Ремарк Эрих Мария. Тры таварышы (на белорусском языке)

   - Пакiнь яго, раз не хоча, - адказаў Кёстэр.
   Ленц налiў сабе поўную чарку.
   - Хлапец ужо даўно ненармальны.
   - Не самае горшае, што можа быць, - заявiў я.
   Месяц, вялiкi i чырвоны, вылез з-за даху фабрыкi насупроць нас. Нейкi час мы сядзелi моўчкi.
   - Скажы, Готфрыд, - пачаў я, - ты ж спецыялiст у сардэчных пытаннях, праўда?
   - Спецыялiст! Я зубы з'еў на гэтым, - сцiпла адказаў Ленц.
   - Цудоўна. Мне, мiж iншым, хацелася б ведаць, цi заўсёды закаханыя паводзяць сябе як дурнi.
   - Як гэта - як дурнi?
   - Ну, быццам на падпiтку. Балбочуць, нясуць лухту i хлусяць.
   Ленц зарагатаў.
   - Ах, сынок! Усё - гульня. Чароўная гульня мамы прыроды. Паглядзi на гэтую слiву. Яна таксама падманвае. Робiць сябе прыгажэйшай, чым будзе потым. Было б жахлiва, калi б каханне нечым было звязана з праўдай. Дзякуй богу, усё могуць гэтыя заклятыя маралiсты - але не прымушаць.
   Я выпрастаўся.
   - Ты думаеш, што без хлуснi ўвогуле немагчыма?
   - Немагчыма, дзiцятка.
   - Але ж тады можаш выставiць сябе жахлiва смешным.
   Ленц заўсмiхаўся.
   - Запомнi сабе адно, хлопчык: нiколi, нiколi, нiколi не выставiш сябе смешным перад жанчынай, калi робiш нешта дзеля яе. Нават у самай банальнай камедыi. Рабi што хочаш: стой на галаве, пляцi несусветную лухту, хвалiся, як гусак, спявай пад яе акном, толькi аднаго не рабi: не будзь дзялком. Не будзь разважлiвы!
   Я ажывiўся.
   - А што скажаш на гэта ты, Ота?
   Кёстэр засмяяўся.
   - Вiдаць, так яно i ёсць.
   Ён устаў i адкрыў капот "Карла". Я прынёс сваю бутэльку з ромам i яшчэ адну чарку i паставiў iх на стол. Ота завёў машыну. Матор гудзеў нiзка i стрымана. Ленц з нагамi залез на падваконнiк i ўзiраўся ў двор. Я падсеў да яго.
   - Ты прыходзiў калi-небудзь да жанчыны п'яны?
   - Часта, - адказаў ён, не варухнуўшыся.
   - I што?
   Ён скоса зiрнуў на мяне.
   - Ты маеш на ўвазе, калi нешта ўчворыў? Нiколi не прасi прабачэння, дзiця. Нiколi нiчога не гавары. Паслаць кветкi. Без запiскi. Адны кветкi. Яны загладжваюць усё. Нават магiлы.
   Я зiрнуў на яго. Ён не варушыўся. Яго вочы iскрылiся ў водблiску белага святла з вулiцы. Матор усё яшчэ цiха вуркатаў.
   - Вiдаць, магу спакойна крыху выпiць, - сказаў я i адкаркаваў бутэльку.
   Кёстэр заглушыў матор. Потым ён звярнуўся да Ленца.
   - Месяц свецiць даволi ясна, каб не згубiць шклянку, Готфрыд. Выключы iлюмiнацыю. У першую чаргу "форда". Жывёлiна напамiнае мне косы пражэктар, напамiнае вайну. Тады было не да смеху, калi яны намацвалi твой самалёт.
   Ленц кiўнуў.
   - А мне гэта напамiнае... а-а... усё роўна. - Ён устаў i выключыў пражэктары.
   Месяц свяцiў над фабрычным дахам. Ён свяцiў усё ярчэй i цяпер, як жоўты папяровы лiхтар, вiсеў памiж галiн слiвы. Галiнкi цiха гойдалiся пад слабым ветрам.
   - Дзiўна, - праз хвiлiну сказаў Ленц. - Навошта ўсякiм людзям ставiць помнiкi? Чаму б не паставiць месяцу або квiтнеючаму дрэву?
   Я рана пайшоў дамоў. Калi я адчынiў дзверы ў калiдор, пачуў музыку. Iграў грамафон Эрны Бёнiг, сакратаркi. Спяваў чысты жаночы голас. Потым рассыпалiся прыглушаныя гукi скрыпак i пiчыката на банджа. I зноў голас - настойлiвы, мяккi, нiбы да краёў напоўнены шчасцем. Я прыслухаўся, стараючыся разабраць словы. Цiхая песня жанчыны кранала, асаблiва тут, у цёмным калiдоры, памiж швейнай машынкай фраў Бэндэр i валiзкамi сям'i Хасэ. Я глянуў на дзiкаву галаву над дзвярыма кухнi.
   Я чуў, як служанка звiнела посудам.
   - ...Як бы я жыла без цябе... - спяваў голас за дзвярыма на адлегласцi некалькiх крокаў.
   Я пацiснуў плячыма i пайшоў у свой пакой. Побач я пачуў раздражнёную лаянку. Праз некалькi хвiлiн у дзверы да мяне пастукалi. Увайшоў Хасэ.
   - Не перашкоджу? - спытаў ён стомлена.
   - Анi, - сказаў я. - Вып'еце?
   - Не хочацца. Толькi пасяджу.
   Ён тупа ўзiраўся перад сабой.
   - Вам добра, - сказаў ён. - Вы адзiн...
   - Што за глупства, - адказаў я. - Невялiкае шчасце - увесь час сядзець у адзiноце. Можаце мне паверыць...
   Ён расслаблена сядзеў у крэсле. Яго вочы шалёным бляскам свяцiлiся ў паўзмроку. Пакой быў асветлены толькi святлом лiхтароў знадворку. Вузкiя, апалыя плечы...
   - Жыццё мне ўяўлялася зусiм iнакш, - сказаў ён праз нейкi час.
   - Не толькi вам, - адказаў я.
   Праз паўгадзiны ён зноў пайшоў у свой пакой на перагаворы з жонкай. Я даў яму некалькi газет i паўбутэлькi апельсiнавага лiкёру "кюрасаа", што стаяў у мяне невядома з якога часу на тумбачцы - непрыемнае, салодкае пiтво, але для яго якраз. Ён усё роўна не разбiраўся.
   Ён выйшаў цiха, амаль бязгучна, цень ценем, быццам ужо пагас. Я замкнуў за iм дзверы. З калiдора, нiбы стракатая шоўкавая хусцiнка, заляцеў урывак музыкi - скрыпкi, прыглушаныя банджа.
   "...як бы я жыла без цябе..."
   Я сеў да акна. Могiлкi ляжалi ў сiнiм святле месяца. Стракатыя квадраты светлавой рэкламы чаплялiся за кроны дрэваў, са змроку мiгцелi надмагiльныя камянi. Яны былi маўклiвыя i не навявалi жаху. Мiма iх праносiлiся, сiгналячы, аўтамашыны, святло фараў слiзгала па выцвiлых надпiсах.
   Я сядзеў даволi доўга i шмат перадумаў. Я прыпомнiў, як мы вярнулiся з вайны, маладыя, знявераныя, нiбы гарнякi з засыпанай шахты. Мы хацелi строем выступiць супроць хлуснi, эгаiзму, сквапнасцi, вяласцi душы - супроць усяго, што пакалечыла наша жыццё. Мы ачарсцвелi, нiкому не верылi, акрамя сваiх самых блiзкiх таварышаў. Мы верылi толькi таму, што нас нiколi не падманвала: небу, табацы, дрэву, хлебу i зямлi... Але што з гэтага атрымалася? Усюды запусценне, падман, забыццё. А хто не мог забыць, таму заставалiся бяссiлле, абыякавасць i гарэлка. Час вялiкiх людскiх i мужчынскiх мараў мiнуўся. Верх узялi дзялкi. Карупцыя. Галеча.
   "Вам добра, вы - адзiн", - сказаў Хасэ. Усё цудоўна. Хто адзiн, той не можа быць пакiнутым. Але часам, вечарамi, штучны будынак разбiваўся, жыццё ператваралася ў плаксiвую, iмклiвую мелодыю, у вiр дзiкага суму, жадання, песiмiзму i надзеi вырвацца з гэтага атупення, якое не мае нiякага сэнсу, рынуцца абы-куды з гэтага балота вечнай мiтуснi... Ах, гэтае вартае жалю жаданне цеплынi... цi не дастаткова было б дзвюх далоней i схiленага да цябе твару? Цi гэта - таксама падман, адмаўленне i ўцёкi? Цi ёсць што, акрамя адзiноты?
   Я зачынiў акно. Не, больш нiчога няма. Пад усё астатняе занадта мала грунту пад нагамi.
   Але ранiцай я пайшоў раней з дому, перш чым iсцi ў майстэрню, пастукаў да гаспадара маленькай крамы, дзе прадавалiся кветкi. Я выбраў у яго букет ружаў i папрасiў адаслаць iх зараз жа. Для мяне было крыху нязвыкла пiсаць на паштоўцы: Патрыцыя Хольман.
   V
   У фiнансавае ўпраўленне Кёстэр паехаў у сваiм старым касцюме. Ён хацеў паспрабаваць знiзiць нашыя падаткi. Мы з Ленцам засталiся ў майстэрнi ўдвух.
   - За справу, Готфрыд, - сказаў я. - Бярэмся за тоўсты "кадзiлак"!
   Напярэдаднi вечарам з'явiлася наша аб'ява. Сёння мы ўжо маглi чакаць клiентаў - калi ўвогуле хтосьцi прыйдзе. Трэба было падрыхтаваць машыну.
   Спачатку мы пакрылi лак палiтурай. Дзякуючы гэтаму машына адмыслова заблiшчала i, здавалася, падаражэла на сотню марак. Потым заправiлi машыну самым лепшым маслам, якое мелi. Поршнi былi не лепшай якасцi i крыху стукалi. Мы знялi гэты шум, густа змазалi iх маслам, i машына запрацавала зусiм цiха. Мы густа змазалi яшчэ механiзм перадачы i ў дыферэнцыял, каб цалкам зняць шум.
   Потым выехалi. Непадалёк пачаўся ўчастак вельмi пабiтай дарогi. Яго мы праехалi з хуткасцю 50 кiламетраў. Верх барабанiў. Мы спусцiлi з кiхаў чвэрць атмасферы i паспрабавалi яшчэ раз. Цяпер было лепей. Выпусцiлi яшчэ чвэрць. Цяпер нiчога не варухнулася.
   Вярнулiся, змазалi скрыпучы капот, зрабiлi гумавыя пракладкi, залiлi ў радыятар гарачай вады, каб матор адразу схапiўся, абмылi машыну з распырсквальнiка знiзу, каб яна блiшчала i там. Потым Готфрыд падняў рукi да неба.
   - Прыходзь жа, блаславёны пакупнiк. Прыходзь, дарагi ўладальнiк кашалька! Мы палка чакаем цябе, як жанiх чакае маладую!
   Маладая затрымлiвалася. Таму мы загналi пекаравага каня на яму i пачалi здымаць пярэднюю вось. Гадзiны дзве мы працавалi моўчкi. Потым я пачуў, як каля калонкi Юп засвiстаў мелодыю песнi: "Слухай, што iдзе знадворку..."
   Я вылез з ямы i зiрнуў у акно. Маленькi прысадзiсты чалавек хадзiў вакол "кадзiлака". Ён здаваўся дабрадзейным i салiдным буржуа.
   - Зiрнi, Готфрыд, - шапнуў я. - Цi не маладая прыйшла?
   - А хто ж, - вызначыў Ленц з першага погляду. - Глянь на твар. Ён ужо недаверлiвы, пакуль няма нiкога. Давай! Я застануся тут у рэзерве. Прыйду на дапамогу, калi адзiн не справiшся. Помнi мае прыёмы!
   - Добра!
   Я вылез.
   Чалавек сустрэў мяне позiркам разумных чорных вачэй.
   Я прадставiўся:
   - Локамп.
   - Блюменталь.
   Гэта быў першы прыём: прадставiцца. Ленц сцвярджаў, што гэта стварае адразу больш iнтымную атмасферу. Другi прыём: пачынаць вельмi стрымана i выслухаць клiента, каб ударыць у адпаведны час.
   - Вы наконт "кадзiлака", пан Блюменталь? - спытаў я.
   Блюменталь кiўнуў.
   - Вось ён, - сказаў я i паказаў на машыну.
   - Я бачу, - адказаў Блюменталь.
   Я хутка зiрнуў на яго. "Увага, - падумаў я. - Хiтрун".
   Мы пайшлi праз двор. Я адкрыў дзверцы машыны i завёў матор. Потым памаўчаў, каб даць Блюменталю час на агледзiны. Ён, пэўна, знойдзе, што пакрытыкаваць. Тады i я пачну.
   Але Блюменталь не аглядаў машыны. Ён не крытыкаваў. Ён увесь час маўчаў, стоячы як iдал. Мне нiчога не заставалася, як самому пачынаць наўгад.
   Я пачаў паволi i сiстэматычна расказваць пра "кадзiлак", як мацi пра роднае дзiця, стараючыся заўважыць, цi цямiць той што-небудзь. Калi ён спецыялiст, тады трэба было б больш падрабязна спынiцца на маторы i шасi. Калi ён не разбiраецца ў машыне - на камфорце i розных дробязях.
   Але ён i цяпер не выдаў сябе. Ён даваў мне выгаварыцца, пакуль я сам сабе не здаўся надзьмутым шарыкам.
   - Навошта вам машына? Для язды ў горадзе цi для дальнiх вандровак? спытаў я нарэшце, каб знайсцi нейкi пункт апоры.
   - Для самых розных патрэб, - адказаў Блюменталь.
   - Зразумела! А вы самi будзеце вадзiць цi шафёр?
   - Як калi.
   Як калi... Чалавек выдаваў адказы, як папугай. Здавалася, што ён належаў да нейкага Ордэна маўчальнiкаў.
   Каб узбадзёрыць яго, я прапанаваў яму праверыць тое-сёе ў машыне. Звычайна гэта аблягчала кантакт з клiентам. Я баяўся, што ён засне.
   - Верх адкрываецца i падымаецца надзвычай лёгка для такой аграмадзiны, сказаў я. - Паспрабуйце самi. Вы справiцеся адной рукой.
   Але Блюменталь адмовiўся спрабаваць. Ён бачыць i так. Я з шумам ляпнуў дзверцамi i пацягаў за ручкi...
   - Вось бачыце, ўсё як мае быць. Жалезна. Паспрабуйце самi.
   Блюменталь не захацеў. Ён лiчыў, што так i павiнна быць. Надзвычай цвёрды арэшак!
   Я паказаў яму шыбы.
   - Вельмi лёгка падымаюцца i апускаюцца. На любым узроўнi сядзяць мёртва.
   Ён брывом не варухнуў.
   - Да таго ж шкло не б'ецца, - працягваў я, ужо ў лёгкiм адчаi. - Перавага, якую нельга пераацанiць. У нашай майстэрнi стаiць "форд"... - Я расказаў пра няшчасны выпадак з жонкай пекара, крыху прыўкрасiўшы яго, дадаўшы туды яшчэ адно дзiця.
   Думкi i пачуццi Блюменталя былi замкнёныя ў сталёвы сейф.
   - Шкло, якое не б'ецца, стаiць ва ўсiх машынах, - перабiў ён мяне. - Тут нiчога незвычайнага.
   - Такое шкло не з'яўляецца серыйным абсталяваннем нiводнай машыны, запярэчыў я мякка, але настойлiва. - У некаторых марак толькi пярэдняе шкло такое. Але толькi не вялiкiя бакавыя.
   Я пасiгналiў i перайшоў да апiсання ўнутраных выгод - скрынак, сядзенняў, кiшэняў, шчытка кiравання, - я закрануў самыя дробныя дэталi, я нават працягнуў Блюменталю запальнiчку i выкарыстаў магчымасць прапанаваць яму цыгарэту, каб неяк перамянiць яго настрой. Але ён адмовiўся.
   - Не куру, дзякуй, - сказаў ён i паглядзеў на мяне з такiм сумам, што ў мяне раптам закралася жудаснае падазрэнне: магчыма, ён iшоў зусiм не да нас, магчыма, ён памылiўся - хацеў купiць нешта iншае, машыну, каб абстрочваць петлi, цi радыёпрыёмнiк, а цяпер нерашуча стаяў тут, перш чым пайсцi.
   - Давайце пракоцiмся на пробу, пан Блюменталь, - нарэшце прапанаваў я, ужо зняможаны.
   - Пракоцiмся? - здзiвiўся ён, быццам я сказаў нейкую лухту.
   - Праедземся. Вам жа трэба паглядзець, на што здольная гэтая машына. Яна проста сцелецца па дарозе, iдзе, як па рэйках. А матор цягне, быццам гэты цяжкi кузаў лягчэй пушынкi.
   - Што ездзiць, - ён махнуў рукой, адмаўляючыся. - Едучы, нiчога не ўбачыш. Недахопы машыны заўсёды заўважаеш толькi потым.
   "А няўжо ж, д'ябал ты чыгунны, - падумаў я са злосцю. - Цi ты думаў, што я цябе буду носам тыцкаць у iх?"
   - Ну, добра, не дык не, - сказаў я, страцiўшы надзею. Чалавек не думаў купляць, усё было зразумела.
   Але раптам ён павярнуўся, паглядзеў мне адкрыта ў вочы i сказаў цiха i рэзка i вельмi хутка:
   - Колькi машына каштуе?
   - Сем тысяч марак, - адказаў я не мiргнуўшы, як выстралiў з пiсталета. Ён не павiнен быў заўважыць, што я хоць на момант задумаўся. Кожная секунда няўпэўненасцi магла каштаваць тысячу марак, якiя ён вытаргаваў бы. - Сем тысяч чыстымi, - паўтарыў я цвёрда i падумаў: "Калi дасi пяць, то i забiрай!"
   Але Блюменталь не даваў нiчога.
   Ён коратка засоп.
   - Задорага!
   - Вядома! - сказаў я, канчаткова здаючыся.
   - Як гэта - вядома? - спытаў Блюменталь раптам даволi па-людску.
   - Пан Блюменталь, - адказаў я, - вы сёння сустракалi хоць аднаго дзiвака, каб, пачуўшы цану, сказаў нешта iншае?
   Ён уважлiва прыгледзеўся да мяне.
   Потым на яго твары прамiльгнула нешта падобнае да ўсмешкi.
   - Так. Але машына сапраўды занадта дарагая.
   Я не паверыў сваiм вушам. Нарэшце з'явiўся доўгачаканы нармальны тон. Тон зацiкаўленага чалавека. Цi нейкi новы закляты падвох?
   У гэты момант у двары з'явiўся элегантны франт. Ён дастаў з кiшэнi газету, яшчэ раз праверыў нумар дома i накiраваўся да мяне.
   - Тут прадаецца "кадзiлак"?
   Я кiўнуў i моўчкi глянуў на жоўтую бамбукавую палачку i скураныя пальчаткi.
   - Можна паглядзець? - зноў спытаў ён без анiякага выразу на твары.
   - Вось ён, - сказаў я. - Але, можа, вы пачакаеце хвiлiнку, пакуль што я заняты. Пасядзiце там, калi ласка.
   Франт на хвiлiнку прыслухаўся да шуму матора, твар яго спачатку выявiў крытыку, а потым адабрэнне, i мы зайшлi з iм у майстэрню.
   - Iдыёт, - буркнуў я яму i хутка вярнуўся да Блюменталя.
   - Калi вы паездзiце на машыне, дык зменiце сваю думку пра цану, - сказаў я. - Вы можаце абкатваць яе столькi, колькi вам захочацца. Можа, мне вечарам заехаць па вас, каб зрабiць пробную ездку, калi гэта вам лепш падыходзiць.
   Але часовы парыў ужо знiк. Блюменталь зноў стаяў як гранiтны прэзiдэнт харавога таварыства.
   - Не варта, - сказаў ён. - Мне трэба iсцi. Калi я захачу зрабiць пробную ездку, то магу патэлефанаваць вам.
   Я ўбачыў, што ўжо цяпер нiчога не зробiш. Гэтага чалавека не пераканаеш.
   - Ну добра, - пагадзiўся я. - Але, магчыма, вы далi б мне свой нумар тэлефона, каб я паведамiў вам пра з'яўленне яшчэ якой зацiкаўленай асобы?
   Блюменталь неяк дзiўна глянуў на мяне.
   - Зацiкаўленая асоба - яшчэ не пакупнiк.
   Ён дастаў цыгары i прапанаваў мне. Ён запалiў. "Карона"! Вiдаць, грошай у яго было як вошай. Але мне ўжо было ўсё роўна. Я ўзяў цыгару.
   Ён зычлiва падаў мне руку i пайшоў. Я глядзеў яму ўслед i цiха, але грунтоўна праклiнаў яго. Потым вярнуўся ў майстэрню.
   - Ну? - павiтаў мяне франт Готфрыд Ленц. - Здорава я прыдумаў? Убачыў, як ты пакутуеш, i вырашыў дапамагчы. Пашанцавала, што Ота, ад'язджаючы, пераапрануўся. Я, як убачыў, што вiсiць добры касцюм, галопам памчаўся, залез праз акно туды i назад i з'явiўся пад выглядам сур'ёзнага пакупнiка! Выдатна, цi не праўда?
   - Па-iдыёцку, - адказаў я. - Чалавек той хiтрэйшы за нас абодвух, разам узятых. Паглядзi на цыгару! Марка пяцьдзесят за штуку. Ты мне адпудзiў мiлiярдэра.
   Готфрыд забраў з рук у мяне цыгару, панюхаў яе i прыпалiў.
   - Я спудзiў жулiка. Мiлiярдэры такiх цыгар не кураць. Яны кураць танныя, грош - штука.
   - Глупства, - адказаў я. - Жулiкi Блюменталямi сябе не называюць. Яны называюць сябе граф Блюменаў цi неяк падобна.
   - Ён яшчэ вернецца, - прадказаў Ленц, самаўпэўнены, як заўсёды, i выпусцiў цыгарны дым мне ў твар.
   - Гэты не прыйдзе, - сказаў я пераканана. - Але адкуль у цябе бамбукавая палка i пальчаткi?
   - Пазычыў. У краме Бэн i К°. У мяне там знаёмая прадаўшчыца. Магчыма, што я нават пакiну сабе гэтую палку. Яна мне падабаецца.
   Ён самазадаволена пакруцiў у паветры тоўстай палкай.
   - Готфрыд, - сказаў я, - тут марна гiне твой талент. Ведаеш што? Iдзi ў вар'етэ. Там тваё месца.
   - Вам тэлефанавалi, - сказала Фрыда, касавокая служанка фраў Залеўскi, калi я аполуднi на хвiлiнку заскочыў дадому. Я павярнуўся.
   - Калi?
   - Паўгадзiны назад. Жанчына.
   - Што яна сказала?
   - Яна патэлефануе ўвечары яшчэ раз. Але я ёй адразу сказала, што не мае сэнсу. Вас увечары нiколi дома не бывае.
   Я ўтаропiўся на яе.
   - Што? Вы так сказалi? Божа мiлы, калi ўжо вас хто навучыць размаўляць па тэлефоне?
   - Я ўмею размаўляць, - нахабна заявiла Фрыда. - А ўвечары дома вас амаль нiколi няма.
   - Гэта вас зусiм не датычыцца, - лаяўся я. - Наступным разам раскажыце, цi ёсць у мяне дзiрка ў шкарпэтках.
   - Можна, - адказала Фрыда i з'едлiва паглядзела на мяне чырвонымi запаленымi вачыма. Мы былi застарэлыя ворагi.
   Лепш за ўсё я тыркнуў бы яе галавой у рондаль з супам, але я авалодаў сабой, выцягнуў з кiшэнi марку i ўцiснуў ёй у руку, мiралюбна пытаючыся:
   - Жанчына не назвала свайго iмя?
   - Не, - сказала Фрыда.
   - А якi ў яе быў голас? Крыху прыглушаны i нiзкi i як быццам хрыплаваты?
   - Не ведаю, - адказала Фрыда так флегматычна, быццам я i не даваў ёй маркi.
   - Цудоўны пярсцёнак у вас на пальцы, сапраўды прыгожы, - сказаў я. - Ну, падумайце добра, цi не прыпомнiце...
   - Не, - адказала Фрыда. Зласлiвасць адбiвалася на яе твары.
   - Каб ты павесiлася, чортаў венiк, - вылаяўся я i пайшоў.
   Роўна ў шэсць гадзiн вечара я быў дома. Калi я адчынiў дзверы, я ўбачыў нязвыклую сцэнку. У калiдоры стаяла медсястра фраў Бэндэр у акружэннi ўсiх жанчын пансiёна.
   - Падыдзiце да нас, - сказала фраў Залеўскi.
   Прычынай сходу было ўпрыгожанае банцiкамi немаўля, якому было не больш за паўгода. Фраў Бэндэр прывезла дзiця са свайго прыюта ў дзiцячым вазку. Гэта было нармальнае дзiця. Але жанчыны нахiлялiся над iм у такiм вар'яцкiм захапленнi, быццам гэта было першае немаўля на свеце. Яны булькалi, пстрыкалi пальцамi перад вочкамi маленькай iстоты i складвалi вусны ў трубачку. Нават Эрна Бёнiг у кiмано з драконамi ўдзельнiчала ў гэтай оргii платанiчнага мацярынства.
   - Прывабнае стварэнне? - пыталася фраў Залеўскi, паглядаючы з замiлаваннем.
   - Пра гэта можна будзе сказаць дакладна праз гадоў дваццаць - трыццаць, выказаў я меркаванне, скоса пазiраючы на тэлефон. Я спадзяваўся, што ён не зазвонiць зараз, калi тут усе ў зборы.
   - Вы паўзiрайцеся на яго як след, - прапанавала мне фраў Хасэ.
   Я паглядзеў. Немаўля як немаўля. Што там можна было заўважыць асаблiвага? У крайнiм выпадку - надзвычай маленькiя ручкi. Няўжо i я быў калiсьцi такi?
   - Бедны чарвячок, - сказаў я. - Ён i не ўяўляе, што яго чакае. Хацелася б ведаць, на якую вайну ён якраз паспее...
   - Грубы чалавек, - запратэставала фраў Залеўскi. - Няўжо ў вас няма сэрца?
   - Яшчэ якое, - адказаў я. - Iнакш бы ў мяне не з'явiлiся такiя думкi.
   Я падаўся ў свой пакой.
   Праз дзесяць хвiлiн зазванiў тэлефон. Я пачуў сваё прозвiшча i выйшаў. Канечне, уся кампанiя была яшчэ тут. Яна не адступiла i тады, калi я паднёс да вуха слухаўку i пачуў голас Патрыцыi Хольман, якая дзякавала за кветкi.
   А дзiця, якое, вiдаць, было самае разумнае з усiх прысутных i якому абрыдла гэтае крыўлянне, раптам зараўло.
   - Прабачце, - сказаў я з адчаем у слухаўку. - Я вас не разумею, тут раз'юшана крычыць дзiця. Але яно не маё.
   Дамы зашыпелi, як гняздо гадзюк, каб супакоiць дзiця. Яны дамаглiся толькi таго, што яно раз'юшылася яшчэ больш. Толькi цяпер я заўважыў, што гэта сапраўды было незвычайнае немаўля. Вiдаць, яго лёгкiя даставалi аж да ног, iнакш чым можна было растлумачыць яго грымучы голас? Я трапiў у цяжкае становiшча. Вачыма я злосна пазiраў на кола мацярок перада мной, а ў слухаўку стараўся вымаўляць зычлiвыя словы. Ад галавы да пят ува мне бушавала бура, ад носа да падбародка - сонечны вясеннi пейзаж. Заставалася загадкай, як насуперак усяму я змог дамовiцца на сустрэчу назаўтра ўвечары.
   - Вам трэба ўстанавiць гукаiзаляваную тэлефонную будку, - сказаў я фраў Залеўскi.
   Яна таксама за словам у кiшэнь не лазiла.
   - Навошта? - спытала яна з iскрамi ўваччу. - У вас столькi сакрэтаў?
   Я замаўчаў i адступiў. Нельга пачынаць спрэчку з чалавекам, якi расхваляваны ад мацярынскага пачуцця. На яго баку мараль усяго свету.
   Мы дамовiлiся сустрэцца вечарам у Готфрыда. Я павячэраў у маленькiм шынку i пайшоў да яго. Каб адзначыць гэты дзень, па дарозе ў краме мужчынскага моднага адзення я купiў шыкоўны гальштук. Я ўсё яшчэ дзiвiўся, як гладка ўсё атрымалася, i даў сабе зарок быць заўтра сур'ёзным, як генеральны дырэктар iнстытута пахавальных спраў.
   Каморка Готфрыда была славутасцю. Яна ўся была завешана сувенiрамi, якiх ён навёз з Паўднёвай Амерыкi. Стракатыя цыноўкi на сценах, некалькi масак, засушаны чалавечы чэрап, незвычайныя глiняныя збаны, дзiды, а галоўнае выдатная калекцыя фатаграфiй, якая займала ўсю сцяну: дзяўчаты - iндыянкi i крэолкi, прыгожыя, смуглявыя, гнуткiя iстоты выключнай прывабнасцi i пяшчоты.
   Акрамя Ленца i Кёстэра былi яшчэ Браўмюлер i Граў. Тэа Браўмюлер з загарэлай, чырвонай, як медзь, лысiнай прыладзiўся на валiк канапы i з захапленнем разглядаў фотакалекцыю Готфрыда. Ён быў гоншчыкам-выпрабавальнiкам аўтазавода i даўно сябраваў з Кёстэрам. Шостага ён удзельнiчаў у гонках, на якiя Ота заявiў "Карла".
   Фердынанд Граў, ужо на падпiтку, сядзеў за сталом - масiўны i азызлы. Калi ён убачыў мяне, шырокай лапай падцягнуў да сябе.
   - Робi, - сказаў ён, запiнаючыся. - Што табе трэба тут сярод страчаных людзей? Табе тут няма чаго рабiць. Iдзi адсюль. Ратуйся. Ты яшчэ можаш уратавацца.
   Я зiрнуў на Ленца. Ён падмiргнуў мне.
   - Фердынанд у лепшай форме. Ён ужо два днi прапiвае дарагую нябожчыцу. Прадаў партрэт i адразу атрымаў грошы.
   Фердынанд Граў быў мастак. Але ён даўно памёр бы з голаду, калi б не знайшоў сабе спецыялiзацыi. Ён па фатаграфiях маляваў вельмi жывыя партрэты памерлых. З гэтага ён жыў, нават вельмi добра. Яго выдатных пейзажаў нiхто не купляў. Гэта надавала яго выказванням крыху песiмiстычнае адценне...
   - На гэты раз я атрымаў заказ ад шынкара, Робi, - сказаў ён. - У шынкара памерла цётка, якая гандлявала воцатам i алеем. - Ён здрыгануўся. - Жахлiва.
   - Слухай, Фердынанд, - запярэчыў Ленц. - Не варта ўжываць такiя рэзкiя выразы. Ты ж жывеш з аднаго з выдатнейшых чалавечых пачуццяў - з жалобы.
   - Лухта, - заявiў Граў. - Я жыву з пачуцця абавязку. Жалоба - гэта не што iншае, як пачуццё абавязку. Людзi хочуць апраўдацца за тое, чаго яны жадалi i што яны прычынiлi нябожчыкам пры жыццi. - Ён паволi правёў рукой па полымнай лысiне. - Як ты думаеш, колькi разоў мой шынкар жадаў смерцi сваёй цёцi - а за гэта ён заказвае яе лiрычны партрэт i вешае яго над канапай. Так яна яму падабаецца больш. Жалоба! Чалавек прыпамiнае пра свае нешматлiкiя добрыя якасцi толькi тады, калi ўжо позна. Тады ён крануты думкай, якi высакародны мог бы ён быць, i лiчыць сябе дабрадзейным. Зычлiвасць, дабрыня, высакародства, - ён махнуў сваёй магутнай лапай, - гэтыя рысы пажадана бачыць у iншых, каб узяць верх над iмi.
   Ленц з'едлiва ўсмiхнуўся.
   - Ты падрываеш асновы чалавечага грамадства, Фердынанд!
   - Асновы чалавечага грамадства - сквапнасць, страх i карупцыя, - адказаў Граў. - Чалавек - злосны, але ён любiць дабрыню, калi ёй надзелены iншы.
   Ён падставiў Ленцу сваю чарку.
   - Вось так, а цяпер налi мне i не балбачы ўвесь вечар... дай i iншым слова сказаць.
   Я пералез да Кёстэра. Мне раптам прыйшла iдэя.
   - Ота, зрабi ласку. Заўтра вечарам мне патрэбны "кадзiлак".
   Браўмюлер перапынiў уважлiвае вывучэнне амаль голай крэолкi-танцоўшчыцы.
   - А ты ўжо ўмееш рабiць паварот? - пацiкавiўся ён. - Да гэтага часу я думаў, што ты ўмееш ездзiць толькi па прамой, калi хто iншы сядзiць за рулём.
   - Супакойся, Тэа, - адказаў я. - Шостага на гонках мы зробiм з цябе шашлык.
   Браўмюлер булькнуў, засмяяўшыся.
   - Ну дык як, Ота? - спытаў я нецярплiва.
   - Машына не застрахаваная, Робi, - сказаў Кёстэр.
   - Я буду паўзцi, як чарапаха, i сiгналiць, як гарадскi аўтобус. Мне трэба праехаць толькi некалькi кiламетраў па горадзе.
   Ота прыжмурыў вочы i ўсмiхнуўся.
   - Добра, Робi, я не супроць.
   - Табе, вiдаць, не хапае машыны да новага гальштука? - спытаў Ленц, падышоўшы.
   - Заткнiся, - сказаў я i адштурхнуў яго ўбок.
   Але ён не адступаўся.
   - Пакажы, пакажы, хлопец! - Ён памацаў шоўк. - Цудоўна. Наша дзiця робiцца пiжонам. Мне здаецца, што ты адпраўляешся на агледзiны.
   - Сёння ты мяне не можаш пакрыўдзiць, ты - майстар пераўвасаблення, адказаў я.
   - Агледзiны? - Фердынанд Граў падняў галаву. - А чаму б i не? - Ён ажывiўся i павярнуўся да мяне. - Не слухай яго, Робi. У цябе для гэтага яшчэ ўсё ёсць. Для кахання патрэбна пэўная праставатасць. У цябе яна ёсць. Зберажы яе. Яна - божы дар. Страцiш - больш не знойдзеш.
   - Не бяры блiзка да сэрца, - пасмiхваўся Ленц. - Нарадзiцца дурнем - не ганьба. Ганьба памерцi дурнем.
   - Маўчы, Готфрыд. - Граў адмёў яго адным рухам сваёй магутнай лапы. - Пра цябе гаворка не iдзе, абозны рамантык. Цябе не шкада.
   - Выгаварыся спакойна, Фердынанд, - сказаў Ленц. - Як выгаварышся, заўсёды лягчэй на душы.
   - Ты - сiмулянт, - заявiў Граў. - Высакапарны сiмулянт.
   - Усе мы такiя, - усмiхнуўся Ленц. - Мы жывём толькi iлюзiямi i крэдытамi.
   - Так i ёсць, - сказаў Граў i па чарзе зiрнуў на кожнага з нас з-пад кусцiстых броваў. - Iлюзiямi мiнулага i крэдытамi на будучыню. - Потым ён зноў звярнуўся да мяне: - Я сказаў: праставатасць, Робi. Тодькi зайздроснiкi называюць яе дурасцю. Не крыўдзiся на iх. Гэта не недахоп, а - талент.
   Ленц хацеў запярэчыць. Але Фердынанд працягваў гаварыць.
   - Ты ведаеш, што я маю на ўвазе. Просты настрой, яшчэ не з'едзены скепсiсам i занадта вялiкiм розумам. Парцыфаль быў дурны. Калi б ён быў разумны, ён нiколi не захоплiваў бы кубак святога Граля. Толькi дурнi перамагаюць у жыццi. Iншы ж бачыць зашмат перашкод i няўпэўнены, цi варта пачынаць. У цяжкiя часы праставатасць - дарагi скарб, чароўны плашч, якi хавае небяспеку, на якую разумнiк бяжыць як загiпнатызаваны.