Неизвестен Автор. Лiтаратурныя творы з казачнымi матывамi (на белорусском языке)

   - Ну, добра калi так, iдзi сабе з Богам, - сказаў сьвяты Пётра. - А то ты ўсё неба нам папсуеш. Толькi глядзi-ж, ня крыўдуй!
   - Якая тут крыўда?
   Пакланiўся Дудар апосталу i выйшаў з райскiх варот.
   - Я знайду сабе месца. Пайду туды, адкуль прыйшоў.
   - У Барысаўшчыну?
   - А то куды-ж?
   - А я думаю на якую-колечы зьвязду цябе паслаць.
   - Нашто на зьвязду? Пайду ў Барысаўшчыну.
   Узыйшоў ён на вялiкую нябесную дарогу. Была ноч.
   Стаў Дудар спускацца па птушынай дарозе ўнiз. А калi пачуўся на волi, крыкнуў:
   - Гэй, гэй! - i пачаў дуць з усей моцы ў дуду.
   I гэтак iшоў ён, усё нiжэй, спускаючыся ў барысаўскi бок, пакуль не схаваўся ў пушчы...
   Власт
   ЮГА I ГРАМАВIК
   Гадоў таму капы iзь дзьве будзе, як у вёску Дзянiсава прыйшла, неяк пасьля Зьмiтраўскiх Дзядоў, старая баба. Сюды-туды пакруцiлася па вёсцы i шусь да Прахора ў хату, дый кажа:
   - Я ня тутэйшая; але чула аб вашэцi, што чалавек добры, i прыйшла папрасiцца на кутнiцу*. Каштаваць я вам нiчога ня буду, яшчэ i вы каля мяне заробiце, калi за мае грошы пракормiце мяне.
   * Наняць кут у хаце.
   Прахор падумаў, парадзiўся з жонкай i прыняў тую невядомую бабу да сябе ў хату.
   Баба адразу дала Прахору сотню рублёў "на руку". Прахор дачакаўся да вечара, рады пайшоў спаць.
   На другi дзень, устаўшы садзiцца сям'я сьнедаць; калi хопяцца, ажно з чатырох булак хлеба, што былi ў iстопцы, i памiну няма. Гэтак сама ня ведама, куды шчэзьлi два сыры i цэлы кумпяк сьвiнiны. У хаце, ведама, гоман узьняўся, бо ўсе думалi, што ноччу злодзей улез у iстопку. Ажно тут будзiцца новапрынятая кутнiца i кажа:
   - Супакойся, гаспадару, гэта я ўночы вячэрала. - Паварушылася да сьцяны i захрапла.
   Усе толькi пераглянулiся мiж сабою, пакiвалi моўчкi галовамi й чакалi, што далей будзе.
   Хлеб тады танны быў, то што Прахору? Абы толькi грошы! I баба не шкадавала грошы. Прахор тое толькi й рабiў, што скупляў па ўсёй ваколiцы збожжа, мяса, масла i ўсякiя iншыя харчы ды кармiў сваю кутнiцу. Гэтак, дачакаўшы Каляд, Прахор выкупiў ужо ўсе харчы ў сваей ваколiцы i каля запуст павiнен быў езьдзiць з фурманкай па харчы ажно пад Запарожжа, Друю i пад Глыбокае.
   А зiма настала сярдзiтая: з дня ў дзень траскучыя марозы. Найстарэйшыя людзi не памяталi гэткай зiмы сьцюдзёнай. На Вялiкдзень i то яшчэ зiма ня ўнiмалася: сьнягi напалог ляжалi гурбамi i рэкi стаялi. На Праводную людзi на магiлкi хадзiлi памiнаць Дзядоў па сьнягу i ў кажухох.
   I хоць у Прахора грошы было на закуп харчоў, сколькi трэба, але купiць штораз цяжэй было. Страх яго агарнуў, што гэта за пражорлiвая баба зьявiлася ў яго.
   Гэтак думаючы, едзе ён Гэрманаўскiм трактам на Пагост, i якраз у Падорскай пушчы конi спынiлiся i ня йдуць далей.
   Ён iх лейцамi i пугай, а тыя анi зь месца! Вылез Прахор з розвальняў i падыйшоў дарогай паглядзець, цi - баранi Божа, - ня воўча руя заступiла яму дарогу. Толькi ён гэта адыйшоўся з двое гоняў, ажно бачыць: выяжджае зь лесу нейкi малады чалавек на белым канi. I чалавек i конь у залатой зброi, аж мiгцяць у вачох. Прахор гэтак спужаўся, што ня мог крануцца зь месца, а незнаёмы рыцар пад'ехаў да яго й кажа:
   - Ня бойся мяне, Прахор, я - Грамавiк, прыяцель i апякун людзей i вораг iхнiх ворагаў. Баба, што ў цябе жыве, няпростая. Гэта Баба-Юга, яна па начах у зялезнай ступе езьдзiць i холад на зямлю наганяе, а памялом з хмар сьнягi страсае. Ты павiнен памагчы мне забiць яе, бо iначай саўсiм лета на сьвеце ня будзе, i народ увесь вымра з голаду й холаду. Але пакуль яна ў людзкой хаце, або ў ступе сваей разьяжджае, я не магу забiць яе. Ты павiнен прымусiць яе выйсьцi днём белым на бязьлюдную ваду.
   Прахор абяцаў усё зрабiць, каб памагчы зьвясьцi яе iзь сьвету. Завярнуў свае конi i, прыехаўшы дамоў, кажа бабе:
   - Худа, бабка, нiдзе ўжо нiякiх харчоў няма. Усю ваколiцу ператрос i ня купiў нiчога. Спрабую я сазваць людзей i закiнуць тонь у возеры, мо' хоць рыбы дабудзем.
   Насклiкаў Прахор людзей iз сваей i суседнiх вёсак i цэлы дзень рубалi прорубкi, пакуль не асеў лёд. Закiнулi невад пад лёд, i Прахор пайшоў да бабы.
   - Бабка, - кажа, - мы закiнулi невад, але ня здужаем выцягнуць, яго, вiдаць, рыбы набралася поўна, цi не паможаш нам?
   - А цi ня мокра там? - пытаецца баба.
   - Э, дзе там, суха! Хлопцы крыху каля палонак наплюхалi, а так суха...
   Баба туды-сюды пакруцiлася па хаце, аблiзалася й кажа:
   - А цi ня хмарна на дварэ?
   - Не, дзе-ж там, сама бачыш: сонца сьвецiць.
   Толькi баба дайшла да сярэдзiны возера, як на небе паказалася маленькая хмарка. Калi пачалi цягнуць невад i ад яго палiлася вада па лёдзе, баба, глянуўшы ўверх на хмарку, крыкнула нема i, кiнуўшы невад, кiнулася ўцякаць да берагу.
   Ажно разарвалася хмара, i зь яе выляцеў коньнiк у залатой зброi на белам канi i заступiў бабе дарогу. Коньнiк быў гэткi блiскучы, што ажно на яго глядзець было нельга.
   Убачыўшы коньнiка, баба ськiнулася ў ваграмадзiстую зьмяюгу, але ня здужала яна й тройчы перакулiцца, як праменны коньнiк усадзiў ёй у горла канец сваей дзiды. Зьмяюга скорчылася, зморшчылася i рассыпалася ў попел.
   Назаўтра пасьля гэтага ўдарыла гэткае цяпло, што сьнягi ў вачавiдкi патаялi, забурлiла вада ў руччох i рэках, а на трэйцi дзень людзi выехалi ў поле з сохамi.
   Власт
   МЯДЗЬВЕДЗIХА
   Вышамiрскi быў на многа старэйшы за майго дзеда. Ён быў каморнiкам. Яго хутарок стаяў на другiм канцы мястэчка. Хата яго была пабудавана на гарадзкi лад - высокая, зь вялiкiмi вокнамi, з галубятняй у выглядзе прыгожай вежы, з вэрандай, аплеценай жывым хмелем. У хаце вiселi клеткi з канарэйкамi, чыжыкамi, вавёркамi. У сенцах жыла прывязаная на ланцугу лiсiца. Была ў яго доўгая палоска зямлi, агароджаная навакол высокiм частаколам. Ён жыў з трымя незамужнiмi дочкамi, якiх у нас звалi паненкамi.
   На сваiм невялiкiм кавалку зямлi Вышамiрскi вёў культурную гаспадарку. У яго быў добра агледжаны, чысьценькi садок, рыбная сажалка, некалькi калод пчол, канюшына i кавалак сенакосу. Былi пракапаны канаўкi для стоку вады, бо яго палоска зямлi знаходзiлася ў нiзiне ля возера. Над канаўкамi былi пароблены высокiя прыгожыя масткi. У цэнтры яго зямлi стаяла альтанка з круглымi каляровымi акенцамi. Уся яго зямля была абсаджана лiпамi. На некаторых зь iх гнязьдзiлiся буслы. Дзесяткамi год гэты сваеасаблiвы аматар хараства не пакладаючы рук працаваў на сваiм кавалачку зямлi, якi ператварыў у надзвычайна прыгожы куток.
   Мне, малому хлопчыку, здавалася, што гэта рай. Голубы Вышамiрскага ляталi над мястэчкам. У сiняве неба яны здавалiся сьнежнымi. Яго буслы выляталi на паляваньне на балота, а нанач вярталiся ў свае гнёзды на лiпах.
   Улюбёным заняткам Вышамiрскага было паляваньне. У маёй памяцi ён ужо быў слабы, непрацаздольны. Гаспадаркай пад яго доглядам займалiся дочкi.
   За Вышамiрскiм бегаў яго вечны сябар - стары сабака Лютня. Абодва яны дажывалi свой век. Вышамiрскаму асталася адна ўцеха - успамiны, якiмi ён дзялiўся зь людзьмi ўсяе ваколiцы. Яго лiчылi за манюку, бо ён апавядаў такiя дзiвосныя гiсторыi з свайго паляўнiчага жыцьця, якiм, запраўды, цяжка было верыць.
   Нявысокага росту, худы, з чыста выгаленым тварам, ён хадзiў ад хаты да хаты i частаваў людзей паляўнiчымi апавяданьнямi. Улетку ён насiў белую палатняную вопратку i такi-ж капялюш. Зiмою ён быў апрануты ў футру. На галаве - цёплая шапка.
   Калi-нi-калi Вышамiрскi прыносiў дзеду ў кузьню мёд i яблыкi. Дзед кiдаў работу, запрашаў Вышамiрскага ў хату i частаваў гарбатай.
   Вышамiрскi апавядаў розныя прыгоды iз свайго паляўнiчага жыцьця, галоўным чынам пра паляваньне на мядзьведзяў. Такiх апавяданьняў у яго было шмат.
   Кажны раз, калi Вышамiрскi гаварыў "i яшчэ адно апавяданьне", ён дадаваў:
   - Каб я з гэтага месца ня ўстаў, калi маню!
   Адзiн мужычок, звалi яго Хомка, паехаў у панскi лес мох дзерцi. Надзёр моху поўны воз. Бачыць ён - пара мядзьведзянят гуляе на сонцапёку. Яны лагодненькiя, калмаценькiя, сьмяшлiвыя, як тыя дзецi. Кульгiкаюцца, качаюцца па зямлi, скачуць, тоненькiмi галасамi вiзгочуць. Забаўляюцца. Хапаюць адно аднога за вушкi. Жартуюць. Мiны забаўныя строяць. Глядзiць на iх Хомка i рагоча - тэатр!
   Любуецца на iх мужычок. А мядзьведзяняткi яшчэ дурненькiя. Не разумеюць, што трэба ўцякаць ад чалавека. Тут Хомка ўспомнiў, што ў вёску прыехаў цыган-мядзьведнiк. Ён скуплiвае малых мядзьведзянятак для скамарохаў. Ня раз Хомка сам бачыў гэтых скамарохаў зь мядзьведзямi.
   - А ну, Мiшка, люльку куры!
   Мiшка курыць.
   - А ну, Мiшка, танцуй!
   Мiшка танцуе.
   - А ну, Мiшка, сьпявай!
   Мiшка раве.
   Хомка ўзяў мядзьведзянят, пасадзiў на воз i павёз дамоў. Аднак не пашанцавала Хомку. Цыган-мядзьведнiк паехаў. Хомка ў сенцах прывязаў мядзьведзянят, кармiў, паiў i чакаў, пакуль мядзьведнiк вернецца назад.
   Быў якраз час жнiва. Жалi бабы на панскiм полi. Тут над iмi стаялi прыганятыя зь бiзунамi. Панiч Прушынскi разгульваў па полi iз стрэльбай. А поле было ля самага лесу. Тут-жа пад дрэвамi, у цяньку, ляжалi ў кашолачках малыя дзецi. Сусолачкi смакталi. I вось не агледзелiся людзi, як да дзяцей падкраўся мядзьведзь i хапнуў Хомкiна дзiцё разам з кашолкай. Агледзелiся людзi. Хомчыха ўзьняла плач, лямант, крык:
   - Дзiцянё родненькае... Дзiцянё мiлёнькае... Дзiцянё бедненькае...
   Мядзьведзь нясе сабе дзiцё павольна, асьцярожна. Панiч нацэлiўся iз стрэльбы ў мядзьведзя.
   - Не страляй, панiчок! Не страляй... - загаласiла Хомчыха. - Яшчэ дзiцятка застрэлiш.
   - Дурная ты! - сказаў панiч. - Няхай лепш куля трапiць у дзiцё, чымся дзiцё ў зубы й кiпцюры мядзьведзя. Лягчэйшая сьмерць...
   Няпрошаны абаронца мужыцкiх дзяцей цэлiўся ў малое дзiцё...
   Выстралiў.
   Пошчакi разьлягалiся па лесе. Мядзьведзь павалiўся i яшчэ здолеў асьцярожна паставiць убок кашолку зь дзiцём.
   - Дзiцё жывое! Жывое! Жывое! - закрычалi жнейкi на розныя галасы.
   Пабегла Хомчыха па дзiцё. Падняла кашолку i ўзрадавалася.
   - Дзiцё цэленькае! Сьмяецца дурненькае... Дзякуе панiчу.
   У гэтую-ж хвiлiну зь лесу выскачыла мядзьведзiха, вырвала з рук Хомчыхi дзiцё i зьнiкла ў лесе.
   Дзiвiлiся людзi, а Хомчыха качалася па iржышчы ды галасiла.
   - Дзетка мая мiленькая... Дзетка мая родненькая...
   Панiч склiкаў паляўнiчых з усёй ваколiцы. Нарыхтавалi аблаву. Мядзьведзiхi i сьлед прастыў.
   Суседзi радзiлi Хомку панесьцi малых мядзьведзянятак у лес на тое самае месца, дзе ён iх узяў.
   Хомка так i зрабiў.
   У тую-ж ноч чуе Хомка - нехта стук-стук у вакно. Ён падыйшоў, бачыць - за вакном мядзьведзiха стаiць ды лапай, як чалавек, не раўнуючы, грук-грук па шыбе.
   Пабаяўся Хомка выйсьцi з хаты. Затое Хомчыха сьмела выскачыла - матка... Сэрца маткi заўсёды чуе i кепскае, i добрае.
   Мядзьведзiха падняла зь зямлi дзiцё i падала мацi ў рукi. Хомчыха падзякавала. Мядзьведзiха нешта зараўла ў вадказ. Паглядзела на Хомчыху, паслухала, як тая плача й сьмяецца ў вадзiн i той самы час, выцерла лапай вочы ды спакойна пайшла на гумно, а адтуль - у лес.
   Хоць дзiцё жыло ў мядзьведзiхi цэлы тыдзень, але было вясёлае й ружовенькае - лепш, чым у маткi. Мядзьведзiха не адбывала-ж прыгону. Вiдаць, акуратна кармiла чалавечае дзiцё сваiм мядзьведзкiм малаком.
   Дзiцё расло дужае, здаровае. Вырас добры хлопчык. Як ён пачаў хадзiць, яго ўсё цягнула ў лес. Аднаго разу ён пайшоў у лес - i колькi яго нi шукалi, не знайшлi.
   - Пэўна, ваўкi зьелi, - гаварылi людзi.
   Усё лета палясоўшчыкi скардзiлiся, што хтосьцi крадзе ў iх хлеб i мёд.
   I вось у самую восень, калi надыйшлi халады, хлопчык вярнуўся дамоў.
   - Дзе-ж ты быў?
   - У мядзьведзяў...
   - Як гэта?
   - Захацелася да iх. Вось я й пайшоў...
   - Чым-жа ты жывiўся там, сынок?
   - Мядзьведзiха прыносiла мне хлеб i мёд.
   Кажны раз, канчаючы гэтае апавяданьне, Вышамiрскi гаварыў:
   - Каб я з гэтага месца ня ўстаў, калi маню!
   I ён уставаў зь месца i адыходзiў дамоў, абапiраючыся аб кiёк.
   Зьмiтрок Бядуля
   ГЕНЕРАЛ
   Вы ня ведаеце Мiхасёвага пеўня? Шкада! Цiкавы певень... А можа вы i Мiхася ня ведаеце? Дык гэта-ж цёткi Агаты сын. Яму ўжо чатыры гады з гакам. Праўда, гак гэты не такi вялiкi: усяго два месяцы. Але Мiхась шмат чаго сам ужо ўмее зрабiць. Ён, напрыклад, сам трымае лыжку ў руцэ, сам есьць. А калi пад'есьць, то адсуне ад сябе мiску i скажа:
   - Мама, Мiхась пад'еў. Дзякуй.
   Пасьля яды хлопчык пачынае майстраваць. Ён-жа - майстра на ўсе рукi. I складанчык у яго ёсьць. Зусiм запраўдны. Праўда, складанчык гэты з маленькiм бракам: палавiна ляза адламаная, i ён ня войстраны гады два. Але што тут за бяда. Падумаеш, - палавiна ляза адламаная. Другая-ж засталася. Ёю можна зрабiць, што хочаш. У нядзелю, калi нiкога ня было дома, Мiхась узяў матчын апалонiк i зрабiў зь яго... люльку! Як бачыце, Мiхась - хлопчык хоць куды!..
   Вось так напрацуецца за дзень, а ўночы сьпiць - хоць з гармат палi, не разбудзiш. Тады ён забываецца й пра пеўня. А певень кажны раз досьвiткам першы ў вёсцы сьпявае. Ну, быццам, пiльнуе, калi ранiца надыйходзiць. Залопае крыламi i як зацягне, моцна-моцна, - ку-ка-рэ-ку-у!
   - Ах, каб на цябе лiха! Вось-жа глотку дзярэ, гарлатан! I паспаць ня дасьць, - зь лёгкай злосьцю бурчыць ён i зноў пачынае драмаць. А певень памаўчыць крыху, набярэ поўныя грудзi паветра i зноў - ку-ка-рэ-ку-у-у!
   I калi зацягне ў трэйцi раз, то па усей вёсцы пачнуць адгукацца пеўнi, быццам хочуць даказаць, што яны таксама ня сьпяць.
   А ранiцай певень i Мiхась на двор выходзяць разам. У кажнага зь iх занятак. Мiхась дапамагае мацi дайнiцу несьцi, а певень зьлезе з куратнiка, паглядзiць-паглядзiць вакол i нешта загаворыць да курэй-чубатак на сваёй курынай мове: ко-ко-ко-о-о! Вiдаць, кажа:
   - Злазьце, чубаткi, сьнедаць пара. Пойдзем чарвякоў шукаць.
   I чубаткi, сьпяшаючыся, адна за другой скачуць на зямлю, абступаюць свайго важака. А ён гэтак горда пазiрае вакол.
   Мiхась таксама не стаiць склаўшы рукi. Ён чакае, пакуль мацi падоiць карову, i адначасова пiльнуе, каб певень iз сваей сям'ёй у гарод не забраўся. Калi ўсе куры зьбяруцца, певень павольна выходзiць зь iмi на вулiцу. Мiхась глядзiць, як певень вядзе курэй сьнедаць. Горда iдзе певень. Пастаў на галаву шклянку з вадой - не ўпадзе. Ступае адразу на чатыры пальцы. Крок цьвёрды. I стукае так, як рота салдат у цяжкiх ботах па бруку. Раз! раз! раз! Ды i ногi ў пеўня, што ў ботах. Нiжэй каленаў мякiнькае цёмнасiняе пер'е. Хвост што серп. Некалькi пярынак падымаюцца ўгару, апiсваюць паўкруг i апускаюцца данiзу. Так i здаецца: узлуй толькi такога ваяку, i ён гэтымi сярпамi-пярынкамi - мах!.. мах!.. I адразу напалам расьсячэ.
   А як высока галаву трымае! Дзюба прыўзьнята. Грэбень крыху сьхiлены на правы бок. Iдзе - i вокам ня мiргне!
   Глядзiць Мiхась i радуецца, што ў iх такi цудоўны певень. Ня толькi жывы гадзiньнiк, але i гаспадар курынай сям'i. I ўсе куры яго слухаюць. Вось певень нешта знайшоў, вiдаць, чарвяка. Хуценька павярнуўся, махнуў галавой - дзёўб! дзёўб!.. А дзюба ў яго - што малаток. Дзяўбануў колькi разоў, а потым ко-ко-ко!.. I тут як кiнуцца да яго чубаткi! Тапу! тапу! тапу!.. Адна перад адной - навыперадкi. А ён войстрым вокам паглядае: каму-ж аддаць здабычу? Першай падбегла чарнушка. Не, ёй не аддасьць чарвяка. Зiрнуў на яе - i чарнушка адскочыла, нiбы варам аблiтая. Падскочыла белашыйка. Так i ёсьць! Гэта для яе знайшоў ён першага чарвяка. Схапiла белашыйка здабычу, адбегла у бок, а сакатухi - за ёю, хочуць адабраць. Але дзе там! Яна ўжо глынула чарвяка i рассыпаецца:
   - Ко-ко-ко, дзякую, браце певень, за пачастунак...
   Мiхасёў певень ня толькi кормiць курыную сям'ю, але i абараняе яе ад ворагаў. А ворагаў у курэй многа. То каршун, то лiсiца, то галодны воўк захоча паласавацца. Тут певень i выступае абаронцам.
   Аднойчы ў жнiўнi Мiхась прагнаў курэй з гароду, а сам нешта ўзяўся майстраваць. Курыны статак накiраваўся сьцежкай мiж жыта. Наперадзе, як заўсёды певень. Iдуць куры, гавораць мiж сабой, чарвякоў, мошак зьбiраюць. I раптам - ш-ш-шась! - нехта крылом па каласох. I зьнiк. Нямоцна шаснуў, але певень пачуў. Падскочыў, азiрнуўся, ды - кр-р-р-р... Насьцярожана, трывожна.
   Сакатухi так i прыселi, дзе каторая была. А тут зьверху ўзноў нешта шэрае - ш-ш-шась! I - на белашыйку. Певень - кок-кок-ку-дак! - кiнуўся на дапамогу. А белашыйка - нi жывая нi мёртвая. I бачыць певень, як з пад кiпцюроў каршуна толькi пер'е ляцiць.
   Усе куры папрыцiскалiся да зямлi, крычаць не сваiм голасам - ка-а-а! ка-а-а! Навет Мiхась прысеў ад нечаканасьцi. Складанчык выпаў з рук. Што рабiць: мацi клiкаць цi самому бегчы на дапамогу? А певень з разгону - раз! раз! сваей дзюбай-малатком каршуну ў сьпiну. Той аж кiгiкнуў ад болю ды хутчэй угару. А тут Мiхась сабраўся зь сiламi i як гаркне:
   - Ага-га-га! Разбойнiк...
   Так Мiхась зь пеўнем выратавалi белашыйку. I хто ведае, можа таму яна першай i чарвяка кажную ранiцу атрымлiвае, што пабыла ў каршуновых кiпцюрох...
   Калi куры вяртаюцца з пасьбы, Мiхась уважлiва сочыць за iмi. Чаго добрага, возьмуць ды i махнуць у гарод!... А куры падыйдуць да карытка з вадой i пачынаюць пiць. Паволi, не сьпяшаючыся. Прысядуць крыху, набяруць вады, а потым высока-высока падымуць галаву. Шыя выцягваецца-выгiнаецца, i вада бульк-бульк-бульк! - пацякла ў горла. Нап'юцца, палягуць пад плотам i капошацца ў пяску. А певень ходзiць-ходзiць вакол, потым скок на плот. Сядзе, залопае крыламi, ды закрычыць: ку-ка-рэ-ку-у-у! I так моцна, што напэўна чуваць аж у суседняй вёсцы. Пасьпявае i iдзе адпачываць. Але ня сьпiць! Адно вока прыжмурыць, а другiм цiкуе, каб вораг не падкраўся...
   Сонейка-ж тым часам так ласкава сьвецiць, так прыгравае. Певень ляжыць, час-ад-часу адкрые вочы, пацягнецца. Нагою - трэп! трэп! - i зноў зажмурыцца.
   Мiхась любiць свайго пеўня i не баiцца яго. А суседзкiя дзецi баяцца. Певень ня кажнага пускае ў хату. Дзяўбецца!.. Аднойчы Вера, дзевяцiгадовая дзяўчынка, iшла да iх за нейкай патрэбай. Падыйшла да варот, толькi ўзялася за кручок, каб адчынiць, а певень скок ей на плячо. I пачаў калацiць дзюбай-малатком! Калi-б у гэты час ня было на дварэ Мiхася, нямала-б ёй дасталося.
   Праўда, раней дык i Мiхасю нельга было выйсьцi з хаты: певень ня пускаў. Дык бацька неяк параiў:
   - Ты, сынку, вазьмi палку i паганяй гэтага генерала вакол хаты. Запамятае i будзе цябе баяцца.
   Мiхась узяў палку ды задаў генералу такога дыхту, што той цяпер абыходзiць хлопчыка далёка. Добранькi стаў, хоць ты яго да раны прыкладай.
   Калi ў вёсцы заходзiць гўтарка пра Мiхасёвага пеўня, дык абавязкава пачуеш:
   - Гэта якi певень? Той гарлапан? Генерал?
   Для каго гарлапан, а для Мiхася - весялун, прыгажун, для мацi будзiльнiк, для сакатух-чубатак - абароньнiк i кармiлец.
   I ўсе зь лёгкай бацькавай рукi завуць яго генералам.
   Цi-ж ня цудоўны певень у Мiхася?
   Аўг.Рапановiч
   МАЦЕЯЎ КОТ
   Не дарма пра Мацеявага ката людзi й прыказку злажылi: "Хiтры, як Мацеяў кот". Гэты кот прост легендарны. Хiба няма нiводнага кутка на Беларусi, каб ня чулi пра Мацеявага ката. Цi вы вазьмеце за Ячанскiм Рубяжом, цi за Ярэмiчамi, цi ля Баранавiчаў, цi яшчэ дзе за лепельскiмi лясамi-вазёрамi - усюды яго ведаюць. Ну й я дадам, што гэта запраўдны кот, якi заслужыўся таго, каб аб iм на'т пiсаць. А правёў ён свой век кашачы ў Каляпечнiках. Вось жыў ён - складаў пра сябе легенды.
   Была ў Мацеявых шэрая котка - вялiкая, шустрая; часта ў гумно хадзiла мышэй лавiць, катоў да сябе заманьвала. Былi ў яе ўжо трэйцiя кацяняты. Нарадзiлася iх чацьвёра: беленькае, пярэсьценькае, чорненькае й рыжае. Спачатку Мацеiха хацела iх усiх патапiць, але пасьля раздумалася, адно пакiнула сабе - рыжае, а iншыя людзям аддала. Так яно гэта рыжае кацянё й расло - гадавалася. За якi тыдзень - другi пазiраць пачало, а яшчэ за тыдзень пачаў Рыжак iз кошыка вылазiць, больш сталым рабiцца; пад ложак бегаць, з клубком гуляць. Як рос, так i вырас. За год Рыжы ўжо быў вялiкiм катом i прынамся паўвёскi знаў, напэўна знаў.
   Вось-жа, калi мiнула Рыжаму год, пачаў ён свае крокi ў жыцьцё. Насамперш ён абмежаваўся тым, што вылавiў усе мышы ў нашым канцы. Засталiся толькi ў Сымонавых пад хлеўчыкам дзьве мышы, якiм удалося ўцалець ад акцыi Рыжака. Аб гэтым ужо ўсе бабы гаварылi, а Янкава старая дык азванiла ўвесь канец, быццам-бы нейкая паморнiца на мышэй увалiлася. Але гэта драбнiца.
   Ужо падыходзiла пад Вялiкдзень. Сонца падымалася вышэй i вышэй, жураўлi цягнулi на поўнач свае повалачы, вераб'i зьбiралi шматлiкiя сходы, бiлiся на платох пявуны - рабiлася цёпла. Цёпла рабiлася й у будынку Данiлы: прыгрэла надта ў кубельцу. Там шынкi даўно ўжо чакалi веснавога сонца. Вынуў гэта Данiла дзьве шынкi й кiлё дый падчапiў на гумнё ў шчыце. Шынкi вiсяць, а Данiла то зь сяней, то з-за вугла зiрк на шынкi - цi вiсяць яны ды памалу далей ля дроў паварачваецца. Трэба-ж было Мацеяваму кату, лежачы на страсе, на сонцы, падгледзець шынкi ў шчыце й паварот Данiлы. Зьлез гэта ён дый пацiснуў ля плоту пад гумно. Узьдзёрся на страху ды цiкуе, дзе паварочваецца Данiла. I толькi Данiла набраў дроў ды несьцi ў хату, як Рыжы за кiлё цап, а кiлё вобземлю. Кот за яго ды за вугал, ды за другi: i прапала кiлё, адно рукамi Данiла размахнуў ды суседзяў пакляў.
   Паехала й у Сьцёпкавых манiста каўбас з вышак, калi падпiльнаваў яе Мацеяў кот; i сплыла ў Кузьмовае Арыны смажаная курыца, якую яна вынесла, каб астыла ў каморцы. Пачало неставаць i яек на седалах, паводля бабскага падлiку. Калi гэта прайшло, дык i на масла паскупела, бо сьмятану з збанкоў як чарамi хто шчароўваў. Памог Рыжы суседзям i сыры сушыць. Дзiвiўся ўвесь канец з гэтых праяваў, але нiхто ня ведаў поваду ўсяго гэтага.
   А Рыжы адно пацягваецца ды грэецца на сонцы. Ён, каб каму на вочы паказвацца, дык не, пазагуменьню абыдзе й зробiць так гладка, што як з маслам. А iншы раз, калi ня ўдаецца ягоная валакiта й дома з-за стала гоняць, выцягне з-пад полу бульбiну на сярэдзiну хаты ды грызе сырую, залiўшыся сьлязьмi. Трасе тады Мацей галавою, гледзячы на ягоны хiтры вынахад: "А каб ты ўрэзаўся, каб ты... Ото-ж ты розуму набраўся!" - ды дасьць ложак iз дзьве стравы. Вось Рыжы й жыў так, покуль не раскусiлi яго ды не перашкодзiлi ў ягонай дзейнасьцi. Асаблiва прычынiўся Мiхась Янаў, якi добра даў лупцаванкi Рыжаму ў мяшку ад мукi, а пасьля яшчэ сучкаю з двара правёў.
   Пераканаўшыся ў тым, што ня варта далей галаву ламаць у сваiм сяле, каб каго перахiтрыць, выбраўся Рыжы на правiнцыю. I забраўся ён пад Нёман, да Вiнькi. Там зь месяц жыраваў Вiнькавымi трацяголетнiмi шынкамi, а таксама й у Ясiхi сыры часта перасыхалi на сонцы. Бывала так падсохнуць, што толькi крошкi застануцца. Яна кляне Вiнькавы дзецi, а Рыжы сербане вады зь Нёману ды на сонца.
   Пасьля Рыжы ў засьценак забраўся. Тут у Жаўняркевiчыхi гусей, падвешаных на марозе, пад страхою абмацаў. Жаўняркевiчыха адразае ў гаршчок патрохi, а ён сабе пакрысе. Ды яшчэ вечарам так спалохаў Жаўняркевiчыху, пгго тая дзён тры i ўдзень баялася на падстрэўнiк лезьцi.
   З часам Рыжы й зусiм зацiх у нашых ваколiцах: ён недзе ўжо далей рабiў свае абходы.
   У нас дома было спакойна. Бабы сьцiхлi гаварыць аб тым, што куры мала яек нясуць, цi мала сьмятаны ў збанкох, цi сыры нехта падглядае. Мацей жыў далей спакойна, але мышы сталi зьяўляцца. У сяле мужчыны часта гаварылi аб хiтрасьцi Мацеявага ката ды часам i пагаварвалi: "Хiтры, як Мацеяў кот".
   Ужо было халаднавата. Мацей да зiмы рыхтаваўся. Аднае ранiцы, калi толькi што ўстаў Мацей i зьбiраўся ў гумно йсьцi, заяўкаў кот пад дзьвярыма. Мацей адчынiў дзьверы й убачыў Рыжага, якi памалу ўсунуўся ў хату. "Наш кот, цi што?" - прагаварыў Мацей, прыглядаючыся. А Рыжы, страсянуўшы хвастом, як мага на печ.
   За тыдзень Рыжы дажыў свой век - Мацей знайшоў яго няжывога ў падпавецi. Пахаваў яго каля яблынi, успамiнаючы ягоныя добрыя й злыя ўчынкi.
   Аднак хiтрасьць Рыжага й цяпер жыве мiж нас, i цяпер мы часта кажам: "Хiтры, як Мацеяў кот".
   М.Багун
   СТРАШНАЕ СПАТКАНЬНЕ
   I
   - Вось што, Тараска: годзе ўжо табе каля рэчкi бегаць, лепш занёс-бы ты дзядзьку полудзень на Высокi Бераг. Не палянуйся, сынок, - сказала мне матка.
   Я быў хлопец паслушны i любiў, калi мяне за гэта хвалiлi. Мяне таксама цiкавiў i рум на Высокiм Беразе. Усю зiму возяць туды калоды i навязуць iх, бывала, столькi, што загрузяць увесь бераг. А калоды ўсе такiя тоўстыя, такiя гладкiя, роўныя - паглядзець i то было люба.
   А колькi там народу, колькi гоману, крыку i сьмеху! Проста, як на кiрмашы.
   Разумеецца, я зь вялiкаю ахвотаю згадзiўся занесьцi дзядзьку полудзень.
   II
   Яшчэ зранку, на досьвiтку, пайшоў наш дзядзька на рум бiць калоды. У маiм уяўленьнi яшчэ i цяпер жыва ўстае гэты Высокi Бераг над Нёмнам, дзе так страшна бушуе веснавая вада! Яна ня тоўпiцца ў берагох, iмкнецца напрасткi, на ачосы, вылiваецца зь берагоў i шырокаю стужкаю, хвалюючыся, бяжыць па нiзкiх лагчынах, як-бы хоча хутчэй дабегчы ў нейкi далёкi-далёкi край, каб першаю прынесьцi туды якуюсь вельмi важную вестку адгэтуль. А самым цiкавым для мяне было пабачыць, як з высокага яруса бярвеньяя кацiлi ў Нёман калоды. Высока над вадою ляжаць гэтыя ярусы. Ад ярусаў да самай вады падложаны тонкiя, доўгiя бярвеньнi, каб калоды кацiлiся латвей i шпарчэй. На ярўсах стаяць маладыя хлопцы i сталыя мужчыны з бомамi ў руках.
   - Р-р-разам! Р-р-разам!
   На момант усё зацiхае. Зь нястрыманаю сiлаю i з громам бервяно падае ў ваду.
   - Гу-у-у! - бухаецца яно ў Нёман, на момант зьнiкае ў вадзе, i толькi цэлая сьцяна срэбных пырскаў уздымаецца ў гэтым месцы.
   III
   Я жыва сабраўся, дастаў зь пячуры сваю дубiнку, бо ў лесе мог налучыцца воўк, а, седзячы ў хаце, я ўжо колькi разоў лупцаваў у сваiх думках гэтаю дубiнаю воўка, узяў дзядзькаў полудзень i выйшаў з хаты. На дварэ, каля хлява, на сухой кастрыцы ляжаў Галас, зь якiм я быў у вялiкай дружбе. Убачыўшы мяне, Галас завiляў хвастом у знак прывiтаньня.
   Я сьвiснуў.
   Галас падняўся, пацягнуўся, i пазяхнуў. Але, як вiдаць, ён ня выспаўся або так штось заленаваўся, бо ня кiнуўся адразу да мяне, як рабiў гэта звычайна. Ён прысеў на кастрыцы i задняю нагою стаў чухаць каля вуха.
   - Галаска, цюцiк! На, цю, на! На, цю, на! - пазваў я яго.