Страница:
Ремарк Эрих Мария
Тры таварышы (на белорусском языке)
Эрых Марыя Рэмарк
Тры таварышы
Раман
Пераклад: Уладзiмiр Папковiч
I
Неба, яшчэ не закопчанае дымам з фабрычнага камiна, было жоўтае, як латунь. Па-за дахамi фабрыкi яно гарэла асаблiва ярка. Вось-вось узыдзе сонца. Я зiрнуў на гадзiннiк. Яшчэ не было васьмi. Без чвэрцi.
Я адчынiў вароты i падрыхтаваў помпу бензакалонкi. У гэты час звычайна на запраўку ўжо пад'язджалi першыя машыны. Раптам я пачуў за спiнай хрыпаты крэкат, быццам пад зямлёй круцiлi заржавелы вiнт. Я спынiўся i прыслухаўся. Затым я вярнуўся праз двор да майстэрнi i асцярожна адчынiў дзверы. У паўзмроку памяшкання блукаў, хiстаючыся, прывiд. На iм была брудная, некалi белая, хустка, сiнi фартух, грубыя пантофлi. Гэты прывiд, якi размахваў венiкам, важыў не менш 90 кiлаграмаў. То была наша прыбiральшчыца Мацiльда Штос.
Я хвiлiнку пастаяў, пазiраючы на яе. З грацыяй бегемота яна сноўдалася памiж радыятарамi аўтамабiляў i глухiм голасам спявала песню пра вернага гусара. На стале каля акна стаялi дзве бутэлькi каньяку. Адна ўжо была амаль пустая. Учора ўвечары яна была яшчэ поўная. Я тады забыўся схаваць яе.
- Але... фраў Штос, - сказаў я.
Спеў абарваўся. Венiк упаў долу. Шчаслiвая ўсмешка пагасла. Цяпер я стаў прывiдам.
- Езус Хрыстус, - прамармытала Мацiльда i ўтаропiлася на мяне чырвонымi вачыма. - Так рана я вас не чакала...
- Разумею. Добра пайшло?
- Добра... але ж няёмка. - Яна выцерла губы. - Я аж аслупянела.
- Гэта вы ўжо занадта. Не аслупянела - ап'янела. У дым.
Яна ледзь стаяла на нагах. Яе вусны торгалiся, а вейкi хлопалi, як у старой савы. Але памалу яна прыходзiла да памяцi. Яна рашуча зрабiла крок наперад.
- Пан Локамп... чалавек - толькi ўсяго чалавек... спачатку я толькi панюхала... потым глытнула... у мяне ж у страўнiку заўсёды круцiць... ну, а потым... потым мяне, вiдаць, апанаваў д'ябал. Ды i нельга ж спакушаць бедную кабецiну, пакiдаючы навiдавоку пляшку.
Я застаў яе такую не ўпершыню. Кожнае ранiцы яна дзве гадзiны прыбiрала ў майстэрнi. Можна было колькi хочаш пакiнуць грошай - яна не кране. Але да гарэлкi яна была ласая, як кот да сала.
Я ўзяў бутэльку.
- Вядома, каньяк, што для клiентаў, вы не кранулi. А лепшы, ад пана Кёстэра, спажылi.
Усмешка кранула выветраныя рысы Мацiльды.
- Што праўда, то праўда. Ведаю смак. Але няўжо вы мяне выдадзiце, пан Локамп? Безабаронную ўдаву?
Я пахiтаў галавой.
- Сёння не выдам.
Яна адпусцiла падаткнутую спаднiцу.
- Тады я хуценька дам лататы. А то прыйдзе пан Кёстэр... божа лiтасцiвы!
Я падышоў да шафы i адчынiў.
- Мацiльда!
Яна хуценька прыкандыбала. Я падняў карычневую чатырохкантовую бутэльку.
Яна ўзмахнула рукамi, пратэстуючы.
- Гэта не я! Шчыра! Гэту я не чапала!
- Я ведаю, - сказаў я i налiў поўную чарку. - Пiлi калi-небудзь гэты?
- А няўжо ж! - Яна аблiзала вусны. - Ром! Вытрыманы ямайскi!
- Выдатна! Тады выпiце чарку.
- Я? - Яна адхiснулася. - Пан Локамп, гэта зашмат! Вы смалiце мяне гарачым жалезам. Старая Штос п'е, як злодзей, ваш каньяк, а вы частуеце яе яшчэ ромам. Вы святы, святы! Лепш памерцi, чым стрываць такое.
- Ну што ж... - сказаў я, робячы выгляд, што адстаўляю чарку.
- Ну добра! - Яна паспешлiва схапiла яе. - Нельга адмаўляцца ад дабра. Нават калi не разумееш, за што. На здароўе! Можа, у вас дзень нараджэння?
- Так, Мацiльда. Адгадала.
- Няўжо праўда? - Яна сцiснула мне руку i пачала трэсцi. - Вiншую ад усяго сэрца! Каб грошы не выводзiлiся! Пан Локамп, - яна выцерла вусны, - я так расчулена... за гэта абавязкова трэба кульнуць яшчэ адну. Я ж вас люблю, як сына.
- Цудоўна.
Я налiў ёй яшчэ адну чарку. Яна кульнула яе i ўдзячная пайшла з майстэрнi.
Я схаваў бутэлькi i сеў за стол. Слабае сонца свяцiла праз акно мне на рукi. Дзiўнае пачуццё, такi вось дзень нараджэння, нават калi не надаваць гэтаму вялiкага значэння. Трыццаць гадоў... а былi часы, калi мне здавалася, што не дажыву да дваццацi, такой вялiкай уяўлялася адлегласць. А потым...
Я дастаў з шуфляды лiсток паперы i пачаў падлiкi. Дзяцiнства, школа - гэты кавалак быў далёка, невядома дзе, як яго i не было. Сапраўднае жыццё пачалося толькi ў 1916 годзе. Я якраз стаў навабранцам, худым, даўгалыгiм, мне было васемнаццаць гадоў. Па камандзе вусатага унтэр-афiцэра я трэнiраваўся на пляцы за казармай падаць i ўставаць. Аднаго разу ўвечары да мяне ў казарму прыйшла мацi. Ёй давялося больш за гадзiну чакаць мяне - я не ўпакаваў як след свой рэчмяшок i быў пакараны тым, што мусiў у вольны час чысцiць салдацкiя прыбiральнi. Яна хацела дапамагчы мне, але ёй не дазволiлi. Яна заплакала, а я так змарыўся, што заснуў пры ёй.
1917 год. Фландрыя. Мiдэндорф i я купiлi ў шынку бутэльку чырвонага вiна. Мы хацелi пабаляваць. Але не ўдалося. Ранiчкай ангельцы адкрылi ўраганны агонь. Кёстэра паранiла ў полудзень, Маер i Дэтэр загiнулi пад вечар. А ўвечары, калi, здалося, настаў спакой i мы адкаркавалi бутэльку, газ запоўнiў акопы. Мы, праўда, паспелi надзець процiвагазы, ды процiвагаз Мiдэндорфа быў няспраўны. Калi ён спахапiўся, было ўжо запозна. Пакуль сарваў гэты i знайшоў новы, занадта шмат наглытаўся газу. З горла хлынула кроў. Ён памёр назаўтра ранiцай. Твар яго ззелянеў i счарнеў. Шыя ўся была падрапана - пазногцямi ён стараўся разарваць яе, каб ухапiць паветра.
1918 год. Гэта было ў шпiталi. Некалькi дзён назад прыбыў новы транспарт. Папяровыя бiнты. Цяжка параненыя. Увесь дзень туды-сюды сноўдалiся аперацыйныя каляскi. Часам яны вярталiся пустыя. Побач са мной ляжаў Ёзэф Штоль. Ён ужо быў без ног, але яшчэ не ведаў пра гэта. Убачыць было нельга, таму што коўдра накрывала замест ног драцяны каркас. Ён i не паверыў бы, бо адчуваў боль у ступаках. Уначы ў нашай палаце памерлi двое. Адзiн памiраў цяжка i доўга.
1919 год. Зноў дома. Рэвалюцыя. Голад. На вулiцы бясконцы пошчак кулямётаў. Салдаты супроць салдатаў. Таварышы супроць таварышаў.
1920 год. Путч. Застрэлены Карл Брэгер. Арыштаваныя Кёстэр i Ленц. Мая мацi ў бальнiцы. Рак у апошняй стадыi.
1921...
Я задумаўся. Я нiчога не памятаў. Год проста выпаў. У 1922-м я быў дарожным рабочым у Цюрынгii, у 1923-м загадваў рэкламай на гумавай фабрыцы. Гэта было ў час iнфляцыi. Я зарабляў дзвесце бiльёнаў марак у месяц. Зарплату выдавалi два разы на дзень, i пасля кожнай - паўгадзiны водпуску, каб можна было збегаць у крамы i нешта купiць, пакуль не з'явiўся новы курс даляра. Грошы трацiлi сваю цану ў два разы. А потым? Што было ў наступныя гады? Я паклаў аловак. Якi сэнс прыпамiнаць усё гэта? Я ўжо i не памятаў дакладна. Шмат што пераблыталася. Свой апошнi дзень нараджэння я спраўляў у кавярнi "Iнтэрнацыяналь". Тады я год працаваў тапёрам. Потым я зноў сустрэў Кёстэра i Ленца. А цяпер я сяджу тут у "Аўрама" - аўтарамонтнай майстэрнi Кёстэр i К°. К° - гэта Ленц i я, майстэрня ж належыць аднаму Кёстэру. Калiсьцi ён быў наш аднакашнiк, потым камандзiр роты, потым - лётчык, праз нейкi час - студэнт, затым - гоншчык. Нарэшце ён купiў гэтую будку. Спачатку далучыўся Ленц, якi некалькi гадоў басцяўся па Паўднёвай Амерыцы, потым - я.
Я дастаў з кiшэнi цыгарэту. Шчыра кажучы, я мог быць цалкам задаволены. Жылося мне нядрэнна, была праца i сiлы. Я не хутка стамляўся, быў, як кажуць, здаровы... I ўсё ж лепш было б не думаць вельмi шмат. Асаблiва вечарамi. Час ад часу нешта вярталася з былога i ўзiралася ў цябе мёртвымi вачыма. Але ад гэтага была гарэлка.
Знадворку зарыпелi вароты. Я парваў лiсток з датамi свайго жыцця i кiнуў у кош для папер. Дзверы iмклiва расчынiлiся. На парозе стаяў Готфрыд Ленц, высокi, хударлявы, з белай, як салома, чупрынай i носам, якi прызначаўся некаму iншаму.
- Робi! - зароў ён. - Стары абжора! Устань i падцягнiся! Твае начальнiкi будуць гаварыць з табой!
- О божа! - Я ўстаў. - А я думаў, вы забудзецеся! Пашкадуйце мяне, хлопцы!
- Бач ты, чаго захацеў! - Готфрыд паклаў на стол скрутак. Там зазвiнела. Услед за iм увайшоў Кёстэр. Ленц стаў перада мной.
- Робi, хто табе ранiцай сустрэўся першы?
Я падумаў.
- Старая кабецiна. Яна танцавала.
- Святы Майсей! Дрэнная прыкмета. Але яна адпавядае твайму гараскопу. Я ўчора склаў. Ты нарадзiўся пад знакам Стральца, ненадзейны, хiсткi, як трыснёг на ветры, на цябе ўздзейнiчаюць нейкiя падазроныя трыгоны Сатурна, а сёлета яшчэ i Юпiтэр. Ота i я, хто замяняе табе бацьку i мацi, перадаём табе штосьцi, каб абараняцца. Вазьмi гэты амулет! Праўнучка iнкаў аднойчы падаравала яго мне. У яе была блакiтная кроў, плоскаступнёвасць, вошы i дар прадбачання. "Беласкуры iншаземец, - сказала яна мне. - Яго насiлi каралi, у iм заключана сiла сонца, месяца i зямлi, не гаворачы пра iншыя малыя планеты. Дай мне за яго срэбны даляр на гарэлку - i насi сабе". Каб ланцужок шчасця не парваўся, я ўручаю яго табе. Ён будзе сцерагчы цябе i прагонiць варожага Юпiтэра.
Ён павесiў мне на шыю маленькую чорную фiгурку на тонкiм ланцужку.
- Вось! Гэта - супроць наслання зверху. А тут - супроць зямных бед: шэсць бутэлек рому ад Ота! Ром у два разы старэйшы за цябе.
Ён разгарнуў скрутак i выставiў бутэлькi на сонца. Яны зазiхацелi, як янтар.
- Цудоўнае вiдовiшча, - сказаў я. - Адкуль яны ў цябе, Ота?
Кёстэр усмiхнуўся.
- Заблытаная справа. Доўга расказваць. Ты лепш скажы, як сябе адчуваеш? На трыццаць?
Я махнуў рукой.
- На шаснаццаць i пяцьдзесят адначасова. Нiчога асаблiвага.
- I ты называеш гэта "нiчога асаблiвага"? - запярэчыў Ленц. - Лепей быць не можа. Ты ж такiм чынам уладна перамог час i жывеш два жыццi.
Кёстэр зiрнуў на мяне.
- Не чапай яго, Готфрыд, - сказаў ён потым. - Днi нараджэння моцна псуюць самаадчуванне. Асаблiва зранку. Ён яшчэ ачомаецца.
Ленц заплюшчыў вочы.
- Чым менш чалавек адчувае сябе, тым большая яму цана, Робi. Цi суцяшае гэта цябе хоць крышку?
- Не, - сказаў я. - Анi. Калi чалавек нечага варты, то ў такiм разе ён толькi помнiк самому сабе. А гэта, мне здаецца, цяжка i сумна.
- Яго пацягнула на фiласофiю, Ота, - сказаў Ленц. - Ён - не страчаны. Ён перажыў крызiсны момант. Нялёгкi момант дня нараджэння, калi ўглядаешся самому сабе ў зрэнкi i бачыш, якi ты бедалага. Цяпер можна спакойна брацца за справу i прашмараваць старому "кадзiлаку" вантробы.
Мы працавалi, пакуль не сцямнела. Потым памылiся i пераапранулiся. Ленц прагна зiрнуў на бутэлькi.
- Можа, скруцiм адной шыю?
- Няхай вырашае Робi, - сказаў Кёстэр. - Нядобра, Готфрыд, так нахабна вымагаць з iмянiннiка.
- Яшчэ горш марыць смагай тых, хто павiншаваў, - запярэчыў Ленц i адкаркаваў бутэльку.
Пах рому адразу запоўнiў майстэрню.
- Святы Майсей! - сказаў Готфрыд.
Мы ўсе прынюхалiся.
- Фантастычна, Ота. Трэба быць вялiкiм паэтам, каб знайсцi адпаведныя эпiтэты.
- Пiць у гэтай цёмнай будзе! Шкада пiтва! - вырашыў Ленц. - Ведаеце што? Мы паедзем адсюль, павячэраем, бутэльку возьмем з сабой. Вып'ем яе дзе-небудзь на волi!
- Блiскуча!
Мы адпiхнулi ўбок "кадзiлак", якi рамантавалi паполуднi. За iм стаяла дзiўная рэч на колах. Гэта была гоначная машына Ота Кёстэра, гонар майстэрнi.
Кёстэр у свой час набыў на аўкцыёне амаль задарма гэтую машыну - старую ламачыну з высокiм кузавам. Спецыялiсты, якiя бачылi яе тады, сцвярджалi, што гэта цiкавы экспанат для музея. Больвiз, гаспадар фабрыкi па пашыве жаночых палiто i гоншчык-аматар, параiў Ота перарабiць яе на швейную машынку. Але Кёстэра гэта не кранула. Ён разабраў машыну, як кiшэнны гадзiннiк, i корпаўся ў ёй некалькi месяцаў, бывала, аж да цёмнай ночы. Потым аднойчы ўвечары ён пад'ехаў на ёй да бара, у якiм мы звычайна бавiлi час. Больвiз ледзь не ўпаў ад смеху, убачыўшы яе зноў - так смешна яна выглядала. Жартам ён прапанаваў Ота заклад. Ён ставiў дзвесце марак супроць дваццацi, калi Кёстэр пагодзiцца на гонку з яго новым спартовым аўтамабiлем. Адлегласць - дзесяць кiламетраў, i ён дае Ота кiламетр форы. Кёстэр згадзiўся. Усе смяялiся. Чакалася незвычайная забава. Але Ота пайшоў яшчэ далей: ён адмовiўся ад форы i спакойна прапанаваў павысiць стаўку да тысячы марак супроць тысячы. Больвiз расчаравана спытаў, цi не адвезцi яго ў дом вар'ятаў. У адказ Кёстэр завёў матор. Абодва рванулi з месца. Больвiз праз паўгадзiны вярнуўся ў такiм дрэнным настроi, быццам пабачыў марскога змея. Ён моўчкi выпiсаў чэк, а потым - яшчэ адзiн. Ён хацеў адразу ж купiць машыну. Але Кёстэр пасмяяўся з яго. Ён не аддасць яе. Але наколькi бездакорная была машына ўсярэдзiне, настолькi непрыглядны быў яе знешнi выгляд. На кожны дзень мы паставiлi надзвычай старажытны кузаў - лак выцвiў, крылы пакарабацiлiся, верх адслужыў добры дзесятак год. Мы маглi падабраць нешта лепшае, але ў нас былi свае меркаваннi. Аўтамабiль зваўся "Карл". "Карл" - прывiд шашы.
"Карл", сапучы, цягнуўся па шашы.
- Ота, - сказаў я, - з'явiлася ахвяра.
Ззаду нецярплiва сiгналiў "б'юiк". Ён iмклiва даганяў нас. Неўзабаве насы зраўнялiся. Чалавек за рулём зняважлiва паглядзеў на нас. Яго позiрк зверху ўнiз абвёў нашага няўклюднага "Карла". Потым ён адвярнуўся i забыўся пра нас.
Праз некалькi секунд ён нечакана пераканаўся, што Карл усё яшчэ iдзе побач з iм. Ён усеўся крыху ямчэй, весела зiрнуў на нас i прыбавiў газу. Але "Карл" не здаўся. Як тэр'ер побач з догам, ён неадступна трымаўся каля блiскучага лакаматыва з нiкелю i лаку.
Чалавек мацней ухапiўся за руль. Ён яшчэ нi пра што не здагадваўся i кплiва скрывiў губы. Вiдаць было, што ён нам зараз пакажа, на што здольныя яго санi. Ён з такой сiлай цiскануў на газ, што выхлапная труба заспявала, як хор жаўрукоў над летнiм полем. Але - дарма. Ён не адарваўся ад нас. Як зачараваны, агiдны i непрыглядны "Карл" тулiўся да яго. Чалавек здзiўлена вылупiўся на нас. Ён не мог зразумець, як гэта пры хуткасцi звыш ста кiламетраў старая скрынка нiяк не адстае ад яго. Ён з недаверам зiрнуў на спiдометр, цi не сапсаваўся. Потым нацiснуў да канца.
Машыны iмчалiся ўпоравень па доўгай роўнай шашы. Праз некалькi метраў насустрач з шумам з'явiўся грузавiк. "Б'юiк" павiнен быў адстаць, каб даць дарогi. Як толькi ён параўняўся з "Карлам", паказалася пахавальная машына са стужкамi ад вянкоў, якiя развявалiся. Яму зноў прыйшлося ўступiць. Потым далягляд стаў вольны.
Чалавек за рулём тым часам страцiў увесь свой форс; ён прыгорбiўся злосны, вусны сцiснутыя - яго захапiў азарт гоншчыка, i раптам гонар яго жыцця трапiў у залежнасць ад таго, цi адарвецца ён - любой цаной - ад шчанюка побач.
Мы ж, наадварот, сядзелi з абыякавымi тварамi. "Б'юiка" для нас не iснавала. Кёстэр спакойна глядзеў на дарогу, я, сумуючы, пазiраў на бакi, а Ленц, хоць i сцяты ў камяк, дастаў газету i рабiў выгляд, што яму няма нiчога важнейшага за чытанне.
Праз некалькi хвiлiн Кёстэр падмiргнуў нам. "Карл" неўпрыкмет збавiў хуткасць, i "б'юiк" памалу пачаў вырывацца наперад. Яго шырокiя блiшчастыя крылы прамiльгнулi мiма нас. З выхлапной трубы нам у твар грымнуў сiнi дым. Паступова ён адарваўся ад нас метраў на дваццаць - i тут ужо паказаўся, як мы i чакалi, твар гаспадара ў акне. Усмешка выдавала непрыкрыты трыумф. Ён паверыў, што перамог.
Але чалавек дапусцiў яшчэ адну памылку. Ён не мог стрымацца, каб не паздзекавацца з нас. Ён кiўнуў нам: даганяйце. Ён зрабiў гэта падкрэслена паблажлiва i пераможна.
- Ота! - прамовiў Ленц, напамiнаючы.
Ды напамiну не патрабавалася. У той самы момант "Карл" зрабiў скачок. Кампрэсар засвiстаў. I раптам рука, якая махала, знiкла ў акне - "Карл" прыняў выклiк, ён наблiжаўся. Ён наблiжаўся нястрымна... ён зноў узяў сваё - i цяпер мы ўпершыню ўважлiва паглядзелi на аўтамабiль побач. З нявiннымi тварамi мы запытальна пазiралi на чалавека за рулём. Цiкава было б ведаць, навошта ён нам махаў. Але той сутаргава глядзеў у другi бок, i "Карл" цяпер ужо на поўным газе абыходзiў яго, увесь брудны, з крыламi, што бразгаталi, пераможны замызганы шчанюк.
- Малайчына, Ота, - сказаў Ленц Кёстэру. - Папсаваў чалавеку апетыт перад вячэрай.
Дзеля такiх пагоняў мы не мянялi "Карлу" кузава. Варта было яму з'явiцца на дарозе, i ўжо некаму карцела перагнаць яго. На iншыя машыны ён дзейнiчаў, як варона з перабiтым крылом дзейнiчае на зграю галодных катоў. Самым мiрным сямейным шарабанам карцела перагнаць яго, i нават самыя мажныя барадачы не маглi вытрываць гоначнага азарту, калi яны бачылi, як перад iмi iшла ўпрысядку бразготная рухомая табурэтха. Хто мог уявiць сабе, што ў гэтай камiчнай фiгуры б'ецца вялiкае сэрца гоначнага матора!
Ленц сцвярджаў: "Карл" выхоўвае. Ён вучыць людзей пачцiвасцi да вынiкаў творчасцi, якiя заўсёды прыкрыты някiдкай абалонкай. Так гаварыў Ленц, якi называў сябе апошнiм рамантыкам.
Мы спынiлiся перад невялiчкiм шынком i выбралiся з машыны.
Вечар быў цудоўны i цiхi. Барозны ўзаранага поля адсвечвалi фiялетавым святлом. Краi аддавалi залацiста-карычневым водсветам. На яблычна-зялёным небе плавалi воблакi, падобныя да вялiкiх птушак фламiнга, а мiж iмi хаваўся вузенькi сярпок маладзiка. Арэхавы куст трымаў у сваiх абдымках змрок i прадчуванне. Ён быў хвалююча голы, але ў пупышках хавалася чаканне. З маленькага шынка плыў пах смажанiны. Смажылi пячонку з цыбуляй. Наша душа заспявала.
Ленц рынуўся ў дом насустрач паху. Ён вярнуўся прасветлены.
- Вы не бачылi такой смажанай бульбы! Хутчэй, а то найлепшую з'ядуць!
У гэты момант з шумам падкацiла яшчэ адна машына. Мы спынiлiся, аслупянелыя. Гэта быў "б'юiк". Ён рэзка затармазiў каля "Карла".
- Гоп-ля! - сказаў Ленц. У нас ужо часта ў такiх выпадках здаралiся бойкi.
З машыны выйшаў мужчына. Ён быў высокi i ў целе. На iм было шырокае карычневае палiто з вярблюджай шэрсцi. Незадаволеным скасавураным позiркам ён глянуў на "Карла", потым сцягнуў тоўстыя пальчаткi i падышоў да нас.
- Якой маркi гэта ваша машына? - спытаў ён Кёстэра, якi стаяў блiжэй за ўсiх да яго. А твар у чалавека напамiнаў салёны агурок.
Мы ўсе ўтрох нейкi час моўчкi глядзелi на яго. Пэўна, ён палiчыў, што мы слесары ў выхадным адзеннi, якiя выехалi на чужой машыне.
- Вы штосьцi сказалi? - нарэшце спытаў Ота няўпэўнена, нiбы падказваючы таму, што трэба быць больш ветлiвым.
Мужчына пачырванеў.
- Я спытаў пра гэтую машыну, - прамовiў ён бурклiва тым самым тонам.
Ленц выпрастаўся. Яго вялiкi нос уздрыгнуў. Ён надаваў вялiкае значэнне ветлiвасцi ў адносiнах да сябе. Але перш чым ён паспеў адкрыць рот, раптам адчынiлiся, нiбы ад рукi святога духа, дзверцы "б'юiка"; выслiзнула маленькая ножка, потым паказалася цененькае каленца, затым з машыны выйшла дзяўчына i павольна пайшла да нас. Ад неспадзяванасцi мы пераглянулiся. Мы раней не заўважылi, што нехта ёсць у машыне. Ленц адразу змянiў паводзiны. Ён заўсмiхаўся на ўвесь рабацiнiсты твар. Мы заўсмiхалiся ўсе разам, чорт яго ведае чаму.
Таўстун пазiраў на нас разгублена. Ён страцiў самаўпэўненасць i, вiдаць, не ведаў, што цяпер рабiць.
- Бiндзiнг, - нарэшце сказаў ён з паўпаклонам, быццам прозвiшча магло яго ўратаваць.
Дзяўчына падышла ўжо блiзка. Мы зрабiлiся яшчэ ветлiвейшыя.
- Дык пакажы машыну, Ота, - сказаў Ленц, кiдаючы хуткi позiрк на Кёстэра.
- Чаму ж не, - весела ўсмiхнуўшыся, адгукнуўся Ота.
- Я i праўда паглядзеў бы яе, - сказаў Бiндзiнг больш мiралюбна. - Вiдаць, хуткая, як чорт. Так мяне абставiла.
Яны ўдвух пайшлi на стаянку, i Кёстэр падняў капот "Карла".
Дзяўчына не пайшла з iмi. Статная, яна моўчкi стаяла ў змроку памiж мной i Ленцам. Я чакаў, што Готфрыд скарыстае выпадак i "завядзецца". Ён быў створаны на такiя сiтуацыi. Але, здавалася, у яго адняло мову. Звычайна ён такаваў, як глушэц, а тут стаяў, як маўклiвы манах на адпачынку, i не варушыўся.
- Прабачце, калi ласка, - сказаў я нарэшце. - Мы не заўважылi вас у машыне. Iнакш мы не паводзiлi б сябе так непрыстойна.
Дзяўчына зiрнула на мяне.
- Але чаму ж? - запярэчыла яна спакойна. У яе быў нечакана нiзкi голас. Нiчога дрэннага не здарылася.
- Не дрэнна, але i не зусiм прыстойна. Гэтая машына развiвае хуткасць да двухсот кiламетраў.
Яна крыху прыгнулася i ўсунула рукi ў кiшэнi палiто.
- Дзвесце кiламетраў?
- Дакладна - 189,2, афiцыйна зафiксавана, - горда заявiў Ленц, нiбы выстралiў з пiсталета.
Яна засмяялася.
- А мы падумалi - шэсцьдзесят - семдзесят.
- Бачыце... - сказаў я, - вы ж не ведалi...
- Не, - адказала яна. - Мы сапраўды не ведалi. Мы падумалi, што "б'юiк" бяжыць у два разы хутчэй за вашу машыну.
- Ну вось... - Я нагой адфутболiў адламаны сучок. - У нас была занадта вялiкая перавага. А пан Бiндзiнг, мусiць, добра раззлаваўся на нас.
Яна засмяялася.
- Вядома, у нейкi момант. Але ж трэба ўмець i прайграваць. А iнакш - як жыць?
- Вядома...
Утварылася паўза. Я зiрнуў на Ленца. Але апошнi рамантык толькi пасмiхаўся, торгаў носам, не падаючы рукi дапамогi. Шапацелi бярозы. За домам закудахтала курыца.
- Цудоўнае надвор'е, - нарэшце прамовiў я, каб парушыць маўчанне.
- Так, выдатнае, - адказала дзяўчына.
- I такое пяшчотнае, - дадаў Ленц.
- Нават незвычайна пяшчотнае, - дапоўнiў я.
Зноў павiсла паўза. Дзяўчына, пэўна, палiчыла нас ёлупнямi. Але як я нi намагаўся, нiчога разумнага не прыходзiла ў галаву. Ленц абнюхваў наваколле.
- Печаныя яблыкi, - прамовiў ён чуллiва, - тут, здаецца, да пячонкi падаюць печаныя яблыкi. Далiкатэс.
- Несумненна, - пагадзiўся я, праклiнаючы нас абодвух.
Вярнулiся Кёстэр i Бiндзiнг. Бiндзiнг за гэтыя некалькi хвiлiн зусiм перамянiўся. Ён, вiдаць, быў адзiн з тых аўтадзiвакоў, хто, сустрэўшы дзе-небудзь спецыялiста, з якiм можна пагутарыць, расцвiтае душой.
- Павячэраем разам? - спытаў ён.
- А як жа, - адказаў Ленц.
Мы ўвайшлi ў памяшканне. Каля дзвярэй Готфрыд падмiргнуў мне, паказваючы на дзяўчыну.
- Слухай, яна табе ўраўнаважыць старую кабету, якая танцавала сёння ранiцай.
Я пацiснуў плячыма.
- Магчыма, але чаму ты змусiў аддувацца мяне аднаго?
Ён засмяяўся.
- Трэба ж вучыцца, хлопчык!
- Няма ў мяне больш ахвоты да вучобы, - сказаў я.
Мы пайшлi да астальных. Яны ўжо сядзелi за сталом. Гаспадыня якраз прынесла пячонку i смажаную бульбу. На разгонку яна прынесла яшчэ вялiкую бутэльку гарэлкi.
Бiндзiнг аказаўся гаваруном, бурным, як горны ручай. Проста дзiўна было, чаго толькi ён не ведаў пра аўтамашыны. Калi ён пачуў, што Ота таксама ўдзельнiчаў у гонках, яго прыхiльнасць перайшла ўсе межы.
Я прыгледзеўся да яго больш уважлiва. Ён быў мажны, высокi мужчына з густымi бровамi над чырвоным тварам; крыху хвалько, крыху шумны i, магчыма, спагадлiвы, як людзi, якiм звычайна шанцуе ў жыццi. Я мог сабе ўявiць, што вечарам, перш чым класцiся спаць, ён сур'ёзна, з гонарам i павагай разглядае сябе ў люстэрка.
Дзяўчына сядзела памiж Ленцам i мной. Яна скiнула палiто. На ёй быў шэры ангельскi касцюм. Вакол шыi была павязана белая хусцiнка, падобная да гальштука жакея. Яе валасы былi рудавата-шаўкавiстыя, у святле лямпы яны пералiвалiся янтарным бляскам. Плечы былi вельмi прамыя, але крыху нахiленыя, рукi - вузкiя, доўгiя, хутчэй кашчавыя, чым мяккiя. Твар быў вузкi i бледны, але вялiкiя вочы надавалi яму палкую сiлу. Яна была вельмi прыгожая, на маю думку... але больш нiчога такога я не падумаў.
Ленц жа ўвесь загарэўся. Ён цалкам перамянiўся. Яго жоўты чуб палаў, як хмель. Ён выдаў цэлы феерверк iдэй i разам з Бiндзiнгам завалодаў сталом. Я сядзеў цiха, нiчым не прыцягваючы да сябе ўвагi - перадаваў каму-небудзь мiску цi прапаноўваў запалiць. Чокаўся з Бiндзiнгам. Гэта я рабiў даволi часта. Ленц раптам стукнуў сябе па лбе:
- Ром! Робi, нясi ж наш iмянiнны ром!
- Дзень нараджэння? У каго дзень нараджэння? - спытала дзяўчына.
- У мяне, - сказаў я. - Мяне ўжо цэлы дзень даймаюць iм.
- Даймаюць? Дык вы не хочаце, каб вас вiншавалi?
- Хачу, - сказаў я. - Вiншаванне - гэта нешта iншае.
- Дык усяго найлепшага!
Я на момант затрымаў яе руку ў сваёй i адчуў яе цёплы, сухi поцiск. Потым я пайшоў па ром. Вялiкая i маўклiвая ноч разлеглася вакол шынка. Скураныя сядзеннi ў машыне адсырэлi. Я спынiўся, пазiраючы на гарызонт, дзе на небе абазначылася чырванаватае зарыва горада. Мне захацелася застацца тут, але мяне ўжо клiкаў Ленц.
Бiндзiнгу ром не пайшоў. Гэта мы заўважылi ўжо пасля другой чаркi. Хiстаючыся, ён падаўся ў сад. Я ўстаў, i мы з Ленцам падышлi да стойкi. Ён папрасiў бутэльку джыну.
- Шыкоўная дзяўчына, праўда? - сказаў ён.
- Не ведаю, Готфрыд, - адказаў я. - Не падумаў пра гэта.
Хвiлiнку ён разглядаў мяне сваiмi вясёлкава-блакiтнымi вачыма, а потым заматаў вогненнай галавой.
- Навошта ты жывеш, скажы, хлопчык!
- Сам даўно думаю пра гэта, - адказаў я.
Ён засмяяўся.
- Што з цябе возьмеш! Нялёгкая задачка. Але зараз я спачатку разнюхаю, што агульнага ў гэтай дзяўчыны з тоўстым аўтадаведнiкам.
Ён пайшоў услед за Бiндзiнгам у сад. Праз нейкi час яны ўдвух вярнулiся да стойкi. Вiдаць, навiна была добрая, таму што Готфрыд, перад якiм, мусiць, адкрылася поле дзейнасцi, у радасцi ад гэтага трымаўся неадступна каля Бiндзiнга. Яны заказалi яшчэ адну бутэльку джыну i праз гадзiну былi ўжо на "ты". Ленц, калi быў у добрым настроi, мог так забавiць, што вырвацца ад яго было цяжка. Цяпер ён проста запаланiў Бiндзiнга, i неўзабаве яны ўдвух ужо спявалi ў альтанцы салдацкiя песнi. Пра дзяўчыну за гэтай справай апошнi рамантык зусiм забыўся...
У шынку мы засталiся траiх. Раптам стала вельмi цiха. Цiкаў гадзiннiк. Гаспадыня прыбрала са стала i позiркам добрай мацi пазiрала на нас. Каля печы выцягнуўся руды ганчак. Час ад часу ён сонна ўзбрэхваў, цiха, высокiм голасам, нiбы скардзячыся. Вецер гладзiў аконныя шыбы. Яго пошум сплятаўся з урыўкамi салдацкiх песень, i мне здавалася, што маленькi пакой уздымаецца i лунае з намi праз ноч i праз гады, мiма многiх успамiнаў.
Настрой быў нязвыклы. Здавалася, што час спынiўся. Ён ужо здаваўся не ракой, якая выплывала са змроку i ў iм жа хавалася, гэта было мора, у якiм бязгучна адлюстроўвалася жыццё. Я трымаў у руцэ чарку. Ром зiхацеў. Я прыпомнiў пра запiсы, якiя рабiў учора ў майстэрнi. Тады мне было крыху сумна. А цяпер ужо не было. Было абыякава: жывi - пакуль жывеш. Я глянуў на Кёстэра. Я чуў, як ён размаўляў з дзяўчынай. Але да слоў я не прыслухоўваўся. Я адчуваў мяккi пошум першага хмелю, якi падаграваў кроў i якi падабаўся мне, бо ён накiдваў на невядомае покрыва прыгоды. У садзе Ленц з Бiндзiнгам спявалi пра Аргонскi лес. Каля мяне размаўляла незнаёмая дзяўчына. Яна гаварыла цiха i павольна, нiзкiм, крыху хрыпаватым голасам, якi ўзбуджаў. Я выпiў чарку.
Тры таварышы
Раман
Пераклад: Уладзiмiр Папковiч
I
Неба, яшчэ не закопчанае дымам з фабрычнага камiна, было жоўтае, як латунь. Па-за дахамi фабрыкi яно гарэла асаблiва ярка. Вось-вось узыдзе сонца. Я зiрнуў на гадзiннiк. Яшчэ не было васьмi. Без чвэрцi.
Я адчынiў вароты i падрыхтаваў помпу бензакалонкi. У гэты час звычайна на запраўку ўжо пад'язджалi першыя машыны. Раптам я пачуў за спiнай хрыпаты крэкат, быццам пад зямлёй круцiлi заржавелы вiнт. Я спынiўся i прыслухаўся. Затым я вярнуўся праз двор да майстэрнi i асцярожна адчынiў дзверы. У паўзмроку памяшкання блукаў, хiстаючыся, прывiд. На iм была брудная, некалi белая, хустка, сiнi фартух, грубыя пантофлi. Гэты прывiд, якi размахваў венiкам, важыў не менш 90 кiлаграмаў. То была наша прыбiральшчыца Мацiльда Штос.
Я хвiлiнку пастаяў, пазiраючы на яе. З грацыяй бегемота яна сноўдалася памiж радыятарамi аўтамабiляў i глухiм голасам спявала песню пра вернага гусара. На стале каля акна стаялi дзве бутэлькi каньяку. Адна ўжо была амаль пустая. Учора ўвечары яна была яшчэ поўная. Я тады забыўся схаваць яе.
- Але... фраў Штос, - сказаў я.
Спеў абарваўся. Венiк упаў долу. Шчаслiвая ўсмешка пагасла. Цяпер я стаў прывiдам.
- Езус Хрыстус, - прамармытала Мацiльда i ўтаропiлася на мяне чырвонымi вачыма. - Так рана я вас не чакала...
- Разумею. Добра пайшло?
- Добра... але ж няёмка. - Яна выцерла губы. - Я аж аслупянела.
- Гэта вы ўжо занадта. Не аслупянела - ап'янела. У дым.
Яна ледзь стаяла на нагах. Яе вусны торгалiся, а вейкi хлопалi, як у старой савы. Але памалу яна прыходзiла да памяцi. Яна рашуча зрабiла крок наперад.
- Пан Локамп... чалавек - толькi ўсяго чалавек... спачатку я толькi панюхала... потым глытнула... у мяне ж у страўнiку заўсёды круцiць... ну, а потым... потым мяне, вiдаць, апанаваў д'ябал. Ды i нельга ж спакушаць бедную кабецiну, пакiдаючы навiдавоку пляшку.
Я застаў яе такую не ўпершыню. Кожнае ранiцы яна дзве гадзiны прыбiрала ў майстэрнi. Можна было колькi хочаш пакiнуць грошай - яна не кране. Але да гарэлкi яна была ласая, як кот да сала.
Я ўзяў бутэльку.
- Вядома, каньяк, што для клiентаў, вы не кранулi. А лепшы, ад пана Кёстэра, спажылi.
Усмешка кранула выветраныя рысы Мацiльды.
- Што праўда, то праўда. Ведаю смак. Але няўжо вы мяне выдадзiце, пан Локамп? Безабаронную ўдаву?
Я пахiтаў галавой.
- Сёння не выдам.
Яна адпусцiла падаткнутую спаднiцу.
- Тады я хуценька дам лататы. А то прыйдзе пан Кёстэр... божа лiтасцiвы!
Я падышоў да шафы i адчынiў.
- Мацiльда!
Яна хуценька прыкандыбала. Я падняў карычневую чатырохкантовую бутэльку.
Яна ўзмахнула рукамi, пратэстуючы.
- Гэта не я! Шчыра! Гэту я не чапала!
- Я ведаю, - сказаў я i налiў поўную чарку. - Пiлi калi-небудзь гэты?
- А няўжо ж! - Яна аблiзала вусны. - Ром! Вытрыманы ямайскi!
- Выдатна! Тады выпiце чарку.
- Я? - Яна адхiснулася. - Пан Локамп, гэта зашмат! Вы смалiце мяне гарачым жалезам. Старая Штос п'е, як злодзей, ваш каньяк, а вы частуеце яе яшчэ ромам. Вы святы, святы! Лепш памерцi, чым стрываць такое.
- Ну што ж... - сказаў я, робячы выгляд, што адстаўляю чарку.
- Ну добра! - Яна паспешлiва схапiла яе. - Нельга адмаўляцца ад дабра. Нават калi не разумееш, за што. На здароўе! Можа, у вас дзень нараджэння?
- Так, Мацiльда. Адгадала.
- Няўжо праўда? - Яна сцiснула мне руку i пачала трэсцi. - Вiншую ад усяго сэрца! Каб грошы не выводзiлiся! Пан Локамп, - яна выцерла вусны, - я так расчулена... за гэта абавязкова трэба кульнуць яшчэ адну. Я ж вас люблю, як сына.
- Цудоўна.
Я налiў ёй яшчэ адну чарку. Яна кульнула яе i ўдзячная пайшла з майстэрнi.
Я схаваў бутэлькi i сеў за стол. Слабае сонца свяцiла праз акно мне на рукi. Дзiўнае пачуццё, такi вось дзень нараджэння, нават калi не надаваць гэтаму вялiкага значэння. Трыццаць гадоў... а былi часы, калi мне здавалася, што не дажыву да дваццацi, такой вялiкай уяўлялася адлегласць. А потым...
Я дастаў з шуфляды лiсток паперы i пачаў падлiкi. Дзяцiнства, школа - гэты кавалак быў далёка, невядома дзе, як яго i не было. Сапраўднае жыццё пачалося толькi ў 1916 годзе. Я якраз стаў навабранцам, худым, даўгалыгiм, мне было васемнаццаць гадоў. Па камандзе вусатага унтэр-афiцэра я трэнiраваўся на пляцы за казармай падаць i ўставаць. Аднаго разу ўвечары да мяне ў казарму прыйшла мацi. Ёй давялося больш за гадзiну чакаць мяне - я не ўпакаваў як след свой рэчмяшок i быў пакараны тым, што мусiў у вольны час чысцiць салдацкiя прыбiральнi. Яна хацела дапамагчы мне, але ёй не дазволiлi. Яна заплакала, а я так змарыўся, што заснуў пры ёй.
1917 год. Фландрыя. Мiдэндорф i я купiлi ў шынку бутэльку чырвонага вiна. Мы хацелi пабаляваць. Але не ўдалося. Ранiчкай ангельцы адкрылi ўраганны агонь. Кёстэра паранiла ў полудзень, Маер i Дэтэр загiнулi пад вечар. А ўвечары, калi, здалося, настаў спакой i мы адкаркавалi бутэльку, газ запоўнiў акопы. Мы, праўда, паспелi надзець процiвагазы, ды процiвагаз Мiдэндорфа быў няспраўны. Калi ён спахапiўся, было ўжо запозна. Пакуль сарваў гэты i знайшоў новы, занадта шмат наглытаўся газу. З горла хлынула кроў. Ён памёр назаўтра ранiцай. Твар яго ззелянеў i счарнеў. Шыя ўся была падрапана - пазногцямi ён стараўся разарваць яе, каб ухапiць паветра.
1918 год. Гэта было ў шпiталi. Некалькi дзён назад прыбыў новы транспарт. Папяровыя бiнты. Цяжка параненыя. Увесь дзень туды-сюды сноўдалiся аперацыйныя каляскi. Часам яны вярталiся пустыя. Побач са мной ляжаў Ёзэф Штоль. Ён ужо быў без ног, але яшчэ не ведаў пра гэта. Убачыць было нельга, таму што коўдра накрывала замест ног драцяны каркас. Ён i не паверыў бы, бо адчуваў боль у ступаках. Уначы ў нашай палаце памерлi двое. Адзiн памiраў цяжка i доўга.
1919 год. Зноў дома. Рэвалюцыя. Голад. На вулiцы бясконцы пошчак кулямётаў. Салдаты супроць салдатаў. Таварышы супроць таварышаў.
1920 год. Путч. Застрэлены Карл Брэгер. Арыштаваныя Кёстэр i Ленц. Мая мацi ў бальнiцы. Рак у апошняй стадыi.
1921...
Я задумаўся. Я нiчога не памятаў. Год проста выпаў. У 1922-м я быў дарожным рабочым у Цюрынгii, у 1923-м загадваў рэкламай на гумавай фабрыцы. Гэта было ў час iнфляцыi. Я зарабляў дзвесце бiльёнаў марак у месяц. Зарплату выдавалi два разы на дзень, i пасля кожнай - паўгадзiны водпуску, каб можна было збегаць у крамы i нешта купiць, пакуль не з'явiўся новы курс даляра. Грошы трацiлi сваю цану ў два разы. А потым? Што было ў наступныя гады? Я паклаў аловак. Якi сэнс прыпамiнаць усё гэта? Я ўжо i не памятаў дакладна. Шмат што пераблыталася. Свой апошнi дзень нараджэння я спраўляў у кавярнi "Iнтэрнацыяналь". Тады я год працаваў тапёрам. Потым я зноў сустрэў Кёстэра i Ленца. А цяпер я сяджу тут у "Аўрама" - аўтарамонтнай майстэрнi Кёстэр i К°. К° - гэта Ленц i я, майстэрня ж належыць аднаму Кёстэру. Калiсьцi ён быў наш аднакашнiк, потым камандзiр роты, потым - лётчык, праз нейкi час - студэнт, затым - гоншчык. Нарэшце ён купiў гэтую будку. Спачатку далучыўся Ленц, якi некалькi гадоў басцяўся па Паўднёвай Амерыцы, потым - я.
Я дастаў з кiшэнi цыгарэту. Шчыра кажучы, я мог быць цалкам задаволены. Жылося мне нядрэнна, была праца i сiлы. Я не хутка стамляўся, быў, як кажуць, здаровы... I ўсё ж лепш было б не думаць вельмi шмат. Асаблiва вечарамi. Час ад часу нешта вярталася з былога i ўзiралася ў цябе мёртвымi вачыма. Але ад гэтага была гарэлка.
Знадворку зарыпелi вароты. Я парваў лiсток з датамi свайго жыцця i кiнуў у кош для папер. Дзверы iмклiва расчынiлiся. На парозе стаяў Готфрыд Ленц, высокi, хударлявы, з белай, як салома, чупрынай i носам, якi прызначаўся некаму iншаму.
- Робi! - зароў ён. - Стары абжора! Устань i падцягнiся! Твае начальнiкi будуць гаварыць з табой!
- О божа! - Я ўстаў. - А я думаў, вы забудзецеся! Пашкадуйце мяне, хлопцы!
- Бач ты, чаго захацеў! - Готфрыд паклаў на стол скрутак. Там зазвiнела. Услед за iм увайшоў Кёстэр. Ленц стаў перада мной.
- Робi, хто табе ранiцай сустрэўся першы?
Я падумаў.
- Старая кабецiна. Яна танцавала.
- Святы Майсей! Дрэнная прыкмета. Але яна адпавядае твайму гараскопу. Я ўчора склаў. Ты нарадзiўся пад знакам Стральца, ненадзейны, хiсткi, як трыснёг на ветры, на цябе ўздзейнiчаюць нейкiя падазроныя трыгоны Сатурна, а сёлета яшчэ i Юпiтэр. Ота i я, хто замяняе табе бацьку i мацi, перадаём табе штосьцi, каб абараняцца. Вазьмi гэты амулет! Праўнучка iнкаў аднойчы падаравала яго мне. У яе была блакiтная кроў, плоскаступнёвасць, вошы i дар прадбачання. "Беласкуры iншаземец, - сказала яна мне. - Яго насiлi каралi, у iм заключана сiла сонца, месяца i зямлi, не гаворачы пра iншыя малыя планеты. Дай мне за яго срэбны даляр на гарэлку - i насi сабе". Каб ланцужок шчасця не парваўся, я ўручаю яго табе. Ён будзе сцерагчы цябе i прагонiць варожага Юпiтэра.
Ён павесiў мне на шыю маленькую чорную фiгурку на тонкiм ланцужку.
- Вось! Гэта - супроць наслання зверху. А тут - супроць зямных бед: шэсць бутэлек рому ад Ота! Ром у два разы старэйшы за цябе.
Ён разгарнуў скрутак i выставiў бутэлькi на сонца. Яны зазiхацелi, як янтар.
- Цудоўнае вiдовiшча, - сказаў я. - Адкуль яны ў цябе, Ота?
Кёстэр усмiхнуўся.
- Заблытаная справа. Доўга расказваць. Ты лепш скажы, як сябе адчуваеш? На трыццаць?
Я махнуў рукой.
- На шаснаццаць i пяцьдзесят адначасова. Нiчога асаблiвага.
- I ты называеш гэта "нiчога асаблiвага"? - запярэчыў Ленц. - Лепей быць не можа. Ты ж такiм чынам уладна перамог час i жывеш два жыццi.
Кёстэр зiрнуў на мяне.
- Не чапай яго, Готфрыд, - сказаў ён потым. - Днi нараджэння моцна псуюць самаадчуванне. Асаблiва зранку. Ён яшчэ ачомаецца.
Ленц заплюшчыў вочы.
- Чым менш чалавек адчувае сябе, тым большая яму цана, Робi. Цi суцяшае гэта цябе хоць крышку?
- Не, - сказаў я. - Анi. Калi чалавек нечага варты, то ў такiм разе ён толькi помнiк самому сабе. А гэта, мне здаецца, цяжка i сумна.
- Яго пацягнула на фiласофiю, Ота, - сказаў Ленц. - Ён - не страчаны. Ён перажыў крызiсны момант. Нялёгкi момант дня нараджэння, калi ўглядаешся самому сабе ў зрэнкi i бачыш, якi ты бедалага. Цяпер можна спакойна брацца за справу i прашмараваць старому "кадзiлаку" вантробы.
Мы працавалi, пакуль не сцямнела. Потым памылiся i пераапранулiся. Ленц прагна зiрнуў на бутэлькi.
- Можа, скруцiм адной шыю?
- Няхай вырашае Робi, - сказаў Кёстэр. - Нядобра, Готфрыд, так нахабна вымагаць з iмянiннiка.
- Яшчэ горш марыць смагай тых, хто павiншаваў, - запярэчыў Ленц i адкаркаваў бутэльку.
Пах рому адразу запоўнiў майстэрню.
- Святы Майсей! - сказаў Готфрыд.
Мы ўсе прынюхалiся.
- Фантастычна, Ота. Трэба быць вялiкiм паэтам, каб знайсцi адпаведныя эпiтэты.
- Пiць у гэтай цёмнай будзе! Шкада пiтва! - вырашыў Ленц. - Ведаеце што? Мы паедзем адсюль, павячэраем, бутэльку возьмем з сабой. Вып'ем яе дзе-небудзь на волi!
- Блiскуча!
Мы адпiхнулi ўбок "кадзiлак", якi рамантавалi паполуднi. За iм стаяла дзiўная рэч на колах. Гэта была гоначная машына Ота Кёстэра, гонар майстэрнi.
Кёстэр у свой час набыў на аўкцыёне амаль задарма гэтую машыну - старую ламачыну з высокiм кузавам. Спецыялiсты, якiя бачылi яе тады, сцвярджалi, што гэта цiкавы экспанат для музея. Больвiз, гаспадар фабрыкi па пашыве жаночых палiто i гоншчык-аматар, параiў Ота перарабiць яе на швейную машынку. Але Кёстэра гэта не кранула. Ён разабраў машыну, як кiшэнны гадзiннiк, i корпаўся ў ёй некалькi месяцаў, бывала, аж да цёмнай ночы. Потым аднойчы ўвечары ён пад'ехаў на ёй да бара, у якiм мы звычайна бавiлi час. Больвiз ледзь не ўпаў ад смеху, убачыўшы яе зноў - так смешна яна выглядала. Жартам ён прапанаваў Ота заклад. Ён ставiў дзвесце марак супроць дваццацi, калi Кёстэр пагодзiцца на гонку з яго новым спартовым аўтамабiлем. Адлегласць - дзесяць кiламетраў, i ён дае Ота кiламетр форы. Кёстэр згадзiўся. Усе смяялiся. Чакалася незвычайная забава. Але Ота пайшоў яшчэ далей: ён адмовiўся ад форы i спакойна прапанаваў павысiць стаўку да тысячы марак супроць тысячы. Больвiз расчаравана спытаў, цi не адвезцi яго ў дом вар'ятаў. У адказ Кёстэр завёў матор. Абодва рванулi з месца. Больвiз праз паўгадзiны вярнуўся ў такiм дрэнным настроi, быццам пабачыў марскога змея. Ён моўчкi выпiсаў чэк, а потым - яшчэ адзiн. Ён хацеў адразу ж купiць машыну. Але Кёстэр пасмяяўся з яго. Ён не аддасць яе. Але наколькi бездакорная была машына ўсярэдзiне, настолькi непрыглядны быў яе знешнi выгляд. На кожны дзень мы паставiлi надзвычай старажытны кузаў - лак выцвiў, крылы пакарабацiлiся, верх адслужыў добры дзесятак год. Мы маглi падабраць нешта лепшае, але ў нас былi свае меркаваннi. Аўтамабiль зваўся "Карл". "Карл" - прывiд шашы.
"Карл", сапучы, цягнуўся па шашы.
- Ота, - сказаў я, - з'явiлася ахвяра.
Ззаду нецярплiва сiгналiў "б'юiк". Ён iмклiва даганяў нас. Неўзабаве насы зраўнялiся. Чалавек за рулём зняважлiва паглядзеў на нас. Яго позiрк зверху ўнiз абвёў нашага няўклюднага "Карла". Потым ён адвярнуўся i забыўся пра нас.
Праз некалькi секунд ён нечакана пераканаўся, што Карл усё яшчэ iдзе побач з iм. Ён усеўся крыху ямчэй, весела зiрнуў на нас i прыбавiў газу. Але "Карл" не здаўся. Як тэр'ер побач з догам, ён неадступна трымаўся каля блiскучага лакаматыва з нiкелю i лаку.
Чалавек мацней ухапiўся за руль. Ён яшчэ нi пра што не здагадваўся i кплiва скрывiў губы. Вiдаць было, што ён нам зараз пакажа, на што здольныя яго санi. Ён з такой сiлай цiскануў на газ, што выхлапная труба заспявала, як хор жаўрукоў над летнiм полем. Але - дарма. Ён не адарваўся ад нас. Як зачараваны, агiдны i непрыглядны "Карл" тулiўся да яго. Чалавек здзiўлена вылупiўся на нас. Ён не мог зразумець, як гэта пры хуткасцi звыш ста кiламетраў старая скрынка нiяк не адстае ад яго. Ён з недаверам зiрнуў на спiдометр, цi не сапсаваўся. Потым нацiснуў да канца.
Машыны iмчалiся ўпоравень па доўгай роўнай шашы. Праз некалькi метраў насустрач з шумам з'явiўся грузавiк. "Б'юiк" павiнен быў адстаць, каб даць дарогi. Як толькi ён параўняўся з "Карлам", паказалася пахавальная машына са стужкамi ад вянкоў, якiя развявалiся. Яму зноў прыйшлося ўступiць. Потым далягляд стаў вольны.
Чалавек за рулём тым часам страцiў увесь свой форс; ён прыгорбiўся злосны, вусны сцiснутыя - яго захапiў азарт гоншчыка, i раптам гонар яго жыцця трапiў у залежнасць ад таго, цi адарвецца ён - любой цаной - ад шчанюка побач.
Мы ж, наадварот, сядзелi з абыякавымi тварамi. "Б'юiка" для нас не iснавала. Кёстэр спакойна глядзеў на дарогу, я, сумуючы, пазiраў на бакi, а Ленц, хоць i сцяты ў камяк, дастаў газету i рабiў выгляд, што яму няма нiчога важнейшага за чытанне.
Праз некалькi хвiлiн Кёстэр падмiргнуў нам. "Карл" неўпрыкмет збавiў хуткасць, i "б'юiк" памалу пачаў вырывацца наперад. Яго шырокiя блiшчастыя крылы прамiльгнулi мiма нас. З выхлапной трубы нам у твар грымнуў сiнi дым. Паступова ён адарваўся ад нас метраў на дваццаць - i тут ужо паказаўся, як мы i чакалi, твар гаспадара ў акне. Усмешка выдавала непрыкрыты трыумф. Ён паверыў, што перамог.
Але чалавек дапусцiў яшчэ адну памылку. Ён не мог стрымацца, каб не паздзекавацца з нас. Ён кiўнуў нам: даганяйце. Ён зрабiў гэта падкрэслена паблажлiва i пераможна.
- Ота! - прамовiў Ленц, напамiнаючы.
Ды напамiну не патрабавалася. У той самы момант "Карл" зрабiў скачок. Кампрэсар засвiстаў. I раптам рука, якая махала, знiкла ў акне - "Карл" прыняў выклiк, ён наблiжаўся. Ён наблiжаўся нястрымна... ён зноў узяў сваё - i цяпер мы ўпершыню ўважлiва паглядзелi на аўтамабiль побач. З нявiннымi тварамi мы запытальна пазiралi на чалавека за рулём. Цiкава было б ведаць, навошта ён нам махаў. Але той сутаргава глядзеў у другi бок, i "Карл" цяпер ужо на поўным газе абыходзiў яго, увесь брудны, з крыламi, што бразгаталi, пераможны замызганы шчанюк.
- Малайчына, Ота, - сказаў Ленц Кёстэру. - Папсаваў чалавеку апетыт перад вячэрай.
Дзеля такiх пагоняў мы не мянялi "Карлу" кузава. Варта было яму з'явiцца на дарозе, i ўжо некаму карцела перагнаць яго. На iншыя машыны ён дзейнiчаў, як варона з перабiтым крылом дзейнiчае на зграю галодных катоў. Самым мiрным сямейным шарабанам карцела перагнаць яго, i нават самыя мажныя барадачы не маглi вытрываць гоначнага азарту, калi яны бачылi, як перад iмi iшла ўпрысядку бразготная рухомая табурэтха. Хто мог уявiць сабе, што ў гэтай камiчнай фiгуры б'ецца вялiкае сэрца гоначнага матора!
Ленц сцвярджаў: "Карл" выхоўвае. Ён вучыць людзей пачцiвасцi да вынiкаў творчасцi, якiя заўсёды прыкрыты някiдкай абалонкай. Так гаварыў Ленц, якi называў сябе апошнiм рамантыкам.
Мы спынiлiся перад невялiчкiм шынком i выбралiся з машыны.
Вечар быў цудоўны i цiхi. Барозны ўзаранага поля адсвечвалi фiялетавым святлом. Краi аддавалi залацiста-карычневым водсветам. На яблычна-зялёным небе плавалi воблакi, падобныя да вялiкiх птушак фламiнга, а мiж iмi хаваўся вузенькi сярпок маладзiка. Арэхавы куст трымаў у сваiх абдымках змрок i прадчуванне. Ён быў хвалююча голы, але ў пупышках хавалася чаканне. З маленькага шынка плыў пах смажанiны. Смажылi пячонку з цыбуляй. Наша душа заспявала.
Ленц рынуўся ў дом насустрач паху. Ён вярнуўся прасветлены.
- Вы не бачылi такой смажанай бульбы! Хутчэй, а то найлепшую з'ядуць!
У гэты момант з шумам падкацiла яшчэ адна машына. Мы спынiлiся, аслупянелыя. Гэта быў "б'юiк". Ён рэзка затармазiў каля "Карла".
- Гоп-ля! - сказаў Ленц. У нас ужо часта ў такiх выпадках здаралiся бойкi.
З машыны выйшаў мужчына. Ён быў высокi i ў целе. На iм было шырокае карычневае палiто з вярблюджай шэрсцi. Незадаволеным скасавураным позiркам ён глянуў на "Карла", потым сцягнуў тоўстыя пальчаткi i падышоў да нас.
- Якой маркi гэта ваша машына? - спытаў ён Кёстэра, якi стаяў блiжэй за ўсiх да яго. А твар у чалавека напамiнаў салёны агурок.
Мы ўсе ўтрох нейкi час моўчкi глядзелi на яго. Пэўна, ён палiчыў, што мы слесары ў выхадным адзеннi, якiя выехалi на чужой машыне.
- Вы штосьцi сказалi? - нарэшце спытаў Ота няўпэўнена, нiбы падказваючы таму, што трэба быць больш ветлiвым.
Мужчына пачырванеў.
- Я спытаў пра гэтую машыну, - прамовiў ён бурклiва тым самым тонам.
Ленц выпрастаўся. Яго вялiкi нос уздрыгнуў. Ён надаваў вялiкае значэнне ветлiвасцi ў адносiнах да сябе. Але перш чым ён паспеў адкрыць рот, раптам адчынiлiся, нiбы ад рукi святога духа, дзверцы "б'юiка"; выслiзнула маленькая ножка, потым паказалася цененькае каленца, затым з машыны выйшла дзяўчына i павольна пайшла да нас. Ад неспадзяванасцi мы пераглянулiся. Мы раней не заўважылi, што нехта ёсць у машыне. Ленц адразу змянiў паводзiны. Ён заўсмiхаўся на ўвесь рабацiнiсты твар. Мы заўсмiхалiся ўсе разам, чорт яго ведае чаму.
Таўстун пазiраў на нас разгублена. Ён страцiў самаўпэўненасць i, вiдаць, не ведаў, што цяпер рабiць.
- Бiндзiнг, - нарэшце сказаў ён з паўпаклонам, быццам прозвiшча магло яго ўратаваць.
Дзяўчына падышла ўжо блiзка. Мы зрабiлiся яшчэ ветлiвейшыя.
- Дык пакажы машыну, Ота, - сказаў Ленц, кiдаючы хуткi позiрк на Кёстэра.
- Чаму ж не, - весела ўсмiхнуўшыся, адгукнуўся Ота.
- Я i праўда паглядзеў бы яе, - сказаў Бiндзiнг больш мiралюбна. - Вiдаць, хуткая, як чорт. Так мяне абставiла.
Яны ўдвух пайшлi на стаянку, i Кёстэр падняў капот "Карла".
Дзяўчына не пайшла з iмi. Статная, яна моўчкi стаяла ў змроку памiж мной i Ленцам. Я чакаў, што Готфрыд скарыстае выпадак i "завядзецца". Ён быў створаны на такiя сiтуацыi. Але, здавалася, у яго адняло мову. Звычайна ён такаваў, як глушэц, а тут стаяў, як маўклiвы манах на адпачынку, i не варушыўся.
- Прабачце, калi ласка, - сказаў я нарэшце. - Мы не заўважылi вас у машыне. Iнакш мы не паводзiлi б сябе так непрыстойна.
Дзяўчына зiрнула на мяне.
- Але чаму ж? - запярэчыла яна спакойна. У яе быў нечакана нiзкi голас. Нiчога дрэннага не здарылася.
- Не дрэнна, але i не зусiм прыстойна. Гэтая машына развiвае хуткасць да двухсот кiламетраў.
Яна крыху прыгнулася i ўсунула рукi ў кiшэнi палiто.
- Дзвесце кiламетраў?
- Дакладна - 189,2, афiцыйна зафiксавана, - горда заявiў Ленц, нiбы выстралiў з пiсталета.
Яна засмяялася.
- А мы падумалi - шэсцьдзесят - семдзесят.
- Бачыце... - сказаў я, - вы ж не ведалi...
- Не, - адказала яна. - Мы сапраўды не ведалi. Мы падумалi, што "б'юiк" бяжыць у два разы хутчэй за вашу машыну.
- Ну вось... - Я нагой адфутболiў адламаны сучок. - У нас была занадта вялiкая перавага. А пан Бiндзiнг, мусiць, добра раззлаваўся на нас.
Яна засмяялася.
- Вядома, у нейкi момант. Але ж трэба ўмець i прайграваць. А iнакш - як жыць?
- Вядома...
Утварылася паўза. Я зiрнуў на Ленца. Але апошнi рамантык толькi пасмiхаўся, торгаў носам, не падаючы рукi дапамогi. Шапацелi бярозы. За домам закудахтала курыца.
- Цудоўнае надвор'е, - нарэшце прамовiў я, каб парушыць маўчанне.
- Так, выдатнае, - адказала дзяўчына.
- I такое пяшчотнае, - дадаў Ленц.
- Нават незвычайна пяшчотнае, - дапоўнiў я.
Зноў павiсла паўза. Дзяўчына, пэўна, палiчыла нас ёлупнямi. Але як я нi намагаўся, нiчога разумнага не прыходзiла ў галаву. Ленц абнюхваў наваколле.
- Печаныя яблыкi, - прамовiў ён чуллiва, - тут, здаецца, да пячонкi падаюць печаныя яблыкi. Далiкатэс.
- Несумненна, - пагадзiўся я, праклiнаючы нас абодвух.
Вярнулiся Кёстэр i Бiндзiнг. Бiндзiнг за гэтыя некалькi хвiлiн зусiм перамянiўся. Ён, вiдаць, быў адзiн з тых аўтадзiвакоў, хто, сустрэўшы дзе-небудзь спецыялiста, з якiм можна пагутарыць, расцвiтае душой.
- Павячэраем разам? - спытаў ён.
- А як жа, - адказаў Ленц.
Мы ўвайшлi ў памяшканне. Каля дзвярэй Готфрыд падмiргнуў мне, паказваючы на дзяўчыну.
- Слухай, яна табе ўраўнаважыць старую кабету, якая танцавала сёння ранiцай.
Я пацiснуў плячыма.
- Магчыма, але чаму ты змусiў аддувацца мяне аднаго?
Ён засмяяўся.
- Трэба ж вучыцца, хлопчык!
- Няма ў мяне больш ахвоты да вучобы, - сказаў я.
Мы пайшлi да астальных. Яны ўжо сядзелi за сталом. Гаспадыня якраз прынесла пячонку i смажаную бульбу. На разгонку яна прынесла яшчэ вялiкую бутэльку гарэлкi.
Бiндзiнг аказаўся гаваруном, бурным, як горны ручай. Проста дзiўна было, чаго толькi ён не ведаў пра аўтамашыны. Калi ён пачуў, што Ота таксама ўдзельнiчаў у гонках, яго прыхiльнасць перайшла ўсе межы.
Я прыгледзеўся да яго больш уважлiва. Ён быў мажны, высокi мужчына з густымi бровамi над чырвоным тварам; крыху хвалько, крыху шумны i, магчыма, спагадлiвы, як людзi, якiм звычайна шанцуе ў жыццi. Я мог сабе ўявiць, што вечарам, перш чым класцiся спаць, ён сур'ёзна, з гонарам i павагай разглядае сябе ў люстэрка.
Дзяўчына сядзела памiж Ленцам i мной. Яна скiнула палiто. На ёй быў шэры ангельскi касцюм. Вакол шыi была павязана белая хусцiнка, падобная да гальштука жакея. Яе валасы былi рудавата-шаўкавiстыя, у святле лямпы яны пералiвалiся янтарным бляскам. Плечы былi вельмi прамыя, але крыху нахiленыя, рукi - вузкiя, доўгiя, хутчэй кашчавыя, чым мяккiя. Твар быў вузкi i бледны, але вялiкiя вочы надавалi яму палкую сiлу. Яна была вельмi прыгожая, на маю думку... але больш нiчога такога я не падумаў.
Ленц жа ўвесь загарэўся. Ён цалкам перамянiўся. Яго жоўты чуб палаў, як хмель. Ён выдаў цэлы феерверк iдэй i разам з Бiндзiнгам завалодаў сталом. Я сядзеў цiха, нiчым не прыцягваючы да сябе ўвагi - перадаваў каму-небудзь мiску цi прапаноўваў запалiць. Чокаўся з Бiндзiнгам. Гэта я рабiў даволi часта. Ленц раптам стукнуў сябе па лбе:
- Ром! Робi, нясi ж наш iмянiнны ром!
- Дзень нараджэння? У каго дзень нараджэння? - спытала дзяўчына.
- У мяне, - сказаў я. - Мяне ўжо цэлы дзень даймаюць iм.
- Даймаюць? Дык вы не хочаце, каб вас вiншавалi?
- Хачу, - сказаў я. - Вiншаванне - гэта нешта iншае.
- Дык усяго найлепшага!
Я на момант затрымаў яе руку ў сваёй i адчуў яе цёплы, сухi поцiск. Потым я пайшоў па ром. Вялiкая i маўклiвая ноч разлеглася вакол шынка. Скураныя сядзеннi ў машыне адсырэлi. Я спынiўся, пазiраючы на гарызонт, дзе на небе абазначылася чырванаватае зарыва горада. Мне захацелася застацца тут, але мяне ўжо клiкаў Ленц.
Бiндзiнгу ром не пайшоў. Гэта мы заўважылi ўжо пасля другой чаркi. Хiстаючыся, ён падаўся ў сад. Я ўстаў, i мы з Ленцам падышлi да стойкi. Ён папрасiў бутэльку джыну.
- Шыкоўная дзяўчына, праўда? - сказаў ён.
- Не ведаю, Готфрыд, - адказаў я. - Не падумаў пра гэта.
Хвiлiнку ён разглядаў мяне сваiмi вясёлкава-блакiтнымi вачыма, а потым заматаў вогненнай галавой.
- Навошта ты жывеш, скажы, хлопчык!
- Сам даўно думаю пра гэта, - адказаў я.
Ён засмяяўся.
- Што з цябе возьмеш! Нялёгкая задачка. Але зараз я спачатку разнюхаю, што агульнага ў гэтай дзяўчыны з тоўстым аўтадаведнiкам.
Ён пайшоў услед за Бiндзiнгам у сад. Праз нейкi час яны ўдвух вярнулiся да стойкi. Вiдаць, навiна была добрая, таму што Готфрыд, перад якiм, мусiць, адкрылася поле дзейнасцi, у радасцi ад гэтага трымаўся неадступна каля Бiндзiнга. Яны заказалi яшчэ адну бутэльку джыну i праз гадзiну былi ўжо на "ты". Ленц, калi быў у добрым настроi, мог так забавiць, што вырвацца ад яго было цяжка. Цяпер ён проста запаланiў Бiндзiнга, i неўзабаве яны ўдвух ужо спявалi ў альтанцы салдацкiя песнi. Пра дзяўчыну за гэтай справай апошнi рамантык зусiм забыўся...
У шынку мы засталiся траiх. Раптам стала вельмi цiха. Цiкаў гадзiннiк. Гаспадыня прыбрала са стала i позiркам добрай мацi пазiрала на нас. Каля печы выцягнуўся руды ганчак. Час ад часу ён сонна ўзбрэхваў, цiха, высокiм голасам, нiбы скардзячыся. Вецер гладзiў аконныя шыбы. Яго пошум сплятаўся з урыўкамi салдацкiх песень, i мне здавалася, што маленькi пакой уздымаецца i лунае з намi праз ноч i праз гады, мiма многiх успамiнаў.
Настрой быў нязвыклы. Здавалася, што час спынiўся. Ён ужо здаваўся не ракой, якая выплывала са змроку i ў iм жа хавалася, гэта было мора, у якiм бязгучна адлюстроўвалася жыццё. Я трымаў у руцэ чарку. Ром зiхацеў. Я прыпомнiў пра запiсы, якiя рабiў учора ў майстэрнi. Тады мне было крыху сумна. А цяпер ужо не было. Было абыякава: жывi - пакуль жывеш. Я глянуў на Кёстэра. Я чуў, як ён размаўляў з дзяўчынай. Але да слоў я не прыслухоўваўся. Я адчуваў мяккi пошум першага хмелю, якi падаграваў кроў i якi падабаўся мне, бо ён накiдваў на невядомае покрыва прыгоды. У садзе Ленц з Бiндзiнгам спявалi пра Аргонскi лес. Каля мяне размаўляла незнаёмая дзяўчына. Яна гаварыла цiха i павольна, нiзкiм, крыху хрыпаватым голасам, якi ўзбуджаў. Я выпiў чарку.