далёка. I дазволь табе сказаць, што нават жартам, каб падражнiць мяне, ты не павiнна чапаць нашай сям'i.
Абражаны, ён адкiнуўся ў крэсле, выпрастаў грудзi. Яму вельмi хацелася i ўзяць верх, i не падацца Тэрэзе смешным. Але тая не здавалася:
- Ды мне глядзець смешна на нашы сем'i з iх кратовай асцярожнасцю. Яны бачаць толькi тыя заганы, што самi кiдаюцца ў вочы. I ад iх жахаюцца... А што датычыць схаваных, - а iх жа куды больш, - то да гэтага нашы сем'i ставяцца зусiм спакойна. Паслухай, ты ж сам любiш гэты хiтры выраз: "сакрэтныя хваробы"... цi не? А хiба не гэтыя "сакрэтныя хваробы" - самыя страшныя, самыя небяспечныя для грамадства? Нiхто нi ў маёй, нi ў тваёй сям'i над гэтым не задумваецца. Затое ўсе цудоўна разумеюць i пагаджаюцца, што нельга выносiць смецця з хаты, што трэба як мага глыбей хаваць усё тое, што кампраметуе сям'ю... I калi б не было прыслугi, нiхто нiколi пра гэтае смецце нiчога i не ведаў бы. На шчасце, прыслуга ёсць...
- Я не жадаю табе адказваць, Тэрэза! Калi ты ўжо завядзешся, то лепш за ўсё памаўчаць. Са мной гэта яшчэ паўбяды: я разумею, што ты проста жартуеш. Але дома табе давядзецца прыкусiць язык i стрымлiваць сябе. Так жартаваць i гаварыць пра наш род у нас не заведзена.
- Род! Сям'я! - Тэрэза не заўважала, што яе цыгарэта даўно патухла... Перад яе нерухомым позiркам зноў паўстала гэтая клетка з бясконцымi жывымi кратамi, дзе кожны шэпт будзе пачуты, кожны рух заўважаны... Тут ёй i давядзецца ў здранцвеннi чакаць сваёй смерцi...
- Тэрэза! Ну што ты! Паглядзела б ты цяпер сама на сябе...
Яна ўсмiхнулася. На твары зноў з'явiлася маска.
- Я проста забаўляюся... Якi ж ты даверлiвы, дарагi.
У таксi, калi Бернар хацеў прыцiснуцца да яе, Тэрэза рэзка адхiлiлася...
У гэты вечар, апошнi перад ад'ездам дадому, яны ляглi спаць рана, недзе каля 9 гадзiн. Тэрэза выпiла снатворнага, але яшчэ доўга не магла заснуць. На нейкае iмгненне яна задрамала, але Бернар штосьцi праз сон замармытаў, заварушыўся i разбудзiў яе. Яна адчувала побач з сабой яго дужае гарачае цела. Адсунулася на самы край пасцелi. Але праз колькi хвiлiн ён, не прачынаючыся, зноў пасунуўся да яе, нiбы цела само падсвядома шукала сваю здабычу, iмкнулася да прывычнай асалоды. Груба, парывiста яна адштурхнула яго. Бернар соладка спаў... Ах! Пiхнуць бы цябе раз i назаўсёды!.. Скiнуць з пасцелi... у бездань...
А начны Парыж жыў сваiм жыццём. Пераклiкалiся гудкамi аўтамабiлi, нiбы ў Аржалузе сабакi цi пеўнi светлай месячнай ноччу... Душна. Тэрэза запалiла лямпу i, абапёршыся локцем аб падушку, глядзела на гэтага нерухомага дваццацiсямiгадовага мужчыну. У сне ён скiнуў з сябе коўдру; дыханне амаль нячутнае; раскудлачаныя валасы спадалi на гладкiя скронi, на лоб, дзе нiводнай маршчынкi. Ён спаў, - гэты голы i безабаронны цяпер Адам, - глыбокiм, нiбы вечным сном. Тэрэза ўстала, накiнула на яго коўдру, знайшла пiсьмо, якое так i не скончыла чытаць, падышла блiжэй да лямпы:
"...Калi б ён сказаў мне iсцi следам за iм - я кiнула б усё i пайшла... Мы спынiлiся перад самай апошняй ласкай. I не таму, што я супрацiўлялася: так захацеў ён. Правiльней будзе сказаць, што ён мне супрацiўляецца... А як бы мне хацелася спазнаць тое патаемнае, невядомае, бо, - як ён гаворыць, - адно толькi наблiжэнне гэтага дае больш, чым усе тыя ласкi i ўцехi, што мы мелi. Калi паслухаць Жана, то нам трэба заўсёды заставацца па гэты бок мяжы. Ён ганарыцца тым, што стрымлiвае сябе, i кажа, што калi мы хоць раз не спынiм, не ўтаймуем сябе, то, як i ўсе астатнiя, пакоцiмся ўнiз..."
Пачынала свiтаць. Тэрэза адчынiла акно, парвала пiсьмы на дробныя шматкi i кiнула iх унiз, у гэтае каменнае прадонне, дзе цяпер панавалi цiшыня i спакой. Кавалачкi паперы, нiбы матылькi, ляталi ў паветры, падалi на суседнiя балконы, карнiзы... Маладая жанчына глыбока ўздыхнула i адчула водар нейкай травы. Адкуль жа гэты пах тут - сярод асфальтавай i каменнай пустынi?.. Нечакана Тэрэза ўявiла сваё пакалечанае цела там, унiзе, на вулiцы, а вакол - натоўп палiцэйскiх, прахожых... Не, Тэрэза, твая фантазiя занадта багатая, каб ты пайшла на такое... I сапраўды, яна яшчэ не хацела памiраць... Не нянавiсць, не прага помсты прывязвалi яе да жыцця, а пiльная справа: трэба, каб гэтая малая iдыётка з Сэн-Клера, што паверыла ў магчымасць шчасця, зразумела, як i калiсьцi сама Тэрэза, што шчасця няма, яно не iснуе... Калi ў iх няма нiчога агульнага, то няхай iх яднае хоць гэта: сум, нуда, туга, нiякай высокай мэты, задачы, абавязку, толькi нудныя буднi, адзiнота i безнадзейнасць!.. Золак асвяцiў стрэхi. Яна лягла ў пасцель. Бернар спаў, але ўсё роўна падсунуўся да яе...
Прачнулася яна яснай, спакойнай. Навошта ёй далёка шукаць? Сям'я чакае ад яе дапамогi. I яна будзе дзейнiчаць так, як гэтага патрабуе сям'я, i не схiлiць з гэтай дарогi... Бернар усё паўтарае i паўтарае, што будзе бяда, калi Анна не выйдзе замуж за маладога Дэгiлема... Што ж, у гэтым я яго падтрымаю... Дэгiлемы iм, вядома, не раўня: дзед iх пастухом быў. Але затое ў iх самыя лепшыя хвоi ва ўсёй ваколiцы. А Анна не такая ўжо i багатая. Ад бацькi калi яна што i атрымае, то толькi вiнаграднiкi каля Лангона, якiя да таго ж раз у два-тры гады затапляе вада. Не, нi ў якiм разе нельга дапусцiць, каб Анна не пайшла на гэты шлюб з Дэгiлемам!
Тэрэзу знудзiла ад паху шакаладу. Гэта пацвердзiла яе падазрэннi: яна цяжарная, нiякiх сумненняў. "Лепш, калi адразу, - кажа Бернар, - тады не трэба больш пра гэта думаць". I ён з павагай паглядзеў на жанчыну, якая носiць у сабе будучага адзiнага гаспадара хваёвых гаёў Аржалузы.
V
Сэн-Клер, хутка будзе Сэн-Клер!.. Адзiн за адным паўстаюць перад Тэрэзай адрэзкi яе няпростай жыццёвай дарогi... Цi ўдасца ўгаварыць Бернара вярнуцца i зноў прайсцi пехатой па гэтай крывой калдобiстай сцяжыне?.. Цi шмат будзе ад гэтага карысцi?.. "Нават, калi мы з iм дойдзем да таго апошняга ранку ў парыжскiм атэлi, мне застанецца яшчэ так многа адкрыць яму..." Зноў i зноў спрабуе яна адгадаць сваю ўласную загадку, зноў i зноў дапытвае яна гэтую маладую жанчыну, чыю разважлiвасць калiсьцi так хвалiлi...
Першыя тыднi ў змрочным халодным доме Бернаравых бацькоў... Вокны, што выходзiлi на плошчу, заўсёды былi зачынены аканiцамi. Злева зелянеў садок, дзе квiтнелi геранi, петунii, гелiятропы. Там было яе месца штодзённых прагулак. Хадзiць далей было забаронена. Тады Тэрэзе яшчэ давяралi. Тады яе лiчылi супольнiцай. Тады яна была пасрэднiцай памiж Аннай i яе бацькамi... Яна казала свякрусе: "Ды саступiце вы ёй трохi! Не спяшайцеся з рашэннем! Няхай бы яна куды з'ездзiла ў падарожжа! Я яе ўгавару, i ўбачыце: яна згодзiцца. Я буду дзейнiчаць..." Але як? Бацькi здагадвалiся, што Анна хоча пазнаёмiцца з маладым Азеведа. "Вы нiчога не зробiце адкрытым нацiскам", - часта паўтарала Тэрэза свякрусе. А тая ўсё цешылася, што людзi, дзякуй Богу, яшчэ нiчога не ведаюць пра гэтую гiсторыю. Адзiным чалавекам, якi ведаў сакрэт, была служанка Мано: яна перахапiла некалькi пiсем Анны. "Але няма чаго баяцца гэтага дзяўчацi. Гэта - магiла. Ды i не ў яе iнтарэсах распускаць язык.
- Трэба пастарацца, каб малая як найменш пакутавала ад усяго гэтага, умешваўся часам бацька. Ён вельмi любiў Анну i яшчэ не так даўно мог задаволiць самы недарэчны капрыз дачкi. Але цяпер i ён падтакваў жонцы: "Яечнi не спячэш, не пабiўшы яйка" або "Некалi яшчэ i "дзякуй" нам скажа, абы толькi не захварэла..." Бацькi змаўкалi i не зводзiлi вачэй са сваёй няўрымслiвай дачкi. Яна адмаўлялася есцi. Чэзла на вачах. Цэлымi днямi адзiнока блукала па залiтым сонцам садзе, таптала кветкi, не заўважаючы таго, i ўсё шукала i шукала, нiбы звер у клетцы, нейкага выйсця. Мадам дэ ля Траў цяжка ўздыхала: "Не магу ж я за яе пiць мясны сок. Яна наядаецца яблыкамi ў садзе, каб потым нават i не дакрануцца да стравы..." А бацька дадаваў: "Яна сама потым папракала б нас, калi б мы далi згоду на гэты шлюб з Азеведа... Зрэшты, каб не гэтыя няшчасныя хворыя дзецi, што пойдуць ад яго..." Жонка злавала на мужа, што ён шукае нейкiх апраўданняў iх рашэнню не аддаваць дачкi за Азеведа. "Дзякуй Богу, што Дэгiлемы яшчэ не вярнулiся. Гэта ж наша шчасце, што яны прыкмецiлi Анну i так цэняць яе!.." Калi Тэрэза выходзiла пасля абеду з гасцiнай, размова iшла сваiм ходам: "I як гэта магло здарыцца? - не маглi даўмецца бацькi. - Ну не ў манастыры ж ёй гэта ў вушы ўвялi! Тут, дома, яна бачыла толькi добрыя прыклады. Мы сачылi, якiя кнiгi яна чытае... Тэрэза кажа, што маладых дзяўчат збiваюць з толку любоўныя раманы, якiя ўсе чамусьцi лiчаць "сапраўднай лiтаратурай". Але што Тэрэза... Яна ж так любiць парадоксы... Добра, што дачушка не вельмi i цягнецца да кнiг. Здаецца, нiколi на гэты конт i заўваг мы ёй не рабiлi... Яна была б цудоўнай жонкай, увiшнай гаспадыняй. Гэта наша кроў... Каб толькi выбiць з яе глупства... А ты памятаеш, як памагла ёй пасля бранхiту паездка ў Салi? Давай паедзем, куды яна захоча, вось i ўсё. Трэба ж пашкадаваць бедную дзяўчынку". Месьё дэ ля Траў цяжка ўздыхнуў: "Мусiць, мала ёй будзе радасцi ад падарожжа з намi..." - "Нiчога! Нiчога!" паспяшаўся ён адказаць глухаватай жонцы, якая недачула i ўсё дапытвалася: "Што? Што ты сказаў?" Але цi не прыгадалася гэтаму старому чалавеку, якi ўтульна ўладкаваўся ў багатым жончыным доме, цi не прыгадалася яму падарожжа з любай жанчынай - благаславёная пара маладога кахання?..
Тэрэза адшукала ў садзе Анну, на якой леташняя сукенка вiсела як на калку. "Ну што?" - спыталася Анна... Шэрыя ад пылу прысады, сухая трава пад нагамi, пах спаленай сонцам геранi i... гэтая юная дзяўчына... У той гарачы жнiвеньскi поўдзень яна здалася Тэрэзе яшчэ больш змарнелай i чэзлай, чым гэтыя кволыя, абпаленыя бязлiтасным сонцам кветкi. У Тэрэзы балюча сцiснулася сэрца...
У навальнiцу пад моцныя стрэлы перуна яны хавалiся ў цяплiцы; град барабанiў па шкле.
- Ну чаму табе не паехаць? Ты ж усё роўна не бачышся з iм.
- Няхай сабе i не бачуся. Затое ведаю, што ён блiзка i дыхае са мной адным паветрам. А калi дзьме ўсходнi вецер, мы разам слухаем, як звоняць царкоўныя званы. Няўжо табе ўсё роўна, дзе Бернар - у Парыжы цi Аржалузе? У нядзелю, у час службы ў царкве, я нават не спрабую павярнуць галаву, каб пашукаць яго вачыма, - з нашых месцаў вiдаць толькi алтар, а тоўстая калона адгароджвае нас ад усiх. Але пасля службы, пры выхадзе...
- У тую нядзелю яго не было?
Тэрэза сама гэта ведала, бо бачыла, як Анна дарэмна шукала ў натоўпе любы твар: Жана не было.
- Можа, ён захварэў? Яго пiсьмы перахоплiваюць, i я нiчога не ведаю.
- I ўсё ж неяк дзiўна, што ён не можа што-небудзь прыдумаць, каб перадаць табе запiску.
- Тэрэза... Калi б ты захацела... Але ж не... я ведаю, што ты i сама ў такiм далiкатным становiшчы...
- Згаджайся ты на гэтае падарожжа. А калi цябе не будзе, я паспрабую...
- Але ж я не магу паехаць далёка ад яго...
- Дарагая, ён жа ўсё роўна хутка паедзе адсюль. Праз некалькi тыдняў яго ўжо не будзе ў Аржалузе.
- Ах, не гавары ты мне такое... Гэта балюча... I нiводнай вестачкi. Не магу я так жыць. I так ужо ледзь дыхаю. Каб не памерцi, я мушу ўвесь час успамiнаць яго словы, якiя напаўнялi мяне радасцю. Але я столькi паўтарала iх сабе, што ўжо i не ўпэўнена, цi гаварыў ён iх. Вось, паслухай, што ён мне сказаў на апошнiм спатканнi: "У маiм жыццi няма нiкога, акрамя вас..." Праўда, ён так i сказаў, а гэта азначае: "Вы - самае дарагое ў маiм жыццi..."
Тэрэза прыплюшчыла вочы i змоўкла, нiбы ўслухоўваючыся ў рэха гэтых суцяшальных, выратавальных слоў...
- А якi ён з выгляду, гэты Жан?
- Ды ты i ўявiць сабе не можаш.
- Няўжо ён зусiм непадобны да iншых?..
- Мне хочацца апiсаць табе яго. Але не магу знайсцi слоў... Урэшце, табе ён можа здацца самым звычайным... Але я ведаю, што гэта не так.
Яна ўжо i сама не магла сказаць, чым iменна адрознiваецца Жан ад астатнiх... Увесь яго вобраз быў залiты асляпляльным святлом кахання. "А мяне, - думала пра сябе Тэрэза, - агонь кахання зрабiў бы яшчэ пiльнейшай, i нiчога не схавалася б ад мяне ў тым чалавеку, якога б я пакахала.
- Тэрэза, а калi я згаджуся паехаць, ты сустрэнешся з iм? Ты перадасi мне яго словы? Будзеш перасылаць яму мае пiсьмы? Калi я паеду, калi толькi хопiць адвагi...
Тэрэза адыходзiла, пакiдала гэтае царства святла i спёкi. Нiбы цёмная аса, улятала яна ў залу, дзе сядзелi старыя, чакаючы, пакуль спадзе гарачыня, а дачка нарэшце саступiць... Многа спатрэбiлася гэтых пасрэднiцкiх перагавораў, каб угаварыць Анну на паездку з бацькамi. I хутчэй за ўсё Тэрэзе гэта так i не ўдалося б, калi б не вестка пра хуткае вяртанне Дэгiлемаў. Анна аж задрыжала перад гэтай новай небяспекай. Тэрэза супакойвала яе, што малады Дэгiлем не толькi багаты жанiх, але, бадай, не такi ўжо i "страшны".
- Ну што ты, Тэрэза! Я ў яго бок глядзець не магу. Ён жа слепаваты, лысы, стары.
- Яму дваццаць дзевяць гадоў.
- Ну я ж i кажу - стары. Ды ўрэшце, якая рознiца: стары цi не стары...
I вось нарэшце на вячэры бацькi загаварылi пра Б'ярыц, захвалявалiся, у якiм атэлi лепш будзе спынiцца. Тэрэза сачыла за Аннай, - нерухомае, анямелае цела без душы... "Ну хоць прымусь сябе, калi ласка! З'еш што-небудзь! Ну можна ж сябе прымусiць..." - не адставала мадам дэ ля Траў ад дачкi. Нiбы робат, Анна падносiла лыжку да рота. У вачах знямога i адчай: нiкога i нiчога для яе цяпер не iснавала, акрамя дарагога, каханага... Часам твар дзяўчыны асвятляўся летуценнай усмешкай: гэта зноў яе бралi ў палон трапяткiя ўспамiны пра словы каханага, яго пяшчоты i ласкi, калi аднойчы ў будане моцная рука Жана незнарок крыху падрала ёй сукенку ў тым месцы, дзе палалi маладыя пругкiя грудзi...
Тэрэза глянула на Бернара. Той схiлiўся над талеркай. Ён сядзеў спiной да святла, i рысаў твару яго нельга было разгледзець. Затое добра чутно, як старанна жуе, перажоўвае i чмякае гэты чалавек, для якога абед заўсёды быў свяшчэннадзействам. Яна ўстала з-за стала. Свякроў цiха сказала: "Тэрэзе непрыемна, калi заўважаюць яе недамаганнi... Я хацела ёй памагчы, але ж яна так не любiць, калi пра яе клапоцiшся. Гэтыя прыступы... А што зробiш... Без iх не бывае... Але адно скажу: залiшне яна цяпер палiць. А потым пайшлi ўспамiны пра ўласную цяжарнасць: "Вось помню, калi я чакала Бернара, мне абавязкова трэба было нюхаць гумавы мячык... толькi гэта i памагала".
- Тэрэза, дзе ты?
- Тут, на лаўцы.
- А, бачу тваю цыгарэту.
Анна садзiцца побач, прыцiскаецца галавой да нерухомага пляча сяброўкi, глядзiць на начное неба i кажа: "Ён таксама бачыць гэтыя зоркi..." А потым:
- Пацалуй мяне, Тэрэза!
Аднак Тэрэза i не думае нахiляцца да гэтага даверлiвага тварыку, а толькi пытаецца:
- Табе цяжка?
- Не, сёння ўжо лягчэй. Я зразумела, што б там нi было, мы ўсё роўна будзем разам. I цяпер я супакоiлася. Галоўнае - каб ён ведаў гэта. I я хачу, каб ты перадала яму мае словы. Я згадзiлася ехаць. Але, калi вярнуся, я пайду напралом. Нiхто мяне не ўтрымае. Рана цi позна я назаўсёды прытулюся да яго сэрца. У гэтым я ўпэўнена, як i ў тым, што я жыву. Толькi ты, Тэрэза, хоць ты не чытай мне маралi i не гавары пра гонар сям'i...
- Ды не пра сям'ю я думаю, дарагая, а пра яго i цябе. Хiба так можна ўрывацца ў жыццё мужчыны: у яго, дарэчы, свая сям'я, свае iнтарэсы, свая работа, а можа, нават i сувязь з жанчынай...
- Не, ён сам мне сказаў: "У маiм жыццi толькi вы адна..." i яшчэ: "Наша каханне - гэта адзiнае, чым я даражу ў гэтую хвiлiну".
- У гэтую хвiлiну?!
- Ты што, падумала, што ён меў на ўвазе толькi адну тую хвiлiну?
Больш пытацца ў Анны, цi пакутуе яна, патрэбы не было: у цемры Тэрэза ўгадвала па голасе, адчувала ўсёй сваёй iстотай, як трывожна i балюча б'ецца дзявочае сэрца. Але яна не шкадавала Анны. А нашто яе шкадаваць? Як жа гэта павiнна быць прыемна i соладка - паўтараць iмя чалавека, з якiм ты звязана сэрцам, каханнем! Адна думка, што ён жыве, дыхае, засынае, прачынаецца на досвiтку, i яго маладое цела iмкнецца праз ранiшнi туман...
- Ты плачаш, Тэрэза? Гэта таму, што я... Тэрэза, ты моцна мяне любiш, скажы?
Анна апускаецца на каленi, прыцiскаецца галавой да яе жывата i раптам ускоквае на ногi.
- Слухай, там у цябе нешта варушыцца...
- Ужо некалькi дзён, як ён пачаў рухацца...
- Маленькi?
- Ага.
Абняўшыся, як некалi на дарозе ў Аржалузу, яны вярнулiся ў дом. Тэрэза помнiць, як прыкра i жудасна ёй было адчуваць у сабе гэты жывы цяжар. Колькi агiдных iмкненняў магло зведаць гэтае яшчэ бясформеннае стварэнне там, у глыбокiх тайнiках яе цела! Зноў перад вачыма той вечар: яна сядзiць у пакоi перад адчыненым акном. Бернар недзе ў садзе. Чуваць яго словы: "Не запальвай святла, бо наляцяць камары!" Яна падлiчвала, колькi месяцаў засталося да нараджэння дзiцяцi. О! Як жа ёй хацелася верыць у Бога! Тады яна магла б прасiць i малiць яго, каб гэтая невядомая iстота, што ўжо трапечацца ў ёй, нiколi так i не ўбачыла свету...
VI
Анна з бацькамi паехала ў падарожжа. Надышлi днi поўнай адзiноты. Дзiўна, але гэтую пару Тэрэза прыгадвае цьмяна. У Аржалузе, дзе, як было дамоўлена, ёй трэба было пабачыцца з гэтым Азеведа i прымусiць яго сысцi з дарогi Анны, яна толькi i думала што пра адпачынак, спакой, сон. Бернар згадзiўся пажыць не ў сваiх бацькоў, а ў Тэрэзы. Тут было больш утульна, дый усе гаспадарчыя турботы можна было перакiнуць на цётку Клару. Тэрэза не заўважала людзей, жыла сама па сабе: а што ёй да iншых? Хай жывуць, як могуць! Адзiным яе клопатам было бясконцае чаканне, калi ж нарэшце прыйдзе час родаў... Бернар ёй абрыдзеў са сваiмi штодзённымi напамiнамi пра сустрэчу з Жанам Азеведа. Тэрэза груба яго абрывала. I ўвогуле, ёй усё цяжэй i цяжэй было выносiць гэтага чалавека. Можа, прычынай яе такога настрою была цяжарнасць? Бернар, ва ўсякiм разе, так i думаў. Прыкладна ў гэты час у Бернара з'явiлiся першыя сiмптомы падазронасцi, якiя характэрныя людзям яго складу, хоць i выяўляюцца да трыццацiгадовага ўзросту рэдка. Усё часцей i часцей яго ахоплiвала пачуццё страху, якое так не пасавала гэтаму дужаму, моцна скроенаму мужчыне. Але як яму можна было пярэчыць, калi ён усхвалявана прызнаваўся: "Вы ведаеце, што я адчуваю..." Гэтыя нашчадкi сытых, бяздзейных, гультаяватых пакаленняў - толькi з выгляду асiлкi. Яны - нiбы тая хвоя, што пасадзiлi ў добра ўгноеную зямлю: расце хутка, але ж хутка гнiе i яе стрыжань. I даводзiцца дрэва спiлоўваць, а яму яшчэ б расцi ды расцi...
"Гэта - ад нерваў", - супакойвалi Бернара. Аднак сам ён ужо не сумняваўся: яго здароўе i ўсё яго жыццё дало расколiну. Гэта ж неверагодна: ён страцiў апетыт i яму зусiм не хочацца есцi. "Чаму табе не схадзiць да доктара?" Бернар пацiскаў плячыма, робячы выгляд, што зусiм не клапоцiцца пра сябе. На самай жа справе невядомасць здавалася яму не такой страшнай, як прыгавор урача: а раптам гэта будзе смяротны прыгавор. Па начах ён палохаў Тэрэзу: то ўскокваў з пасцелi, то неяк страшна хрыпеў. Ён браў яе руку i прыкладваў да свайго сэрца, каб яна паслухала, як няроўна яно б'ецца. Яна запальвала свечку, уставала i прыносiла яму валяр'янкi. "А што, калi б гэта было не лякарства, а... - думае Тэрэза. - Толькi ў небыццi - сапраўдны спакой, моцны i салодкi сон. Чаму ж тады гэты ныцiк так баiцца таго, што супакоiла б яго назаўсёды..."
Ён засынаў першы. I побач з гэтым вялiкiм целам мужчыны, якi сваiм храпам i сапеннем даводзiў яе да гарачкi, доўга яшчэ не магла заснуць Тэрэза. Слава Богу, больш ён яе не чапаў. Гэта цяпер Бернар лiчыў самай небяспечнай нагрузкай для свайго сэрца. Ужо прачыналiся i будзiлi ваколiцы пеўнi, ужо вецер даносiў гукi царкоўных званоў - тады толькi пачынала драмаць Тэрэза. А Бернар уставаў. Хуценька адзяваўся, на скорую руку, па-сялянску, спалоскваў халоднай вадой твар i бег на кухню. Там, нiбы сабака, хапаў кавалак курыцы, скрылiк халоднага мяса, лусту хлеба з часнаком, гронку вiнаграду... Вось i ўся яда на цэлы дзень! Бернар кармiў сабак. Тыя спрытна на ляту лавiлi кавалкi i моцна ляскалi скiвiцамi. Туманная ранiца дыхала восенню. У такую пару Бернар зноў адчуваў сябе здаровым, да яго нiбы вярталася маладосць. Падыходзiў час палявання на вехiроў. Трэба было рабiць прынаду: лавiць птушак, выколваць iм вочы i дрэсiраваць. Спраў хапала... У адзiнаццаць гадзiн ён заходзiў да Тэрэзы. Яна яшчэ была ў пасцелi.
- Ну як? Можа, такi падыдзеш да Жана? Мама ж непакоiцца, чакае ад цябе вестак...
- А як тваё сэрца?
- Ды не пытайся ты ў мяне пра гэтае сэрца! Як толькi напомнiш, яно адразу пачынае балець. Мусiць, гэта ўсё ж такi ад нерваў. Як ты лiчыш?
"Дарагая, хутчэй прыязджай! Яны разлучылi нас. З мяне не спускаюць вачэй. Яны ўпэўнены, што i ты будзеш з iмi заадно. Я iм сказала, што ўсё будзе залежаць ад цябе. Я табе ўсё растлумачу: ён не хворы, не... Я шчаслiвая - i я пакутую. Я шчаслiвая, што пакутую за яго; я люблю яго хваробу, як знак яго кахання, яго кахання да мяне..."
Далей Тэрэза не чытала. Укладаючы пiсьмо назад у канверт, яна ўбачыла там фатаграфiю. Падышла да акна i ўгледзелася ў здымак: малады чалавек... галава як быццам бы занадта вялiкая, - мусiць, таму, што вельмi ўжо густыя валасы. Тэрэза пазнала i месца, дзе рабiўся здымак: гэта грудок, за якiм пасвiлi авечак. На самым версе стаяў Жан Азеведа, якi чымсьцi быў падобны да бiблейскага Давiда. Куртка вiсела ў яго на руцэ; кашуля крыху расшпiлена на грудзях... "Гэта ён заве апошняй дазволенай ласкай" - прыгадалiся Тэрэзе словы з пiсьма... Тэрэза кiдае позiрк у люстэрка i палохаецца свайго ўласнага твару. Праз сiлу расцiскае яна зубы, змочвае адэкалонам скронi i лоб. "Анна спазнала гэтую радасць... А я? Я... А чаму не я?" Фатаграфiя засталася на стале; побач ляжала шпiлька...
"Так, я зрабiла гэта, - пад грук вагонных колаў шэпча Тэрэза, - вось ужо 2 гады, як тады ў пакоi атэля я праткнула шпiлькай фатаграфiю гэтага юнака ў тым самым месцы, дзе сэрца. Не са злосцi, не. А спакойна, нiбы гэта было самай звычайнай справай. Потым я выкiнула гэтую праколатую фатаграфiю ў туалет i спусцiла ваду".
Бернар застаў яе засяроджанай i сур'ёзнай. Так выглядае чалавек, якi доўга вагаўся, думаў i нарэшце прыняў канчатковае рашэнне. Але нашто яна столькi палiць? Сама сябе труцiць! Тэрэза выказала яму сваю думку пра гэтую гiсторыю з Аннай. Не варта надаваць вялiкага значэння капрызам дзяўчацi. Яна паспрабуе яе ўгаварыць i ўсё ўладзiць... Бернару так хацелася пачуць гэта. Ён павесялеў, тым больш што ў кiшэнi ляжалi бiлеты на цягнiк. Да таго ж i самалюбства яго было задаволена: як-нiяк сям'я просiць дапамогi ў яго жонкi. Ён заявiў, што колькi б гэта нi каштавала, але на развiтанне з Парыжам ён абавязкова звозiць жонку паснедаць у добры рэстаран у Булонскiм лесе. У таксi ён не сцiхаючы гаварыў пра свае планы на паляўнiчы сезон: яму карцела хутчэй паспрабаваць на паляваннi маладога сабаку, якога павiнны былi ўжо выдрэсiраваць. Мацi пiша, што яго кабыла паправiлася i больш не кульгае...
У рэстаране народу было мала. Затое незлiчоная колькасць прыслугi крыху бянтэжыла. Да паху закусак прымешваўся водар геранi... Бернар нiколi яшчэ не пiў рэйнвейну, але сёння - так i быць: не кожны ж дзень свята! Шырокiя мужавы плечы засланялi ад Тэрэзы залу. За вялiкiмi вокнамi цiха, бязгучна, нiбы ў нямым кiно, праязджалi i спынялiся машыны. Тэрэза бачыла, як у мужа каля вушэй перакочвалiся жаўлакi. Яна ведала, што гэта скарачаюцца скроневыя мышцы. Адразу пасля першых глыткоў вiна Бернар моцна пачырванеў: гэтаму здароваму вясковаму чалавеку ўжо некалькi тыдняў бракавала прасторы, руху, ад якiх хутчэй згарае ў арганiзме штодзённая порцыя стравы i спiртнога. Тэрэза не адчувала нiякай нянавiсцi да яго, але як жа ёй хацелася пабыць адной, падумаць пра свае пакуты, прыгадаць, дзе i калi ёй асаблiва было цяжка... Няхай бы ён проста знiк з вачэй, каб не трэба было прымушаць сябе есцi, усмiхацца, сачыць за выразам свайго твару; каб можна было хоць у думках вольна засяродзiцца на сваiм горкiм патаемным адчаi: гэтая маленькая iстота, твая сяброўка, уцякла з бязлюднага вострава, а табе ж думалася, што яна будзе там жыць побач з табой да канца дзён сваiх... Яна перайшла праз бездань, што аддзяляе цябе ад усiх людзей, паядналася з iмi, - словам, жыве цяпер на другой планеце... Але ж не, якая там "другая планета"! Анна заўсёды належала да тыпу простых натур. А можа, гэта быў толькi падманлiвы прывiд, калi Тэрэза ўглядалася ў юны тварык сяброўкi, а тая спала, паклаўшы галаву ёй на каленi?.. Сапраўднай Анны дэ ля Траў Тэрэза нiколi не ведала - той Анны, якая цяпер бегае ў будан на спатканнi з Жанам Азеведа...
- Што з табой? Чаму ты не ясi? Не трэба iм нiчога пакiдаць! Шкада за такiя грошы! Можа, табе нядобра ад спёкi? Абы толькi не стала дрэнна! А можа, цябе нудзiць? Як? Ужо?..
Тэрэза ўсмiхнулася. Усмiхнулiся толькi яе губы. Сказала, што думае пра Аннiны прыгоды. Бернар адказаў, што ён наконт гэтага зусiм спакойны, раз ужо Тэрэза ўзялася за гэтую справу. I тады яна папыталася, чаму бацькi супраць гэтага шлюбу. Ён падумаў, што яна жартуе, i папрасiў не зводзiць размовы да парадокса:
- Па-першае, як ты ведаеш, гэтыя Азеведа - жыды. Мама добра ведала старога Азеведа - таго самага, якi адмовiўся хрысцiцца.
На гэта Тэрэза адказала, што ў Бардо не знойдзеш нiчога больш даўнейшага, чым прозвiшчы партугальскiх жыдоў.
- А Азеведа ўжо тады былi важнымi асобамi, калi нашы продкi, жабракi-пастухi, калацiлiся ад лiхаманкi на сваiх балотах.
- Пачакай, Тэрэза. Ты спрачаешся абы толькi спрачацца. Усе жыды - аднаго поля ягады. I потым, гэтыя Азеведа хутка вырадзяцца: яны ж наскрозь туберкулёзныя, - усе гэта ведаюць.
Рэзкiм жэстам, якi заўсёды шакiраваў Бернара, яна запалiла цыгарэту.
- А цi не прыгадаеш ты, Бернар, ад чаго памёр твой дзед, твой прадзед? А калi ты браў мяне замуж, цi хоць пацiкавiўся, ад якой хваробы сканала мая мама? Няўжо ты думаеш, што сярод нашых продкаў не знойдзецца туберкулёзнiкаў цi сiфiлiтыкаў? Знойдзецца, дарагi, ды яшчэ столькi, што хапiла б заразы на цэлы свет.
- Тэрэза, ты зайшла занадта далёка. I дазволь табе сказаць, што нават жартам, каб падражнiць мяне, ты не павiнна чапаць нашай сям'i.
Абражаны, ён адкiнуўся ў крэсле, выпрастаў грудзi. Яму вельмi хацелася i ўзяць верх, i не падацца Тэрэзе смешным. Але тая не здавалася:
- Ды мне глядзець смешна на нашы сем'i з iх кратовай асцярожнасцю. Яны бачаць толькi тыя заганы, што самi кiдаюцца ў вочы. I ад iх жахаюцца... А што датычыць схаваных, - а iх жа куды больш, - то да гэтага нашы сем'i ставяцца зусiм спакойна. Паслухай, ты ж сам любiш гэты хiтры выраз: "сакрэтныя хваробы"... цi не? А хiба не гэтыя "сакрэтныя хваробы" - самыя страшныя, самыя небяспечныя для грамадства? Нiхто нi ў маёй, нi ў тваёй сям'i над гэтым не задумваецца. Затое ўсе цудоўна разумеюць i пагаджаюцца, што нельга выносiць смецця з хаты, што трэба як мага глыбей хаваць усё тое, што кампраметуе сям'ю... I калi б не было прыслугi, нiхто нiколi пра гэтае смецце нiчога i не ведаў бы. На шчасце, прыслуга ёсць...
- Я не жадаю табе адказваць, Тэрэза! Калi ты ўжо завядзешся, то лепш за ўсё памаўчаць. Са мной гэта яшчэ паўбяды: я разумею, што ты проста жартуеш. Але дома табе давядзецца прыкусiць язык i стрымлiваць сябе. Так жартаваць i гаварыць пра наш род у нас не заведзена.
- Род! Сям'я! - Тэрэза не заўважала, што яе цыгарэта даўно патухла... Перад яе нерухомым позiркам зноў паўстала гэтая клетка з бясконцымi жывымi кратамi, дзе кожны шэпт будзе пачуты, кожны рух заўважаны... Тут ёй i давядзецца ў здранцвеннi чакаць сваёй смерцi...
- Тэрэза! Ну што ты! Паглядзела б ты цяпер сама на сябе...
Яна ўсмiхнулася. На твары зноў з'явiлася маска.
- Я проста забаўляюся... Якi ж ты даверлiвы, дарагi.
У таксi, калi Бернар хацеў прыцiснуцца да яе, Тэрэза рэзка адхiлiлася...
У гэты вечар, апошнi перад ад'ездам дадому, яны ляглi спаць рана, недзе каля 9 гадзiн. Тэрэза выпiла снатворнага, але яшчэ доўга не магла заснуць. На нейкае iмгненне яна задрамала, але Бернар штосьцi праз сон замармытаў, заварушыўся i разбудзiў яе. Яна адчувала побач з сабой яго дужае гарачае цела. Адсунулася на самы край пасцелi. Але праз колькi хвiлiн ён, не прачынаючыся, зноў пасунуўся да яе, нiбы цела само падсвядома шукала сваю здабычу, iмкнулася да прывычнай асалоды. Груба, парывiста яна адштурхнула яго. Бернар соладка спаў... Ах! Пiхнуць бы цябе раз i назаўсёды!.. Скiнуць з пасцелi... у бездань...
А начны Парыж жыў сваiм жыццём. Пераклiкалiся гудкамi аўтамабiлi, нiбы ў Аржалузе сабакi цi пеўнi светлай месячнай ноччу... Душна. Тэрэза запалiла лямпу i, абапёршыся локцем аб падушку, глядзела на гэтага нерухомага дваццацiсямiгадовага мужчыну. У сне ён скiнуў з сябе коўдру; дыханне амаль нячутнае; раскудлачаныя валасы спадалi на гладкiя скронi, на лоб, дзе нiводнай маршчынкi. Ён спаў, - гэты голы i безабаронны цяпер Адам, - глыбокiм, нiбы вечным сном. Тэрэза ўстала, накiнула на яго коўдру, знайшла пiсьмо, якое так i не скончыла чытаць, падышла блiжэй да лямпы:
"...Калi б ён сказаў мне iсцi следам за iм - я кiнула б усё i пайшла... Мы спынiлiся перад самай апошняй ласкай. I не таму, што я супрацiўлялася: так захацеў ён. Правiльней будзе сказаць, што ён мне супрацiўляецца... А як бы мне хацелася спазнаць тое патаемнае, невядомае, бо, - як ён гаворыць, - адно толькi наблiжэнне гэтага дае больш, чым усе тыя ласкi i ўцехi, што мы мелi. Калi паслухаць Жана, то нам трэба заўсёды заставацца па гэты бок мяжы. Ён ганарыцца тым, што стрымлiвае сябе, i кажа, што калi мы хоць раз не спынiм, не ўтаймуем сябе, то, як i ўсе астатнiя, пакоцiмся ўнiз..."
Пачынала свiтаць. Тэрэза адчынiла акно, парвала пiсьмы на дробныя шматкi i кiнула iх унiз, у гэтае каменнае прадонне, дзе цяпер панавалi цiшыня i спакой. Кавалачкi паперы, нiбы матылькi, ляталi ў паветры, падалi на суседнiя балконы, карнiзы... Маладая жанчына глыбока ўздыхнула i адчула водар нейкай травы. Адкуль жа гэты пах тут - сярод асфальтавай i каменнай пустынi?.. Нечакана Тэрэза ўявiла сваё пакалечанае цела там, унiзе, на вулiцы, а вакол - натоўп палiцэйскiх, прахожых... Не, Тэрэза, твая фантазiя занадта багатая, каб ты пайшла на такое... I сапраўды, яна яшчэ не хацела памiраць... Не нянавiсць, не прага помсты прывязвалi яе да жыцця, а пiльная справа: трэба, каб гэтая малая iдыётка з Сэн-Клера, што паверыла ў магчымасць шчасця, зразумела, як i калiсьцi сама Тэрэза, што шчасця няма, яно не iснуе... Калi ў iх няма нiчога агульнага, то няхай iх яднае хоць гэта: сум, нуда, туга, нiякай высокай мэты, задачы, абавязку, толькi нудныя буднi, адзiнота i безнадзейнасць!.. Золак асвяцiў стрэхi. Яна лягла ў пасцель. Бернар спаў, але ўсё роўна падсунуўся да яе...
Прачнулася яна яснай, спакойнай. Навошта ёй далёка шукаць? Сям'я чакае ад яе дапамогi. I яна будзе дзейнiчаць так, як гэтага патрабуе сям'я, i не схiлiць з гэтай дарогi... Бернар усё паўтарае i паўтарае, што будзе бяда, калi Анна не выйдзе замуж за маладога Дэгiлема... Што ж, у гэтым я яго падтрымаю... Дэгiлемы iм, вядома, не раўня: дзед iх пастухом быў. Але затое ў iх самыя лепшыя хвоi ва ўсёй ваколiцы. А Анна не такая ўжо i багатая. Ад бацькi калi яна што i атрымае, то толькi вiнаграднiкi каля Лангона, якiя да таго ж раз у два-тры гады затапляе вада. Не, нi ў якiм разе нельга дапусцiць, каб Анна не пайшла на гэты шлюб з Дэгiлемам!
Тэрэзу знудзiла ад паху шакаладу. Гэта пацвердзiла яе падазрэннi: яна цяжарная, нiякiх сумненняў. "Лепш, калi адразу, - кажа Бернар, - тады не трэба больш пра гэта думаць". I ён з павагай паглядзеў на жанчыну, якая носiць у сабе будучага адзiнага гаспадара хваёвых гаёў Аржалузы.
V
Сэн-Клер, хутка будзе Сэн-Клер!.. Адзiн за адным паўстаюць перад Тэрэзай адрэзкi яе няпростай жыццёвай дарогi... Цi ўдасца ўгаварыць Бернара вярнуцца i зноў прайсцi пехатой па гэтай крывой калдобiстай сцяжыне?.. Цi шмат будзе ад гэтага карысцi?.. "Нават, калi мы з iм дойдзем да таго апошняга ранку ў парыжскiм атэлi, мне застанецца яшчэ так многа адкрыць яму..." Зноў i зноў спрабуе яна адгадаць сваю ўласную загадку, зноў i зноў дапытвае яна гэтую маладую жанчыну, чыю разважлiвасць калiсьцi так хвалiлi...
Першыя тыднi ў змрочным халодным доме Бернаравых бацькоў... Вокны, што выходзiлi на плошчу, заўсёды былi зачынены аканiцамi. Злева зелянеў садок, дзе квiтнелi геранi, петунii, гелiятропы. Там было яе месца штодзённых прагулак. Хадзiць далей было забаронена. Тады Тэрэзе яшчэ давяралi. Тады яе лiчылi супольнiцай. Тады яна была пасрэднiцай памiж Аннай i яе бацькамi... Яна казала свякрусе: "Ды саступiце вы ёй трохi! Не спяшайцеся з рашэннем! Няхай бы яна куды з'ездзiла ў падарожжа! Я яе ўгавару, i ўбачыце: яна згодзiцца. Я буду дзейнiчаць..." Але як? Бацькi здагадвалiся, што Анна хоча пазнаёмiцца з маладым Азеведа. "Вы нiчога не зробiце адкрытым нацiскам", - часта паўтарала Тэрэза свякрусе. А тая ўсё цешылася, што людзi, дзякуй Богу, яшчэ нiчога не ведаюць пра гэтую гiсторыю. Адзiным чалавекам, якi ведаў сакрэт, была служанка Мано: яна перахапiла некалькi пiсем Анны. "Але няма чаго баяцца гэтага дзяўчацi. Гэта - магiла. Ды i не ў яе iнтарэсах распускаць язык.
- Трэба пастарацца, каб малая як найменш пакутавала ад усяго гэтага, умешваўся часам бацька. Ён вельмi любiў Анну i яшчэ не так даўно мог задаволiць самы недарэчны капрыз дачкi. Але цяпер i ён падтакваў жонцы: "Яечнi не спячэш, не пабiўшы яйка" або "Некалi яшчэ i "дзякуй" нам скажа, абы толькi не захварэла..." Бацькi змаўкалi i не зводзiлi вачэй са сваёй няўрымслiвай дачкi. Яна адмаўлялася есцi. Чэзла на вачах. Цэлымi днямi адзiнока блукала па залiтым сонцам садзе, таптала кветкi, не заўважаючы таго, i ўсё шукала i шукала, нiбы звер у клетцы, нейкага выйсця. Мадам дэ ля Траў цяжка ўздыхала: "Не магу ж я за яе пiць мясны сок. Яна наядаецца яблыкамi ў садзе, каб потым нават i не дакрануцца да стравы..." А бацька дадаваў: "Яна сама потым папракала б нас, калi б мы далi згоду на гэты шлюб з Азеведа... Зрэшты, каб не гэтыя няшчасныя хворыя дзецi, што пойдуць ад яго..." Жонка злавала на мужа, што ён шукае нейкiх апраўданняў iх рашэнню не аддаваць дачкi за Азеведа. "Дзякуй Богу, што Дэгiлемы яшчэ не вярнулiся. Гэта ж наша шчасце, што яны прыкмецiлi Анну i так цэняць яе!.." Калi Тэрэза выходзiла пасля абеду з гасцiнай, размова iшла сваiм ходам: "I як гэта магло здарыцца? - не маглi даўмецца бацькi. - Ну не ў манастыры ж ёй гэта ў вушы ўвялi! Тут, дома, яна бачыла толькi добрыя прыклады. Мы сачылi, якiя кнiгi яна чытае... Тэрэза кажа, што маладых дзяўчат збiваюць з толку любоўныя раманы, якiя ўсе чамусьцi лiчаць "сапраўднай лiтаратурай". Але што Тэрэза... Яна ж так любiць парадоксы... Добра, што дачушка не вельмi i цягнецца да кнiг. Здаецца, нiколi на гэты конт i заўваг мы ёй не рабiлi... Яна была б цудоўнай жонкай, увiшнай гаспадыняй. Гэта наша кроў... Каб толькi выбiць з яе глупства... А ты памятаеш, як памагла ёй пасля бранхiту паездка ў Салi? Давай паедзем, куды яна захоча, вось i ўсё. Трэба ж пашкадаваць бедную дзяўчынку". Месьё дэ ля Траў цяжка ўздыхнуў: "Мусiць, мала ёй будзе радасцi ад падарожжа з намi..." - "Нiчога! Нiчога!" паспяшаўся ён адказаць глухаватай жонцы, якая недачула i ўсё дапытвалася: "Што? Што ты сказаў?" Але цi не прыгадалася гэтаму старому чалавеку, якi ўтульна ўладкаваўся ў багатым жончыным доме, цi не прыгадалася яму падарожжа з любай жанчынай - благаславёная пара маладога кахання?..
Тэрэза адшукала ў садзе Анну, на якой леташняя сукенка вiсела як на калку. "Ну што?" - спыталася Анна... Шэрыя ад пылу прысады, сухая трава пад нагамi, пах спаленай сонцам геранi i... гэтая юная дзяўчына... У той гарачы жнiвеньскi поўдзень яна здалася Тэрэзе яшчэ больш змарнелай i чэзлай, чым гэтыя кволыя, абпаленыя бязлiтасным сонцам кветкi. У Тэрэзы балюча сцiснулася сэрца...
У навальнiцу пад моцныя стрэлы перуна яны хавалiся ў цяплiцы; град барабанiў па шкле.
- Ну чаму табе не паехаць? Ты ж усё роўна не бачышся з iм.
- Няхай сабе i не бачуся. Затое ведаю, што ён блiзка i дыхае са мной адным паветрам. А калi дзьме ўсходнi вецер, мы разам слухаем, як звоняць царкоўныя званы. Няўжо табе ўсё роўна, дзе Бернар - у Парыжы цi Аржалузе? У нядзелю, у час службы ў царкве, я нават не спрабую павярнуць галаву, каб пашукаць яго вачыма, - з нашых месцаў вiдаць толькi алтар, а тоўстая калона адгароджвае нас ад усiх. Але пасля службы, пры выхадзе...
- У тую нядзелю яго не было?
Тэрэза сама гэта ведала, бо бачыла, як Анна дарэмна шукала ў натоўпе любы твар: Жана не было.
- Можа, ён захварэў? Яго пiсьмы перахоплiваюць, i я нiчога не ведаю.
- I ўсё ж неяк дзiўна, што ён не можа што-небудзь прыдумаць, каб перадаць табе запiску.
- Тэрэза... Калi б ты захацела... Але ж не... я ведаю, што ты i сама ў такiм далiкатным становiшчы...
- Згаджайся ты на гэтае падарожжа. А калi цябе не будзе, я паспрабую...
- Але ж я не магу паехаць далёка ад яго...
- Дарагая, ён жа ўсё роўна хутка паедзе адсюль. Праз некалькi тыдняў яго ўжо не будзе ў Аржалузе.
- Ах, не гавары ты мне такое... Гэта балюча... I нiводнай вестачкi. Не магу я так жыць. I так ужо ледзь дыхаю. Каб не памерцi, я мушу ўвесь час успамiнаць яго словы, якiя напаўнялi мяне радасцю. Але я столькi паўтарала iх сабе, што ўжо i не ўпэўнена, цi гаварыў ён iх. Вось, паслухай, што ён мне сказаў на апошнiм спатканнi: "У маiм жыццi няма нiкога, акрамя вас..." Праўда, ён так i сказаў, а гэта азначае: "Вы - самае дарагое ў маiм жыццi..."
Тэрэза прыплюшчыла вочы i змоўкла, нiбы ўслухоўваючыся ў рэха гэтых суцяшальных, выратавальных слоў...
- А якi ён з выгляду, гэты Жан?
- Ды ты i ўявiць сабе не можаш.
- Няўжо ён зусiм непадобны да iншых?..
- Мне хочацца апiсаць табе яго. Але не магу знайсцi слоў... Урэшце, табе ён можа здацца самым звычайным... Але я ведаю, што гэта не так.
Яна ўжо i сама не магла сказаць, чым iменна адрознiваецца Жан ад астатнiх... Увесь яго вобраз быў залiты асляпляльным святлом кахання. "А мяне, - думала пра сябе Тэрэза, - агонь кахання зрабiў бы яшчэ пiльнейшай, i нiчога не схавалася б ад мяне ў тым чалавеку, якога б я пакахала.
- Тэрэза, а калi я згаджуся паехаць, ты сустрэнешся з iм? Ты перадасi мне яго словы? Будзеш перасылаць яму мае пiсьмы? Калi я паеду, калi толькi хопiць адвагi...
Тэрэза адыходзiла, пакiдала гэтае царства святла i спёкi. Нiбы цёмная аса, улятала яна ў залу, дзе сядзелi старыя, чакаючы, пакуль спадзе гарачыня, а дачка нарэшце саступiць... Многа спатрэбiлася гэтых пасрэднiцкiх перагавораў, каб угаварыць Анну на паездку з бацькамi. I хутчэй за ўсё Тэрэзе гэта так i не ўдалося б, калi б не вестка пра хуткае вяртанне Дэгiлемаў. Анна аж задрыжала перад гэтай новай небяспекай. Тэрэза супакойвала яе, што малады Дэгiлем не толькi багаты жанiх, але, бадай, не такi ўжо i "страшны".
- Ну што ты, Тэрэза! Я ў яго бок глядзець не магу. Ён жа слепаваты, лысы, стары.
- Яму дваццаць дзевяць гадоў.
- Ну я ж i кажу - стары. Ды ўрэшце, якая рознiца: стары цi не стары...
I вось нарэшце на вячэры бацькi загаварылi пра Б'ярыц, захвалявалiся, у якiм атэлi лепш будзе спынiцца. Тэрэза сачыла за Аннай, - нерухомае, анямелае цела без душы... "Ну хоць прымусь сябе, калi ласка! З'еш што-небудзь! Ну можна ж сябе прымусiць..." - не адставала мадам дэ ля Траў ад дачкi. Нiбы робат, Анна падносiла лыжку да рота. У вачах знямога i адчай: нiкога i нiчога для яе цяпер не iснавала, акрамя дарагога, каханага... Часам твар дзяўчыны асвятляўся летуценнай усмешкай: гэта зноў яе бралi ў палон трапяткiя ўспамiны пра словы каханага, яго пяшчоты i ласкi, калi аднойчы ў будане моцная рука Жана незнарок крыху падрала ёй сукенку ў тым месцы, дзе палалi маладыя пругкiя грудзi...
Тэрэза глянула на Бернара. Той схiлiўся над талеркай. Ён сядзеў спiной да святла, i рысаў твару яго нельга было разгледзець. Затое добра чутно, як старанна жуе, перажоўвае i чмякае гэты чалавек, для якога абед заўсёды быў свяшчэннадзействам. Яна ўстала з-за стала. Свякроў цiха сказала: "Тэрэзе непрыемна, калi заўважаюць яе недамаганнi... Я хацела ёй памагчы, але ж яна так не любiць, калi пра яе клапоцiшся. Гэтыя прыступы... А што зробiш... Без iх не бывае... Але адно скажу: залiшне яна цяпер палiць. А потым пайшлi ўспамiны пра ўласную цяжарнасць: "Вось помню, калi я чакала Бернара, мне абавязкова трэба было нюхаць гумавы мячык... толькi гэта i памагала".
- Тэрэза, дзе ты?
- Тут, на лаўцы.
- А, бачу тваю цыгарэту.
Анна садзiцца побач, прыцiскаецца галавой да нерухомага пляча сяброўкi, глядзiць на начное неба i кажа: "Ён таксама бачыць гэтыя зоркi..." А потым:
- Пацалуй мяне, Тэрэза!
Аднак Тэрэза i не думае нахiляцца да гэтага даверлiвага тварыку, а толькi пытаецца:
- Табе цяжка?
- Не, сёння ўжо лягчэй. Я зразумела, што б там нi было, мы ўсё роўна будзем разам. I цяпер я супакоiлася. Галоўнае - каб ён ведаў гэта. I я хачу, каб ты перадала яму мае словы. Я згадзiлася ехаць. Але, калi вярнуся, я пайду напралом. Нiхто мяне не ўтрымае. Рана цi позна я назаўсёды прытулюся да яго сэрца. У гэтым я ўпэўнена, як i ў тым, што я жыву. Толькi ты, Тэрэза, хоць ты не чытай мне маралi i не гавары пра гонар сям'i...
- Ды не пра сям'ю я думаю, дарагая, а пра яго i цябе. Хiба так можна ўрывацца ў жыццё мужчыны: у яго, дарэчы, свая сям'я, свае iнтарэсы, свая работа, а можа, нават i сувязь з жанчынай...
- Не, ён сам мне сказаў: "У маiм жыццi толькi вы адна..." i яшчэ: "Наша каханне - гэта адзiнае, чым я даражу ў гэтую хвiлiну".
- У гэтую хвiлiну?!
- Ты што, падумала, што ён меў на ўвазе толькi адну тую хвiлiну?
Больш пытацца ў Анны, цi пакутуе яна, патрэбы не было: у цемры Тэрэза ўгадвала па голасе, адчувала ўсёй сваёй iстотай, як трывожна i балюча б'ецца дзявочае сэрца. Але яна не шкадавала Анны. А нашто яе шкадаваць? Як жа гэта павiнна быць прыемна i соладка - паўтараць iмя чалавека, з якiм ты звязана сэрцам, каханнем! Адна думка, што ён жыве, дыхае, засынае, прачынаецца на досвiтку, i яго маладое цела iмкнецца праз ранiшнi туман...
- Ты плачаш, Тэрэза? Гэта таму, што я... Тэрэза, ты моцна мяне любiш, скажы?
Анна апускаецца на каленi, прыцiскаецца галавой да яе жывата i раптам ускоквае на ногi.
- Слухай, там у цябе нешта варушыцца...
- Ужо некалькi дзён, як ён пачаў рухацца...
- Маленькi?
- Ага.
Абняўшыся, як некалi на дарозе ў Аржалузу, яны вярнулiся ў дом. Тэрэза помнiць, як прыкра i жудасна ёй было адчуваць у сабе гэты жывы цяжар. Колькi агiдных iмкненняў магло зведаць гэтае яшчэ бясформеннае стварэнне там, у глыбокiх тайнiках яе цела! Зноў перад вачыма той вечар: яна сядзiць у пакоi перад адчыненым акном. Бернар недзе ў садзе. Чуваць яго словы: "Не запальвай святла, бо наляцяць камары!" Яна падлiчвала, колькi месяцаў засталося да нараджэння дзiцяцi. О! Як жа ёй хацелася верыць у Бога! Тады яна магла б прасiць i малiць яго, каб гэтая невядомая iстота, што ўжо трапечацца ў ёй, нiколi так i не ўбачыла свету...
VI
Анна з бацькамi паехала ў падарожжа. Надышлi днi поўнай адзiноты. Дзiўна, але гэтую пару Тэрэза прыгадвае цьмяна. У Аржалузе, дзе, як было дамоўлена, ёй трэба было пабачыцца з гэтым Азеведа i прымусiць яго сысцi з дарогi Анны, яна толькi i думала што пра адпачынак, спакой, сон. Бернар згадзiўся пажыць не ў сваiх бацькоў, а ў Тэрэзы. Тут было больш утульна, дый усе гаспадарчыя турботы можна было перакiнуць на цётку Клару. Тэрэза не заўважала людзей, жыла сама па сабе: а што ёй да iншых? Хай жывуць, як могуць! Адзiным яе клопатам было бясконцае чаканне, калi ж нарэшце прыйдзе час родаў... Бернар ёй абрыдзеў са сваiмi штодзённымi напамiнамi пра сустрэчу з Жанам Азеведа. Тэрэза груба яго абрывала. I ўвогуле, ёй усё цяжэй i цяжэй было выносiць гэтага чалавека. Можа, прычынай яе такога настрою была цяжарнасць? Бернар, ва ўсякiм разе, так i думаў. Прыкладна ў гэты час у Бернара з'явiлiся першыя сiмптомы падазронасцi, якiя характэрныя людзям яго складу, хоць i выяўляюцца да трыццацiгадовага ўзросту рэдка. Усё часцей i часцей яго ахоплiвала пачуццё страху, якое так не пасавала гэтаму дужаму, моцна скроенаму мужчыне. Але як яму можна было пярэчыць, калi ён усхвалявана прызнаваўся: "Вы ведаеце, што я адчуваю..." Гэтыя нашчадкi сытых, бяздзейных, гультаяватых пакаленняў - толькi з выгляду асiлкi. Яны - нiбы тая хвоя, што пасадзiлi ў добра ўгноеную зямлю: расце хутка, але ж хутка гнiе i яе стрыжань. I даводзiцца дрэва спiлоўваць, а яму яшчэ б расцi ды расцi...
"Гэта - ад нерваў", - супакойвалi Бернара. Аднак сам ён ужо не сумняваўся: яго здароўе i ўсё яго жыццё дало расколiну. Гэта ж неверагодна: ён страцiў апетыт i яму зусiм не хочацца есцi. "Чаму табе не схадзiць да доктара?" Бернар пацiскаў плячыма, робячы выгляд, што зусiм не клапоцiцца пра сябе. На самай жа справе невядомасць здавалася яму не такой страшнай, як прыгавор урача: а раптам гэта будзе смяротны прыгавор. Па начах ён палохаў Тэрэзу: то ўскокваў з пасцелi, то неяк страшна хрыпеў. Ён браў яе руку i прыкладваў да свайго сэрца, каб яна паслухала, як няроўна яно б'ецца. Яна запальвала свечку, уставала i прыносiла яму валяр'янкi. "А што, калi б гэта было не лякарства, а... - думае Тэрэза. - Толькi ў небыццi - сапраўдны спакой, моцны i салодкi сон. Чаму ж тады гэты ныцiк так баiцца таго, што супакоiла б яго назаўсёды..."
Ён засынаў першы. I побач з гэтым вялiкiм целам мужчыны, якi сваiм храпам i сапеннем даводзiў яе да гарачкi, доўга яшчэ не магла заснуць Тэрэза. Слава Богу, больш ён яе не чапаў. Гэта цяпер Бернар лiчыў самай небяспечнай нагрузкай для свайго сэрца. Ужо прачыналiся i будзiлi ваколiцы пеўнi, ужо вецер даносiў гукi царкоўных званоў - тады толькi пачынала драмаць Тэрэза. А Бернар уставаў. Хуценька адзяваўся, на скорую руку, па-сялянску, спалоскваў халоднай вадой твар i бег на кухню. Там, нiбы сабака, хапаў кавалак курыцы, скрылiк халоднага мяса, лусту хлеба з часнаком, гронку вiнаграду... Вось i ўся яда на цэлы дзень! Бернар кармiў сабак. Тыя спрытна на ляту лавiлi кавалкi i моцна ляскалi скiвiцамi. Туманная ранiца дыхала восенню. У такую пару Бернар зноў адчуваў сябе здаровым, да яго нiбы вярталася маладосць. Падыходзiў час палявання на вехiроў. Трэба было рабiць прынаду: лавiць птушак, выколваць iм вочы i дрэсiраваць. Спраў хапала... У адзiнаццаць гадзiн ён заходзiў да Тэрэзы. Яна яшчэ была ў пасцелi.
- Ну як? Можа, такi падыдзеш да Жана? Мама ж непакоiцца, чакае ад цябе вестак...
- А як тваё сэрца?
- Ды не пытайся ты ў мяне пра гэтае сэрца! Як толькi напомнiш, яно адразу пачынае балець. Мусiць, гэта ўсё ж такi ад нерваў. Як ты лiчыш?