Страница:
19 Pragmat. C. XI: «lura vel leges Codicibus nostris insertas, quas in Italiam dudum misimus, obtinere sancimus… ut una deo volente facta republica legum etiam nostrarum ubique prolatetur auctoritas».
20 Hartmann. Untersuchungen zur Gesch. der byzantin. Verwaltung. Leipzig, 1889. S. 46, 150.
21 Nov. 128., C. 16.
22 Diehl. Etudes sur l'administr. byzantine dans I'Exarchat de Ravenne. P. 43–46.
23 Hartmann. Untersuchungen zur Gesch. der byzantin. Verwaltung in Italien. S. 86, 87, 169.
24 Vita Constant. 1. 8. II. 19; De laud. Const. C. 16.
25 Diehl. lustinien et la civilisation Byzantine. P. 131.
1 О немецких народностях на Дунае: Zeuss. Die Deutschen und die Nach-barstamme; Mullenhof. Deutsche Altertumskunde. 2-er Band. Berlin, 1887. S. 101–103. Сочинение снабжено древними картами.
2 lordanis. Getica. Ed. Mommsen; Monum. Germaniae. V. P. 63: «Sclaveni a civitate Novictunense et laco qui appellatur Mursiano usque ad Danastrum et in boream Viscla tenus commorantur—Antes vero—a Danastro extenduntur usque ad Danaprum»; Zeuss. Die Deutschen. S. 594; Mtillenhof. 11, 94.
3 Niederle. Slovanske Starozitnosti. I. Praha, 1903. 192–193.
4 Mtillenhof. Deutsche Altertumskunde. II. S. 379–384; Radonic. Глас. 1901. С. 204.
5 De В. G. III. 40. P. 450.
6 Ibid. P. 451.
7 Niederle. III. 192–193.
8 Hist. arc. C. 18.
9 Procopii. De B. Gothico. III. C. 35. P. 430, 15.Ibid. C. 38. P. 441.
11 De Bello Goth. Ill, 38. P. 442: "Η πρώτη μεν θρακών των παραλίων εστί, του δε Βυζαντίου διέχει όδόν ημερών δυοκαίδεκα.
12 Между прочим, моя книга «Первые славянские монархии». С. 8–9.
13 Известия. Т. X. С. 558.
14 Обзор источников и литературы в моей статье: О вновь открытых мозаиках в церкви св. Димитрия в Солу ни//Известия. XIV.
15 Acta SS. Т. LII. Octobris IV. Р. 50–209.
16 Tafel. De Thessalonica eiusque agro. Berolini, 1839.
17 Tougard. De I'histoire profane dans les actes grecs des Bollandistes. Paris, 1874. 26 2382
18 Gelzer. Die Genesis der byzantinischen Themenverfassung. Leipzig, 1899.
19 Стано}евип. Византща и Срби. Кн. прва, 1903; Кн. друга, 1906; Niederle. Slovanscke starozitnosti. II. Svaz. I. Praha, 1906.
20 Schonfelder. Die Kirchengeschichte des Johannes von Ephesus. Munchen, 1862.
21 Есть немецкий перевод Иоанна Ефесского, принадлежащий Schonfelder, и английский: Smith. The third Parth of the Ecclesiastical History of John Bishop of Ephesus. Oxford, 1860.
22 Dindorfius. Historici grasci minores. II: Menandri fragm. 47. P. 98: Κατά δέ·τό τέταρτον έτος Τιβερίου Κωνσταντίνου Καίσαρος βασιλείας εν τη θράκτι ξυνενέχ&η το Σκλαβηνόν Ε&νος μέχρι που χιλιάδων εκατόν θράκην και αλλά πολλά ληΐσασ9αι.
23 Chronique de Jean eveque de Nikiou. Texte ethiopien trad. Par Zotenberg. Paris, 1883 (первоначально в «Notices et Extraits». Vol. XXIV).
24 Chronique de Michel le Syrien, patriarche Jacobite d'Antioche (1166–1199). Par. Chabot. T. I. Paris, 1899; сравн. места у Нидерле. II. 1. С. 204–205.
25 Chronique de Jean. P. 430: «On rapporte, au sujet de l'empire remain, que les rois de ce temps, avec des barbares, des peuples etrangers et des Illyriens, ravageaient les villes des chretiens et emmenaient les habitants captifs. Seule la ville de Thessalonique fut epargnee, car ses murs etaient solides et, grace a la protection de Dieu, les peuples etrangers ne reussirent pas a s'en emparer; mais toute la province fut depeuplee».
26 Chabot. Chronique de Michel le Syrien. I. 361. 1. X. Ch. XXI: «La cruelle inimitie entre les Romains et les Perses s'etait prolongee pendant vingt ans. Les Remains furent attaques de nouveau par les peuples des maudits barbares a chevelure inculte, qu'on appelle Avares, qui s'ebranlerent et s'avancerent des extremites de l'Orient et aussi par le peuple occidental des Esclavons…»
27 Erben. Regesta. N. 1; сравн. место из письма папы Григория I. Migne. Patrol. Lat. LXXVII. Col. 1092: «De Sclavorum gente, quas vobis valde imminet, affigor vehementer et conturbor; affligor in his, quae iam in vobis patior, conturbor quia per Istriae aditum iam Italiam intrare coeperunt».
1 Bury. History of the later Roman Empire. I. P. 372, 418; Noldeke. Geschichte der Perser und Araber. S. 455; Diehl. Justinien et la civilisation Byzantine. P. 209–218; Holmes. The age of Justinian and Theodora. II. P. 367, 585.
2 Дестунис. Прокопия История войны с персами. I. X1II. С. 161.
3 De В. Р. I. XVII (рус. пер. с. 225).
4 «Персидская война» в рус. пер. с. 226.
5 Proccpii de В. Р. II. 2 (рус. пер. П. С. 14–15).
6 De В. Р. II, 3 (рус. пер. II. С. 22–23).
7 Diehl. Justinien. P. 380, 390.
8 Duchesne. Les missions chretiennes au sud de rempire//Melanges d'Archeologie et d'histoire. 1896; Diehl. Justinien. P. 393 squ.
9 Justiniani Novellae (ed. Zachariae a Lin gen thai. Const. XCVI, a. 538).
10 De B. P. I. 19 (рус. пер. с. 254, 260 и ел.).
11 Надписи, между прочим, изданы в «Corpus Inscr. Graecarum», 8647– 8649.
1 Гиббон. История упадка и разрушения Римской империи (рус. пер.). IV. С. 321 и сл.
2 Ср.: Friedlander. II. Р. 64.
3 Прекрасный комментарий к этому сочинению дает Д. Ф. Беляев: Byzantina. Очерки, материалы и заметки по визант. древностям. Кн. I и II.
4 Источники, литература и подробности в моей статье: Партии цирка и димы в Константинополе//Визант. Временник. Т. I.
5 DeB. Pers. I. 119–120.
6 Έπήρχοντο γαρ και τοις κατά πάλιν αρχουσι, άρξάμενοι από του Βυζαντίου (Malal. 416, 5; Theoph. 166, 28).
7 Malal. 416, 10; 393, 5.
8 Theoph. 254, 7; 279, 20; 287, 23.
9 Ibid. 233,11: Ό βασιλεύς εδημότευσε πολλούς καϊ επεμψεν εις το Μακρόν τείχος.
10 Procopii. De Β. Persico. 1, 24. P. 125: рус. пер. Дестуниса. 1, 324.
11 Malal. LXVIII. P. 451.
12 Procopii. De Bello Persico. I, 24, 25.
13 Malalae. Lib. XLIII. P. 451: Κελεύσας μηδένα διδάσκειν φιλοσοφίαν μήτε νόμους έξηγεΐσ9οα.
14 Teophanis. Ι. Ρ. 276: Έποίησεν 6 βασιλεύς διωγμό ν μέγαν κατά των Ελλήνων και πάσης αίρέσεως.
15 Diehl. Justinien. P. 564.
16 Ibid. P. 564–565.
17 loannis ep. Ephesii. Commentarii de beatis orientalibus. P. 225 (ed. van Douwen et Land).
18 loannis episc. Ephesii. Commentarii. P. 217.19 Ibid. P. 221.
20 Моя статья в «Известиях института». VII. С. 93–212.
21 Известия института в Константинополе. VII. С. 178.
1 Procopii. De В. Р. 1, 24. Р. 121.2 Agathiae. Hist. V. 7. P. 291.
3 Choisy. Histoire de Г architecture. Paris, 1899. II. P. 51.
4 Diehl. Justinien. P. 478–479.
5 Савваитов. Путешествие новг. архиепископа Антония в Царьград. СПб., 1872. С. 73 и след.
6 Там же. С. 57–58.
7 Византийские церкви. С. 113//Труды VI археол. съезда в Одессе. III.
8 Кондаков Н. П. Византийские церкви. С. 116–117.
9 Lethaby et Swainson. Sancta Sophia. P. 244–245.
10 Более подробные данные в книге: Lethaby et Swainson. P. 273, 287.
11 Ebersolt. Sainte-Sophie de Constantinople. Paris, 1910. P. 25.
12 Const. A. 535. XIV. P. 71.
13 Вульф. Семь чудес Византии и храм свв. Апостолов//Известия института. I. С. 35.
14 Strzygowski. Die byzantinische Wasserbehalter von K-pel. S. 215.
15 De aedifi. iis. P. 268.
16 Diehl. Justinien. P. 234–5; он же. L'Afrique Byzant. 139.
1 Главные пособия: Η е у d. Histoire du commerce du Levant au Moyen-Age. Edition francaise par Turcy Raynaud. I, II. Leipzig, 1885–1886; Zachariae von Lingenthal. Eine Verordnung Justinian's uber den Seidenhandel aus den Jahren 540–547//Memoires de l'Academie Imperiale de St.-Petersbourg. VII serie. T. IX. N. VI, 1865; Gelzer. Byzantinische Kulturgeschichte. Tubingen, 1909.
2 В первый раз Пальмирский тариф открыт и издан князем Абамелек-Лазаревым: Пальмира, археологическое исследование. С.-Петербург, 1884. В Россию тариф перевезен с разрешения султана Абдул-Гамида по ходатайству императорского российского посла в Константинополе и при участии института. См. в моей статье: Археологические памятники Сирии. С. 123//Известия. Т. VII.
3 Amm. Marcellini. XIV, 3; XXIII, 3; Cod. Justinianus IV. 63, de commerciis. «Mercatores tarn imperio nostro quam persarum regi subjectos ultra ea loca, in quibus foederis tempore cum memorata natione nobis convenit, nundinas exercere minime oportet, ne alieni regni scrutentur arcana. Nullus igitur imperto nostro subiectus ultra Nisibin, Callinicum et Artaxata emendi sive vendendi species causa proficisci audeat…»
4 Procopii. Hist. Arcana. C. 25. P. 141: Αίτιώμενοι μείζον μεν ή πρότερον εν χρόνω τω παρόντι υπέρ αυτής καταβάλλεσ9αι το τίμημα Πέρσαις, πλείω δε νυν τα δεκατευτηρια είναι εν γη τη 'Ρωμαίων.
5 Procopii. Histona Arcana. С. 25. P. 138.
6 Migne. Patrologia Graeca. T. LXXXVIII. Col. 72.
7 Ibid., col. 445, 449 и др.
8 Cosimo Stornajolo. Le miniature della topografia Christiana di Cosma Indicopleuste. Milano, 1908. P. 6.
9 Migne. Col. 448.
10 Ibid. Col. 73: Δια της ζώσης φωνής παραλαβών υπό του 8ειοτάτου ανδρός και μεγάλου διδασκάλου Πατρικίου…
11 Stornajolo. Le miniature della topografia cristiana. P. 10–11.
12 Migne. Col. 397.
13 Gelzer. Byzantmische Kulturgesch. Tubingen, 1909. S. 109.
14 Migne. T. 88. Col. 448–449. Это описание знаменитого острова Тапро-вана, который у Косьмы назван ή Σιελεδίβα.
15 Migne. Col. 441.
16 Ibid. Col. 449: Ot δε κατά τόπον βασιλείς της Ινδικής.
17 Gelzer. Bysant. Kulturgeschichte. S. 120.
18 Πρόλογος ά. Col. 53.
19 Cosimo Stornajolo. Le miniature. P. 16–17.
20 "Οθεν ακριβώς κατέγραψα (Migne. Col. 441, 444).
21 Migne. Col. 88: Ταύτα δε παραλαβών εκ τοδ 9είου ανδρός, ήτοι καί αυτής της πείρας, έσήμανα.
22 Ibid. Col. 400.
23 Kondacoff. Histoire de l'art byzantin. P. 139–140.
1 Codex Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus.
2 Krueger. Hist, des sources du droit romain. P. 448; Diehl. Justinien. P. 248–267.
3 lustiniani Novellae. Ed. Zachariae a Lingenthal//Bibl. Teubner. Nov. XVI. P. 93.
4 Ουκ αυτό δίδωσι μόνον όσον προφάσει των καλουμένων έπενοήΟη σουφφραγίων. Const., XVI. Ρ. 95.
5 Ibid. Ρ. 102: Και ούτως άρχοντες των υπηκόων ως αν πατέρες των υιών, άγατώντες μεν αυτούς ανεύθυνους οντάς…
6 Ibid. P. 106.
7 Nov. XXIII (24). Ρ. 152.
8 Ibid. Ρ. 153: Έπιτρέψαντές τε αύτοΐς καί τα πολιτικά διοικεϊν καί τα περί των νόμων γράφειν.
9 Ibid.: Τάξει δε χρήσ9αι μια ταξεωτών εκατόν.
10 Ibid. Ρ. 157: Καί πάντα εξει τα της αρχής παράσημα.
11 Ibid. P. 158: Και μήτε τάς πόλεις στασιάζεσΟαι συγχωρεϊν, μήτε τους κωμήτας άπαυ9αδιάζεσ9αι προς το δημόσιον.
12 Nov. XXXI (28). Р. 191.
13 Ibid. P. 192.
14 Nov. XXXIII. P. 206.
15 Nov. XLV(31). P. 277.
16 Ibid. P. 200.
17 Nov. XCVI. A. 538. P. 529.
18 Diehl. L'Afrique byzantine. P. 117, 453.
19 Nov. XCVI. P. 529: Oi παγάρχοι.
20 Nov. XCVI. P. 545: Εν r) πυκττί άπεγράψατο τον του έξαγωγίου τίτλον εκφέροντα διαφόροις αίτίαις χίλιους χρυσούς ούτως. Точная цифра восстановляется на основании дальнейшего текста.
1 Boecking. Dom. Ulpiani Fragmenta. Lipsiae, 1855.
2 Savigny. Vermischte Schriften. II, 205 и след.; Mommsen. Syrisches Provinzialmass und Romischer Reichskadaster//B журнале «Hermes». Berlin, 1869. Ill, 429.
3 Vermischte Schriften. 70. Обращение Сидония к Майориану: «Geryones nos esse puta, monstruumque tributum. Hie capita, ut vivam, tu mihi tolle tria».
4 Ibid., 212–213. Моммсен (в «Hermes». III. 431) со всею решительностью стоит за идеальную гуфу: «Das iugum ist kein Flachenmass, sondern—die fur die Grundsteuer verwendete Einheit einer zu 1000 Goldstucken abgeschatzten Bodenflache, auf welche je nach den verschiedenen Bonitirungsclassen 5, 20, 40, 60 Jugera an Flachenraum entfielen».
5 Bruns und Sachau. Syrisch-Romisches Rechtsbuch. Leipzig, 1880; Sachau. Syrische Rechtsbucher. Berlin, 1907–1908. I, 11.
6 Первоначальный перевод и толкование этого места в издании Brunns und Sachau (§ 121. S. 37) подверглись некоторым дополнительным объяснениям в новом издании: Sachau. Syrische Rechtsbucher. S. 135.
7 Marquardt. Romische Staatsverwaltung. II. S. 237.
8 Подробности в моей статье: Следы писцовых книг в Византии//В «Журн. Мин. Нар. Просвещения». Янв. 1884.
9 Novella CLI1 (128). Р. 276.
10 Υπέρ εκάστου ίούγου, ή ίουλίων η κεντουρίων—чтение второго термина весьма сомнительно.
11 Nov. XXI (17). P. 137.
12 Nov. XXI. A. 535. P. 145: άπαν όσον απορον της επαρχίας έστϊ, τοϋτο ταΐς εκείνων κτήσεσιν επιζήσεις—это место допускает разные толкования. Очевидно, речь идет об επιβολή.
13 Zachariae a Lingenthal. Geschichte des griechisch-romischen Rechts. III. Aufl. S. 229 squ.
14 Выражения όμόκηνσα и όμόδουλα не могут считаться разъясненными. Nov. CLII. Р. 279.
15 Панченко Б. А. О «Тайной истории» Прокопия. С. 140–143.
16 Zachariae. Op. cit. S. 232.
17 Общее значение вопроса оценено, между прочим, в статье г. Бороздина, помещенной в журнале «Термес», № 4 и 5 за 1909 г.
18 Самое капитальное сочинение: Mitteis. Zur Geschichte der Erb-Pacht im Alterthum//Abhandl. Sachs. Ges. der Wissensch. XX. Leipzig, 1901; Pauly. Real-Ekcyclop. V, 2. S. 2514; Энциклопедич. словарь Брокгауз-Ефрон. Т. 80. Ст. 785.
19 Novella XV (7). P. 75.
20 Ibid. P. 85: Επί τούτοις έμφυτευτικήν συγγραφήν εις αυτόν γίνεσ&αι κατά το σχτ\μα…
21Nov. CXLVI1I (120). Ρ. 246.
22 Ibid. Ρ. 247: Επί τινι ποσότητε ταΰτα εις έμφύτευσιν διδόναι.
1 Gfrorer. Byzantinische Geschichten. II. S. 361–362.
2 Acta Sanctorum. Octobris. T. IV. Miracula.
3 § 166: Ό των αυτών Σκλαβίνων εξαρχος, τοΰνομα Χάτζων. Acta SS. § 169; Tougard. § 46. Acta SS., § 177; Tougard. Acta SS., § 180; Tougard § 52. §35.
Acta SS. Oct. IV. § 185. P. 173; Tougard. § 65. P. 148. Tougard. §76.
9 Ibid. § 110.
10 Erben. Regesta. № 1; Migne. Patrol. Lat., LXXVII. Col. 1092: De Sclavorum gente, quae vobis valde imminet, affligor vehementer et conturbor; affligor in his, quae iam in vobis patior, conturbor quia per Istriae aditum iam Italiam intrare coeperunt.
11 Theophanes. Ed. de Boor. P. 300: Ηράκλειος δε ό βασιλεύς ευ ρε παραλελυμένα τα της πολιτείας 'Ρωμαίων πράγματα' την γαρ Εύρώπην οι "Αβαρες ήρήμωσαν και την Άσίαν οι Πέρσαι.– Общественный факт, что авары воевали вместе со славянами.
12 Pauli Diac. IV. 40: Hoc anno Sclavi Histriam interfectis militibus la-crimabiliter depraedati sunt.
13 Isidori Hispalensis episcopi Chronicon//Migne. Patr. Lat. LXXXIII. Col. 1056: Heraclius quintum agit imperii annum. Cuius initio Sclavi Graeciam Romanis tulerunt, Persae Syfiam et Aegyptum.
14 Eand. Anecdota Syriaca, Thomas presbyter. Vol. I. Eugduni Bat. 1862. P. 115: Slavi Cretam ceterasque insulas invasere.
15 Pauli Diaconi. Hist Eongobard. IV. P. 44//Mon. Germ. Hist., Scriptores rerum Eangob, et Ital., ed. Bethmann et Waitz. Hannov., 1878. P. 135: Venientes Sclavi cum multitudine navium non longe a civitate Seponto castra posuerunt.
16 В высшей степени пикантное место дают «Acta SS.», § 190: Τους 9αλαττίους πλοτήρας τους έπΐ παρακρμιδη καρπών εν ττ( βασιλευούσή άνιόντας πόλει πάμπολλους έκπορΟήσαντες, από τε των νήσωγ καί της στενής δαλάττης και των έπΐ το Πάριον και Προκόννησον τόπους και αυτούς τους είς το τελωνείον άμα των πλοείμων αΐχμαλωτίσαντες…
17 Schlumberger. Sigillographie de {'empire byzantin. P. 197–198.
18 Miracula. Eib. IE § 158.
19 Ibid.: "Ασπερ κατεσκεύασαν εκ μονοδένδρων γλυπτάς νήας, απείρους τον αριθμόν υπάρχουσας, κατά το προς 9άλατταν κατεστρατοπέδευσαν μέρος… Ясно, что упомянутым в житии славянским племенам принадлежал морской берег в Македонии!
20 Tougard. §86. Р. 166.
21 Ραλλη-Ποτλη. Σύνταγμα των 9είων καί ιερών κανύνων. V. Ρ. 72.
22 Τ he ο ph. Chronogr. P. 561.
23 Echos d'Orient. № 77. Juillet 1909; Vailhe. Projet d'alliance turcobyzantine au VI s.
1 Finlay. History of Greece. I. 298.
2 Acta Sanct. Octobris. IV. P. 132.
3 Theophilacti Simocattae. Ed. Bonnae. P. 36.
4 Finlay. I. 298.
5 Theophanis. Chronogr. 251, 25: Αγοράσας σώματα εθνικών κατέστησε στράτευμα είς δομα ίδιον, άμφιάσας καί καΟοπλίσας αυτούς χιλιάδας ιέ.
6 Theoph Ρ. 267, 32: Ειρήνης δε βαρείας την άνατολήν καταλαβούσης άβαρικός επί την Εύρώπην έκύμαινε πόλεμος'δια τούτο ό Μαυρίκιος τάς δυνάμεις από ανατολής επί την θράκην μετήγαγεν.
7 Ibid., 233: Εύρόντες^ δε του τείχους του Άναστασικοϋ τόπους τινάς πεπτωκότας εκ των σεισμών, είσελ9όντες ήχμαλώτευσαν…
8 Ibid.: Ό βασιλεύς έδημότευσε πολλούς και Ιπεμψεν είς το μακρόν τείχος.
9Ibid., 254, 5.
10 Ibid., 254, 6: Ό δε βασιλεύς τα του παλατιού στρατεύματα έξαγαγών της πόλεως και τους δήμους φυλάττειν τα μακρά τείχη έκέλευσεν.
11 Ibid., 279, 17.
12 Ibid., 279, 18–19.
13 Ibid., 278, 33: Φασϊ δε τίνες τον Μαυρίκιον υπο8έσ9αι τω Κομεντιόλω
όπως το ρωμαϊκό ν στράτευμα παραδώση πολέμοις δια τάς αταξίας αυτών.
14 Ibid., 280, 7.
15 Theoph. Ed. de Boor. P. 282–288.
16 Theophyl. Hist. VIII, 7. P. 327, 15.
17 Theophyl. VIII. 7. P. 327, 12: Και τους δημάρχους είσκαλεσάμενος προς τα βασίλεια έπυνδάνετο των δημοτεύοντων επί λεπτού τον άρι9μόν.
18 Finlay. History of Greece 1 , 302; В u г у . A History of later roman empire. 1 1, 86.
19 Ed. de Boor. P. 280.
20 Theoph. 287, 7: Και έπϊ άσπίδος τούτον (т. е. Фоку) ύψώυαντες εύφήμησαν εξαρχον.
21 Ibid. VI, 2. P. 243–244.
22 Chronicon paschale. P. 699: Αναφαίνονται πλοία ικανά κατά το στρογγυλοϋν καστέλλιν.
20 Hartmann. Untersuchungen zur Gesch. der byzantin. Verwaltung. Leipzig, 1889. S. 46, 150.
21 Nov. 128., C. 16.
22 Diehl. Etudes sur l'administr. byzantine dans I'Exarchat de Ravenne. P. 43–46.
23 Hartmann. Untersuchungen zur Gesch. der byzantin. Verwaltung in Italien. S. 86, 87, 169.
24 Vita Constant. 1. 8. II. 19; De laud. Const. C. 16.
25 Diehl. lustinien et la civilisation Byzantine. P. 131.
Сноски к главе III
1 О немецких народностях на Дунае: Zeuss. Die Deutschen und die Nach-barstamme; Mullenhof. Deutsche Altertumskunde. 2-er Band. Berlin, 1887. S. 101–103. Сочинение снабжено древними картами.
2 lordanis. Getica. Ed. Mommsen; Monum. Germaniae. V. P. 63: «Sclaveni a civitate Novictunense et laco qui appellatur Mursiano usque ad Danastrum et in boream Viscla tenus commorantur—Antes vero—a Danastro extenduntur usque ad Danaprum»; Zeuss. Die Deutschen. S. 594; Mtillenhof. 11, 94.
3 Niederle. Slovanske Starozitnosti. I. Praha, 1903. 192–193.
4 Mtillenhof. Deutsche Altertumskunde. II. S. 379–384; Radonic. Глас. 1901. С. 204.
5 De В. G. III. 40. P. 450.
6 Ibid. P. 451.
7 Niederle. III. 192–193.
8 Hist. arc. C. 18.
9 Procopii. De B. Gothico. III. C. 35. P. 430, 15.Ibid. C. 38. P. 441.
11 De Bello Goth. Ill, 38. P. 442: "Η πρώτη μεν θρακών των παραλίων εστί, του δε Βυζαντίου διέχει όδόν ημερών δυοκαίδεκα.
12 Между прочим, моя книга «Первые славянские монархии». С. 8–9.
13 Известия. Т. X. С. 558.
14 Обзор источников и литературы в моей статье: О вновь открытых мозаиках в церкви св. Димитрия в Солу ни//Известия. XIV.
15 Acta SS. Т. LII. Octobris IV. Р. 50–209.
16 Tafel. De Thessalonica eiusque agro. Berolini, 1839.
17 Tougard. De I'histoire profane dans les actes grecs des Bollandistes. Paris, 1874. 26 2382
18 Gelzer. Die Genesis der byzantinischen Themenverfassung. Leipzig, 1899.
19 Стано}евип. Византща и Срби. Кн. прва, 1903; Кн. друга, 1906; Niederle. Slovanscke starozitnosti. II. Svaz. I. Praha, 1906.
20 Schonfelder. Die Kirchengeschichte des Johannes von Ephesus. Munchen, 1862.
21 Есть немецкий перевод Иоанна Ефесского, принадлежащий Schonfelder, и английский: Smith. The third Parth of the Ecclesiastical History of John Bishop of Ephesus. Oxford, 1860.
22 Dindorfius. Historici grasci minores. II: Menandri fragm. 47. P. 98: Κατά δέ·τό τέταρτον έτος Τιβερίου Κωνσταντίνου Καίσαρος βασιλείας εν τη θράκτι ξυνενέχ&η το Σκλαβηνόν Ε&νος μέχρι που χιλιάδων εκατόν θράκην και αλλά πολλά ληΐσασ9αι.
23 Chronique de Jean eveque de Nikiou. Texte ethiopien trad. Par Zotenberg. Paris, 1883 (первоначально в «Notices et Extraits». Vol. XXIV).
24 Chronique de Michel le Syrien, patriarche Jacobite d'Antioche (1166–1199). Par. Chabot. T. I. Paris, 1899; сравн. места у Нидерле. II. 1. С. 204–205.
25 Chronique de Jean. P. 430: «On rapporte, au sujet de l'empire remain, que les rois de ce temps, avec des barbares, des peuples etrangers et des Illyriens, ravageaient les villes des chretiens et emmenaient les habitants captifs. Seule la ville de Thessalonique fut epargnee, car ses murs etaient solides et, grace a la protection de Dieu, les peuples etrangers ne reussirent pas a s'en emparer; mais toute la province fut depeuplee».
26 Chabot. Chronique de Michel le Syrien. I. 361. 1. X. Ch. XXI: «La cruelle inimitie entre les Romains et les Perses s'etait prolongee pendant vingt ans. Les Remains furent attaques de nouveau par les peuples des maudits barbares a chevelure inculte, qu'on appelle Avares, qui s'ebranlerent et s'avancerent des extremites de l'Orient et aussi par le peuple occidental des Esclavons…»
27 Erben. Regesta. N. 1; сравн. место из письма папы Григория I. Migne. Patrol. Lat. LXXVII. Col. 1092: «De Sclavorum gente, quas vobis valde imminet, affigor vehementer et conturbor; affligor in his, quae iam in vobis patior, conturbor quia per Istriae aditum iam Italiam intrare coeperunt».
Сноски к главе IV
1 Bury. History of the later Roman Empire. I. P. 372, 418; Noldeke. Geschichte der Perser und Araber. S. 455; Diehl. Justinien et la civilisation Byzantine. P. 209–218; Holmes. The age of Justinian and Theodora. II. P. 367, 585.
2 Дестунис. Прокопия История войны с персами. I. X1II. С. 161.
3 De В. Р. I. XVII (рус. пер. с. 225).
4 «Персидская война» в рус. пер. с. 226.
5 Proccpii de В. Р. II. 2 (рус. пер. П. С. 14–15).
6 De В. Р. II, 3 (рус. пер. II. С. 22–23).
7 Diehl. Justinien. P. 380, 390.
8 Duchesne. Les missions chretiennes au sud de rempire//Melanges d'Archeologie et d'histoire. 1896; Diehl. Justinien. P. 393 squ.
9 Justiniani Novellae (ed. Zachariae a Lin gen thai. Const. XCVI, a. 538).
10 De B. P. I. 19 (рус. пер. с. 254, 260 и ел.).
11 Надписи, между прочим, изданы в «Corpus Inscr. Graecarum», 8647– 8649.
Сноски к главе V
1 Гиббон. История упадка и разрушения Римской империи (рус. пер.). IV. С. 321 и сл.
2 Ср.: Friedlander. II. Р. 64.
3 Прекрасный комментарий к этому сочинению дает Д. Ф. Беляев: Byzantina. Очерки, материалы и заметки по визант. древностям. Кн. I и II.
4 Источники, литература и подробности в моей статье: Партии цирка и димы в Константинополе//Визант. Временник. Т. I.
5 DeB. Pers. I. 119–120.
6 Έπήρχοντο γαρ και τοις κατά πάλιν αρχουσι, άρξάμενοι από του Βυζαντίου (Malal. 416, 5; Theoph. 166, 28).
7 Malal. 416, 10; 393, 5.
8 Theoph. 254, 7; 279, 20; 287, 23.
9 Ibid. 233,11: Ό βασιλεύς εδημότευσε πολλούς καϊ επεμψεν εις το Μακρόν τείχος.
10 Procopii. De Β. Persico. 1, 24. P. 125: рус. пер. Дестуниса. 1, 324.
11 Malal. LXVIII. P. 451.
12 Procopii. De Bello Persico. I, 24, 25.
13 Malalae. Lib. XLIII. P. 451: Κελεύσας μηδένα διδάσκειν φιλοσοφίαν μήτε νόμους έξηγεΐσ9οα.
14 Teophanis. Ι. Ρ. 276: Έποίησεν 6 βασιλεύς διωγμό ν μέγαν κατά των Ελλήνων και πάσης αίρέσεως.
15 Diehl. Justinien. P. 564.
16 Ibid. P. 564–565.
17 loannis ep. Ephesii. Commentarii de beatis orientalibus. P. 225 (ed. van Douwen et Land).
18 loannis episc. Ephesii. Commentarii. P. 217.19 Ibid. P. 221.
20 Моя статья в «Известиях института». VII. С. 93–212.
21 Известия института в Константинополе. VII. С. 178.
Сноски к главе VI
1 Procopii. De В. Р. 1, 24. Р. 121.2 Agathiae. Hist. V. 7. P. 291.
3 Choisy. Histoire de Г architecture. Paris, 1899. II. P. 51.
4 Diehl. Justinien. P. 478–479.
5 Савваитов. Путешествие новг. архиепископа Антония в Царьград. СПб., 1872. С. 73 и след.
6 Там же. С. 57–58.
7 Византийские церкви. С. 113//Труды VI археол. съезда в Одессе. III.
8 Кондаков Н. П. Византийские церкви. С. 116–117.
9 Lethaby et Swainson. Sancta Sophia. P. 244–245.
10 Более подробные данные в книге: Lethaby et Swainson. P. 273, 287.
11 Ebersolt. Sainte-Sophie de Constantinople. Paris, 1910. P. 25.
12 Const. A. 535. XIV. P. 71.
13 Вульф. Семь чудес Византии и храм свв. Апостолов//Известия института. I. С. 35.
14 Strzygowski. Die byzantinische Wasserbehalter von K-pel. S. 215.
15 De aedifi. iis. P. 268.
16 Diehl. Justinien. P. 234–5; он же. L'Afrique Byzant. 139.
Сноски к главе VII
1 Главные пособия: Η е у d. Histoire du commerce du Levant au Moyen-Age. Edition francaise par Turcy Raynaud. I, II. Leipzig, 1885–1886; Zachariae von Lingenthal. Eine Verordnung Justinian's uber den Seidenhandel aus den Jahren 540–547//Memoires de l'Academie Imperiale de St.-Petersbourg. VII serie. T. IX. N. VI, 1865; Gelzer. Byzantinische Kulturgeschichte. Tubingen, 1909.
2 В первый раз Пальмирский тариф открыт и издан князем Абамелек-Лазаревым: Пальмира, археологическое исследование. С.-Петербург, 1884. В Россию тариф перевезен с разрешения султана Абдул-Гамида по ходатайству императорского российского посла в Константинополе и при участии института. См. в моей статье: Археологические памятники Сирии. С. 123//Известия. Т. VII.
3 Amm. Marcellini. XIV, 3; XXIII, 3; Cod. Justinianus IV. 63, de commerciis. «Mercatores tarn imperio nostro quam persarum regi subjectos ultra ea loca, in quibus foederis tempore cum memorata natione nobis convenit, nundinas exercere minime oportet, ne alieni regni scrutentur arcana. Nullus igitur imperto nostro subiectus ultra Nisibin, Callinicum et Artaxata emendi sive vendendi species causa proficisci audeat…»
4 Procopii. Hist. Arcana. C. 25. P. 141: Αίτιώμενοι μείζον μεν ή πρότερον εν χρόνω τω παρόντι υπέρ αυτής καταβάλλεσ9αι το τίμημα Πέρσαις, πλείω δε νυν τα δεκατευτηρια είναι εν γη τη 'Ρωμαίων.
5 Procopii. Histona Arcana. С. 25. P. 138.
6 Migne. Patrologia Graeca. T. LXXXVIII. Col. 72.
7 Ibid., col. 445, 449 и др.
8 Cosimo Stornajolo. Le miniature della topografia Christiana di Cosma Indicopleuste. Milano, 1908. P. 6.
9 Migne. Col. 448.
10 Ibid. Col. 73: Δια της ζώσης φωνής παραλαβών υπό του 8ειοτάτου ανδρός και μεγάλου διδασκάλου Πατρικίου…
11 Stornajolo. Le miniature della topografia cristiana. P. 10–11.
12 Migne. Col. 397.
13 Gelzer. Byzantmische Kulturgesch. Tubingen, 1909. S. 109.
14 Migne. T. 88. Col. 448–449. Это описание знаменитого острова Тапро-вана, который у Косьмы назван ή Σιελεδίβα.
15 Migne. Col. 441.
16 Ibid. Col. 449: Ot δε κατά τόπον βασιλείς της Ινδικής.
17 Gelzer. Bysant. Kulturgeschichte. S. 120.
18 Πρόλογος ά. Col. 53.
19 Cosimo Stornajolo. Le miniature. P. 16–17.
20 "Οθεν ακριβώς κατέγραψα (Migne. Col. 441, 444).
21 Migne. Col. 88: Ταύτα δε παραλαβών εκ τοδ 9είου ανδρός, ήτοι καί αυτής της πείρας, έσήμανα.
22 Ibid. Col. 400.
23 Kondacoff. Histoire de l'art byzantin. P. 139–140.
Сноски к главе VIII
1 Codex Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus.
2 Krueger. Hist, des sources du droit romain. P. 448; Diehl. Justinien. P. 248–267.
3 lustiniani Novellae. Ed. Zachariae a Lingenthal//Bibl. Teubner. Nov. XVI. P. 93.
4 Ουκ αυτό δίδωσι μόνον όσον προφάσει των καλουμένων έπενοήΟη σουφφραγίων. Const., XVI. Ρ. 95.
5 Ibid. Ρ. 102: Και ούτως άρχοντες των υπηκόων ως αν πατέρες των υιών, άγατώντες μεν αυτούς ανεύθυνους οντάς…
6 Ibid. P. 106.
7 Nov. XXIII (24). Ρ. 152.
8 Ibid. Ρ. 153: Έπιτρέψαντές τε αύτοΐς καί τα πολιτικά διοικεϊν καί τα περί των νόμων γράφειν.
9 Ibid.: Τάξει δε χρήσ9αι μια ταξεωτών εκατόν.
10 Ibid. Ρ. 157: Καί πάντα εξει τα της αρχής παράσημα.
11 Ibid. P. 158: Και μήτε τάς πόλεις στασιάζεσΟαι συγχωρεϊν, μήτε τους κωμήτας άπαυ9αδιάζεσ9αι προς το δημόσιον.
12 Nov. XXXI (28). Р. 191.
13 Ibid. P. 192.
14 Nov. XXXIII. P. 206.
15 Nov. XLV(31). P. 277.
16 Ibid. P. 200.
17 Nov. XCVI. A. 538. P. 529.
18 Diehl. L'Afrique byzantine. P. 117, 453.
19 Nov. XCVI. P. 529: Oi παγάρχοι.
20 Nov. XCVI. P. 545: Εν r) πυκττί άπεγράψατο τον του έξαγωγίου τίτλον εκφέροντα διαφόροις αίτίαις χίλιους χρυσούς ούτως. Точная цифра восстановляется на основании дальнейшего текста.
Сноски к главе IX
1 Boecking. Dom. Ulpiani Fragmenta. Lipsiae, 1855.
2 Savigny. Vermischte Schriften. II, 205 и след.; Mommsen. Syrisches Provinzialmass und Romischer Reichskadaster//B журнале «Hermes». Berlin, 1869. Ill, 429.
3 Vermischte Schriften. 70. Обращение Сидония к Майориану: «Geryones nos esse puta, monstruumque tributum. Hie capita, ut vivam, tu mihi tolle tria».
4 Ibid., 212–213. Моммсен (в «Hermes». III. 431) со всею решительностью стоит за идеальную гуфу: «Das iugum ist kein Flachenmass, sondern—die fur die Grundsteuer verwendete Einheit einer zu 1000 Goldstucken abgeschatzten Bodenflache, auf welche je nach den verschiedenen Bonitirungsclassen 5, 20, 40, 60 Jugera an Flachenraum entfielen».
5 Bruns und Sachau. Syrisch-Romisches Rechtsbuch. Leipzig, 1880; Sachau. Syrische Rechtsbucher. Berlin, 1907–1908. I, 11.
6 Первоначальный перевод и толкование этого места в издании Brunns und Sachau (§ 121. S. 37) подверглись некоторым дополнительным объяснениям в новом издании: Sachau. Syrische Rechtsbucher. S. 135.
7 Marquardt. Romische Staatsverwaltung. II. S. 237.
8 Подробности в моей статье: Следы писцовых книг в Византии//В «Журн. Мин. Нар. Просвещения». Янв. 1884.
9 Novella CLI1 (128). Р. 276.
10 Υπέρ εκάστου ίούγου, ή ίουλίων η κεντουρίων—чтение второго термина весьма сомнительно.
11 Nov. XXI (17). P. 137.
12 Nov. XXI. A. 535. P. 145: άπαν όσον απορον της επαρχίας έστϊ, τοϋτο ταΐς εκείνων κτήσεσιν επιζήσεις—это место допускает разные толкования. Очевидно, речь идет об επιβολή.
13 Zachariae a Lingenthal. Geschichte des griechisch-romischen Rechts. III. Aufl. S. 229 squ.
14 Выражения όμόκηνσα и όμόδουλα не могут считаться разъясненными. Nov. CLII. Р. 279.
15 Панченко Б. А. О «Тайной истории» Прокопия. С. 140–143.
16 Zachariae. Op. cit. S. 232.
17 Общее значение вопроса оценено, между прочим, в статье г. Бороздина, помещенной в журнале «Термес», № 4 и 5 за 1909 г.
18 Самое капитальное сочинение: Mitteis. Zur Geschichte der Erb-Pacht im Alterthum//Abhandl. Sachs. Ges. der Wissensch. XX. Leipzig, 1901; Pauly. Real-Ekcyclop. V, 2. S. 2514; Энциклопедич. словарь Брокгауз-Ефрон. Т. 80. Ст. 785.
19 Novella XV (7). P. 75.
20 Ibid. P. 85: Επί τούτοις έμφυτευτικήν συγγραφήν εις αυτόν γίνεσ&αι κατά το σχτ\μα…
21Nov. CXLVI1I (120). Ρ. 246.
22 Ibid. Ρ. 247: Επί τινι ποσότητε ταΰτα εις έμφύτευσιν διδόναι.
Сноски к главе X
1 Gfrorer. Byzantinische Geschichten. II. S. 361–362.
2 Acta Sanctorum. Octobris. T. IV. Miracula.
3 § 166: Ό των αυτών Σκλαβίνων εξαρχος, τοΰνομα Χάτζων. Acta SS. § 169; Tougard. § 46. Acta SS., § 177; Tougard. Acta SS., § 180; Tougard § 52. §35.
Acta SS. Oct. IV. § 185. P. 173; Tougard. § 65. P. 148. Tougard. §76.
9 Ibid. § 110.
10 Erben. Regesta. № 1; Migne. Patrol. Lat., LXXVII. Col. 1092: De Sclavorum gente, quae vobis valde imminet, affligor vehementer et conturbor; affligor in his, quae iam in vobis patior, conturbor quia per Istriae aditum iam Italiam intrare coeperunt.
11 Theophanes. Ed. de Boor. P. 300: Ηράκλειος δε ό βασιλεύς ευ ρε παραλελυμένα τα της πολιτείας 'Ρωμαίων πράγματα' την γαρ Εύρώπην οι "Αβαρες ήρήμωσαν και την Άσίαν οι Πέρσαι.– Общественный факт, что авары воевали вместе со славянами.
12 Pauli Diac. IV. 40: Hoc anno Sclavi Histriam interfectis militibus la-crimabiliter depraedati sunt.
13 Isidori Hispalensis episcopi Chronicon//Migne. Patr. Lat. LXXXIII. Col. 1056: Heraclius quintum agit imperii annum. Cuius initio Sclavi Graeciam Romanis tulerunt, Persae Syfiam et Aegyptum.
14 Eand. Anecdota Syriaca, Thomas presbyter. Vol. I. Eugduni Bat. 1862. P. 115: Slavi Cretam ceterasque insulas invasere.
15 Pauli Diaconi. Hist Eongobard. IV. P. 44//Mon. Germ. Hist., Scriptores rerum Eangob, et Ital., ed. Bethmann et Waitz. Hannov., 1878. P. 135: Venientes Sclavi cum multitudine navium non longe a civitate Seponto castra posuerunt.
16 В высшей степени пикантное место дают «Acta SS.», § 190: Τους 9αλαττίους πλοτήρας τους έπΐ παρακρμιδη καρπών εν ττ( βασιλευούσή άνιόντας πόλει πάμπολλους έκπορΟήσαντες, από τε των νήσωγ καί της στενής δαλάττης και των έπΐ το Πάριον και Προκόννησον τόπους και αυτούς τους είς το τελωνείον άμα των πλοείμων αΐχμαλωτίσαντες…
17 Schlumberger. Sigillographie de {'empire byzantin. P. 197–198.
18 Miracula. Eib. IE § 158.
19 Ibid.: "Ασπερ κατεσκεύασαν εκ μονοδένδρων γλυπτάς νήας, απείρους τον αριθμόν υπάρχουσας, κατά το προς 9άλατταν κατεστρατοπέδευσαν μέρος… Ясно, что упомянутым в житии славянским племенам принадлежал морской берег в Македонии!
20 Tougard. §86. Р. 166.
21 Ραλλη-Ποτλη. Σύνταγμα των 9είων καί ιερών κανύνων. V. Ρ. 72.
22 Τ he ο ph. Chronogr. P. 561.
23 Echos d'Orient. № 77. Juillet 1909; Vailhe. Projet d'alliance turcobyzantine au VI s.
Сноски к главе XI
1 Finlay. History of Greece. I. 298.
2 Acta Sanct. Octobris. IV. P. 132.
3 Theophilacti Simocattae. Ed. Bonnae. P. 36.
4 Finlay. I. 298.
5 Theophanis. Chronogr. 251, 25: Αγοράσας σώματα εθνικών κατέστησε στράτευμα είς δομα ίδιον, άμφιάσας καί καΟοπλίσας αυτούς χιλιάδας ιέ.
6 Theoph Ρ. 267, 32: Ειρήνης δε βαρείας την άνατολήν καταλαβούσης άβαρικός επί την Εύρώπην έκύμαινε πόλεμος'δια τούτο ό Μαυρίκιος τάς δυνάμεις από ανατολής επί την θράκην μετήγαγεν.
7 Ibid., 233: Εύρόντες^ δε του τείχους του Άναστασικοϋ τόπους τινάς πεπτωκότας εκ των σεισμών, είσελ9όντες ήχμαλώτευσαν…
8 Ibid.: Ό βασιλεύς έδημότευσε πολλούς και Ιπεμψεν είς το μακρόν τείχος.
9Ibid., 254, 5.
10 Ibid., 254, 6: Ό δε βασιλεύς τα του παλατιού στρατεύματα έξαγαγών της πόλεως και τους δήμους φυλάττειν τα μακρά τείχη έκέλευσεν.
11 Ibid., 279, 17.
12 Ibid., 279, 18–19.
13 Ibid., 278, 33: Φασϊ δε τίνες τον Μαυρίκιον υπο8έσ9αι τω Κομεντιόλω
όπως το ρωμαϊκό ν στράτευμα παραδώση πολέμοις δια τάς αταξίας αυτών.
14 Ibid., 280, 7.
15 Theoph. Ed. de Boor. P. 282–288.
16 Theophyl. Hist. VIII, 7. P. 327, 15.
17 Theophyl. VIII. 7. P. 327, 12: Και τους δημάρχους είσκαλεσάμενος προς τα βασίλεια έπυνδάνετο των δημοτεύοντων επί λεπτού τον άρι9μόν.
18 Finlay. History of Greece 1 , 302; В u г у . A History of later roman empire. 1 1, 86.
19 Ed. de Boor. P. 280.
20 Theoph. 287, 7: Και έπϊ άσπίδος τούτον (т. е. Фоку) ύψώυαντες εύφήμησαν εξαρχον.
21 Ibid. VI, 2. P. 243–244.
22 Chronicon paschale. P. 699: Αναφαίνονται πλοία ικανά κατά το στρογγυλοϋν καστέλλιν.