Быков Василь. Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

   Тым часам пачало днець. Абапал дарогi выплыў са змроку восеньскi палявы прасьцяг з пагорачкам зводдаль i прыдарожным хмызьняком паблiзу. Зьверху то iмжыў, то пераставаў дробны дождж, з поля дзьмуў вiльготны заходнi вецер. На пагорак бегла гразкая разьежджаная дарога з налiтымi дажджом каляiнамi. Гараджане тут езьдзiлi нячаста, а каляiны былi ад машын наркамату ўнутраных справаў, якi толькi й карыстаўся той дарогай. Асаблiва ноччу. А то, бывала, i ўдзень, пад час маскоўскiх праверак, калi ў горадзе тэрмiнова разгружалiся турмы.
   Тое, што Валяр'янаў нiяк не адрэагаваў на заўвагу, не спадабалася Косьцiкаву.
   - Ты, буржуй! Да цябе абрашчаюцца!
   - Я чую, - цiха, аднымi вуснамi адказаў Валяр'янаў.
   - Дзяч маёй дабрынi. Хацеў прыстрэлiць.
   - Дзякуй...
   - Во! А то не напомнiш - не падзякуюць. Буржуйская нявыхаванасьць...
   - Да сваiх яны дык дужа добра выхаваныя, - падхапiў Шастак. -Усё: благадару, благадару...
   - Да сваiх. Але не да пралетарыяту, - заўважыў Сурвiла. - Пралетарыiiхныя ворагi.
   - Мабыць, мала стралялi, - сказаў Шастак.
   - Стралялi ня мала. Але ўсiх яшчэ не перастралялi. Усё за вiной гналiся. За даказацельствамi i прызнаньнем. Болей паперкi пiсалi, - як пра штось набалелае, з горыччу зазначыў Сурвiла.
   - А што пiсаць? - зьдзiвiўся Шастак. - Хiба адразу не вiдаць: контра. Во гэты: камiзэлька, гамашы, кавэркот...
   - Можа, яшчэ i гальштук завязваў? - прыгожа заўсьмiхаўся Косьцiкаў.
   - Завязваў, - цiха адказаў Валяр'янаў. - Як кожны iнтэлiгентны чалавек...
   - Вы паглядзiце: яго арыштоўваюць, а ён завязвае гальштук. Хiба павесiцца ў турме.
   - Каб ухiлiцца ад пакараньня, - сказаў Сурвiла. - Ну, такi нумар у нас ня пройдзе. У нас парадак!
   Каб яны задушылiся зь iхнымi парадкамi, - дрыжучы на ветры ад макрэдзi, сярдзiта думаў Аўтух Казёл. З рознымi iх парадкамi ён ужо нямала пазнаўся, i ня толькi ў турме. Асаблiва апошнiя гады, як сталi яго дапiнаць за аднаасобнiцтва. I было б за што? Хiба ён супраць савецкай улады цi супраць камунiстаў? Але ж ён мусiў кармiць сям'ю, жыць з уласнае працы. А яму кажуць: у калгас. Паглядзеў ён, як тыя разумныя гаспадарылi ў iхным калгасе. Нявыбраная бульбачка гнiла ў зямлi да маразоў, убранае збожжа прападала нявысушанае ў арцельным гумне. Iнвэнтар за два гады развалiўся дашчэнту, не было каму паправiць калёсы. Умелыя паўцякалi ў сьвет, разумных перасаджалi, а хто застаўся? Бабы ды нямоглыя дзяды. I, ведама, ягонае аднаасобнiцтва сталася iм бяльмом у воку. Вясной абрэзалi зямлю, пакiнулi адно балотную няўдобiцу з хмызьняком. Пойдзеш у калгас? Не, не пайду. Тады абрэзалi пожнi, каб не было дзе напасьвiць кароўку. Затым пастанавiлi лiквiдаваць гумно, бо, цi бачыце, будавалi калгасную абору, спатрэбiлiся матэрыялы. Асець, пуню i ток - усё перавезьлi ў калгас, дзе за зiму тыя бёрны расьцягалi на дровы. Ужо ня стала куды выпусьцiць i курэй. Зноў прыехала начальства: ну, пойдзеш у калгас? Сказаў: не пайду, на сваёй зямлi памiраць буду. Дык трактарам перааралi дарогу - ад хутара да бальшака. Каб не пратаптаў сьцежку, засеялi вiкай. Абмiнаў тую вiку за вярсту па лесе. Тады сказалi, быццам ён празь лес ходзiць у Польшчу. Каб iм да свае магiлы гэтак хадзiць, думаў Аўтух.
   Ужо ўсё абабралi. Абрэзалi па самыя вокны, а тады пачалi зарыцца на ягонага маладога каня. Свае зрабiлiся, як дэрбiны - ад бяскормiцы ды непасiльнае працы, а ягоны конiк быў, як намаляваны. Выгадаваны з жарабя ад уласнай кабылкi, ён быў мiлы гаспадару, можа, болей, чым жонка, чым нават дарослыя дочкi. Бывала, Аўтух возiць з поля снапы i да вечара так уходаецца, што ня мае сiлы сесьцi за стол. I ня дзiва: цэлы дзень на кожнай горцы падстаўляе пад брыку плячо, папiхае; нiбы ў парцы, памагае везьцi. Праўда, i конiк нiбы разумеў гаспадара, стараўся, выжыльваўся на маладых тонкiх нагах, вёз усё, колькi нi накладзi ў воз. Як было аддаць такога на безуважнае арцельнае карыстаньне, дзе б яго заезьдзiлi за адно лета, надарвалi, сапсулi. Дык скралi. Надвячоркам адвёў папасьвiцца на сьвежую атаву, спутаў, ды не надзеў замок, пашкадаваў натруджаныя за дзень ногi. I скралi. Аўтух адразу ўведаў, хто, зрэшты, пра тое ведала ўся вёска, быў у iх адзiн такi злодзей, скраў ён у Аўтуха ня ў першага. Кiнуўся Аўтух у мiлiцыю, у раён, да пракурора. I нiчога. Усе ветлiва слухалi i нават спачувалi, але шукаць i ня думалi. А тое, што ён сам паказваў на злодзея, пад увагу ня бралi. Казалi, патрэбныя доказы, а доказаў няма. Але якiя яшчэ iм доказы, калi ўсiм навакол ведама, што гэты Балазей здаўна крадзе коней i збывае цыганам на Палесьсi. Аказваецца, не. Трэба доказы. Такi парадак.
   Там патрэбныя былi адмысловыя доказы, а вось тут можна караць i бяз доказаў. Аўтух нiколi й не падумаў хадзiць за мяжу, начарта яму трэба была тая Польшча, а яны кажуць: хадзiў. Быццам яны яго там злавiлi. Цi хоць бы там хто яго бачыў. Але напiсалi, хадзiў, i ўсё. Прызнавайся!
   I ён, дурань, прызнаўся, паслухаўся гэтага партыйца i падпiсаў, што падсунулi. Думаў, тым выгадае. А ня выгадаў - прагадаў дашчэнту. Стаўся польскiм шпiёнам. Во зрабiў падаруначак сабе i дочкам. I ўсёй раднi. На ўсё iх жыцьцё...
   - Бальшавiцкi парадак! - згодна пацьвердзiў Шастак. - Мыша не праскочыць.
   - А ты памаўчы! - нечакана абрэзаў яго Косьцiкаў. - Ты - здраднiк.
   - Я? - пабялеў ад крыўды Шастак.
   - Ты, ты, - роўным голасам паўтарыў памкамэнданта. - Вось той, - ён кiўнуў у бок Валяр'нава, - той ня здраднiк, бо ён вораг адкрыты. Белы афiцэр, i так далей. А ты - i нашым, i вашым.
   - Я ня вашым... То есьць, ня нашым! - ад хваляваньня пачаў блытацца Шастак. - Я служыў партыi, я бальшавiк. Мяне тут гэта. Па ашыбке.
   - Ладна, - махнуў рукой Косьцiкаў. - Разьбяруцца.
   Як гэта - разьбяруцца? - ня мог зразумець Шастак. Хто разьбярэцца? I калi разьбяруцца? Што гэта ўсё значыць? Вельмi няпэўныя былi тыя словы чэкiста, але ў свае няпэўнасьцi яны несьлi нейкi зародак выратоўчай надзеi. А раптам i сапраўды яшчэ ня ўсё страчана? Штосьцi яшчэ направiцца? I Шастак, апанураны i адначасна трохi абнадзеены, з зацятай крыўдай у душы адступiўся ўбок. Блiжэй да памкамэнданта падышоў Сурвiла.
   - Ты гэта, скажы, - цiха, падобна, каб ня чулi iншыя, запытаўся ён. - I мяне?
   - I цябе, - зiрнуў на яго сьветлымi вачыма Косьцiкаў. Сурвiла зрабiў выгляд, што тое яго надта зьдзiвiла.
   - Зь iмi во - разам? - кiўнуў ён на астатнiх.
   - Ну, гэта... Паглядзiм, - няпэўна сказаў чэкiст i пусьцiў густы струмень дыму ў твар былога калегi.
   Ад тых словаў Косьцiкава ў Сурвiлы таксама зьявiлася маленькая надзея. Ведама, у яго i ў думках не было, што нядаўнi калега пашкадуе яго, ня выканае прысуд. Цi нават ня так яго выканае. Але, напэўна, ён усё ж мог трохi перайначыць тое выкананьне, зрабiць яго па магчымасьцi прыстойным для свайго чалавека-чэкiста. Хоць бы i асуджанага. Бо нават аднолькавы прысуд не раўняў яго з гэтымi ворагамi народа, ён i пасьля сьмерцi прагнуў застацца салдатам армii Дзяржынскага. Хоць, натуральна, i ў яго здаралiся хiбы, часам ён памыляўся, часам не хапала адукацыi. Як у тым выпадку з маладой студэнткай, якую яму давялося расстрэльваць. Але тады ён быў малады, а дзяўчына была дужа ўжо слаўная ў сваёй дзяўчачай прыгажосьцi - худзенькая такая, спрытная, зь вялiкiмi зьдзiўленымi вачыма i вабным тварыкам, зiрнуўшы на якi, Сурвiла не наважыўся стрэлiць. Ён стрэлiў мiма. Каб не ў патылiцу, - ля вуха. Яна ўсё роўна звалiлася ў яму, мабыць, зьнепрытомеўшы ад страху, ды там i асталася, заваленая наступнымi целамi. Нiхто таго не заўважыў i не дазнаўся нiколi, але ўсё роўна Сурвiла пачуваўся нiякавата. Хоць зразумела, тады ён меў невялiкi чэкiсцкi досьвед i паддаўся на дзявочую прывабнасьць. Забыўся, што перад iм найперш выкрыты вораг народа. Ды ён памятаў свой ганебны ўчынак i, можа, менавiта таму стараўся. Тое стараньне дало свой плён, i пасьля, ужо ў сьледчым аддзеле, ён паказаў за паўгодзьдзя найлепшыя вынiкi - 127 чалавек, падведзеных да вышэйшай меры, - болей, чым у каго-небудзь iншага.
   I цяпер вось яго самога...
   Не пасьпелi яны аддыхацца, прагнаць трохi стому, як здаля на дарозе з гораду зьявiлася машына - зноў вялiкая крытая буда, якая, валюхаючыся на калдобiнах, пад'ехала блiжэй i стала. Зь яе выскачылi трое стралкоў у шынялях, зь вiнтоўкамi ў руках i кiнулiся да групы асуджаных.
   - Адставiць! - спакойна сказаў Косьцiкаў. - Усё ў парадку.
   Шафёры ўзялiся пералiваць з бляшанкi бэнзын, а асуджаных Косьцiкаў зноў загнаў у буду, дзе iх сустрэў незадаволены, быццам нават заспаны, Зайкоўскi.
   - Не далi й паспаць...
   - Насьпiсься! - сказаў Сурвiла. - Хутка засьнеш вечным сном.
   - А хрэн зь iм! Чым такая жызьня! - вылаяўся грабежнiк i зноў выцягся ўпоперак буды сваiм доўгiм целам.
   Яны зноў няхутка ехалi па гразкай, выбаiстай дарозе, за iмi нягучна гурчэла другая машына. Усе, аднак, адчувалi, што хутка iхны задоўжаны шлях скончыцца. Кожны стараўся ня надта думаць пра самы-самы канец, а ўсё роўна думалася. Фэлiкс Гром яшчэ ад суда i прыгавору ўсё ўяўляў сабе, як яго будуць расстрэльваць. Дакладна тае жахлiвае працэдуры ён, натуральна, ня ведаў, але з кiно памятаў, як расстрэльвалi парыскiх камунараў. Роўная шарэнга стралкоў, выстаўленыя наперад палкi-вiнтоўкi, скiраваныя ў ахвяраў ля цаглянай сьцяны. Тыя ў белых кашулях, з горда выпнутымi грудзямi. I залп. Лёгкi сiнi дьмок ад вiнтовачных руляў, праклён т'ераўскiм катам... Прыгожа! Але дзе тут для iх шарэнга стралкоў? Тры вiнтоўкi - тых, з задняй машыны, ды пiсталет у начальнiка - якi ж тут залп? I хто закрычыць праклён? Ужо ён, Фэлiкс, ня будзе крычаць нiчога - хай яны пагараць усе разам: i каты, i iхныя ахвяры. Увесь час, што ён прабыў у турме i на сьледзтве, ён наракаў на Аўтуха i ягоную сялянскую дурноту. А як выявiлася цяпер, былi там i горшыя за Аўтуха арыштанты. Хоць бы вось гэты Шастак. У камэры Фэлiкс яшчэ размаўляў зь iм, нешта расказваў пра лiтаратуру. Трэба было! Ды цi Шастак быў там адзiн. Добра яшчэ, што зь iмi не сядзеў Сурвiла, мабыць, таго трымалi ў асобнай камэры. У чэкiстаў i камэры асобныя. Як i ўсё iншае ў iхным жыцьцi. Толькi паэт - сярод простага народа, безь якiх дабротаў i прывiлеяў. Фэлiкс Гром ужо шчыра шкадаваў, што некалi ўлёг у лiтаратуру, вучыўся, - лепш бы застаўся непiсьменным. Ягоны малодшы брат скончыў чатыры клясы i рабiў у калгасе. Неяк будзе жыць бяз кнiг i бязь вершаў. А што яму дало ягонае памкненьне ў лiтаратуру?
   Але ж во i дзядзька Аўтух таксама не пiсаў вершаў. I наўрад цi калi чытаў iх. I цяпер яны будуць цi не ў адной яме разам.
   Так, Аўтух Казёл на тым часе клапацiўся не пра якiя там вершы, у яго быў зусiм iншы клопат - бульбяны. Вядома, ён разумеў, што ня час было думаць пра тое. Але во думалася. Недзе пад лесам застаўся шнурок нявыбранай бульбы, выйшла няўпраўка, як ня стала каня. А той шнурок трэба было выбраць найперш. А то разыдуцца дажджы, залiе лагчыну, тады ня ўлезеш на яе i з канём. Цi здагадаецца пра тое жонка? Прападзе бульбачка, а што есьцi ўзiмку? Хоць цяпер едакоў i паменее, але паменее i работнiкаў. Зноў жа скацiна...
   Машына цяжка нахiлiлася ўсёй будай, пасьля задралася ўгару кабiнай, збочыла, перавалiла нейкi раўчук i дужа страсянула ўсiх пасажыраў. Зайкоўскi незадаволена падняўся ў змроку i сеў, прысланiўшыся сьпiнаю да жалезнай сьцяны. Але, падобна, штосьцi адчуў i ня лаяўся. Ды й астатнiя адчулi, што, мабыць, прыехалi. Дзьверы буды пакуль не расчынялiся, iх не выпускалi. Там, знадворку, штось перагаворвалася ахова, хтосьцi пабег некага клiкаць. Вiдаць па ўсiм, там рыхтавалiся. I во нарэшце дзьверы расчынiлiся. Трошкi нахiленая, машына стаяла ў маладым хвойным ляску.
   - Выхадзi! Па адным!..
   Нiхто ў будзе, аднак, не скрануўся, усе сьцялiся, замерлi i чакалi. Чаго толькi чакалi? Хутка ў дзьвярах паявiўся жвавы, усьмешысты твар Косьцiкава, якi найперш брыдка вылаяўся.
   - Ты! - упёрся ён позiркам у першага, каго згледзеў у цёмнай будзе - гэта быў Аўтух. - Выхадзi!
   "Чаму я першы? Чаму я першы?" - закрыўдаваў у душы Казёл i нязграбна вывалiўся з машыны. Вакол цiха стаялi дрэўцы-сасонкi, i ля iх побач зьнерухомелi поўныя ўвагi маладыя хлопцы-байцы. Непадалёк i крышку ўбаку жаўцеў пясчаны пагорачак. Усё было зразумела...
   - Ну? Упярод!
   Зь незразумелай злосьцю Косьцiкаў пiхнуў Аўтуха ў плячо, той зачапiўся раскiслым ад тванi лапцем за траву i ўпаў. Сэрца яго моцна бiлася ў грудзях, было надта няёмка за свой нехуцавы, жабрацкi выгляд, асаблiва перад гэтымi чысьцюткiмi маладымi хлопцамi ў вайсковым, што цяпер зь перабольшанай увагай уставiлiся ў яго. Ён таропка ўстаў i апанурана патэпаў да ямы, душачы ў сабе крыўду: чаму мяне першага? Цi я самы найгоршы вораг?..
   - Ну, хрысьцiся, - сьцiшана, без ранейшай злосьцi ў голасе сказаў Косьцiкаў. Аўтух, баючыся не пасьпець, таропка перахрысьцiўся па-праваслаўнаму, справа налева. I чакаў.
   - На каленi!
   На беражку ямы ён паслухмяна апусьцiўся на каленi. Зрушаны лапцямi пясок пасыпаўся ўнiз, i ён спалохаўся, што звалiцца туды заўчасна. Але не звалiўся, толькi прыплюшчыў вочы i чакаў.
   - Гэта нястрашна, - сказаў ззаду чэкiст i лязгануў затворам пiсталета даслаў першы патрон. Толькi Аўтух зiрнуў у прадоньне глыбокай ямы, як стрэлу ўжо не пачуў. Здалося, яма сама кiнулася насустрач i назаўжды агарнула яго пясчанай сваёй глыбiнёй.
   - Так! Адзiн ёсьць! - мовiў памкамэнданта i пайшоў да дзьвярэй машыны. Ягоная праца распачалася, ён рабiў яе звыкла й дакладна, як i кожнага дня.
   Зноў у машыне ўсе замёрлi, сьцiхлi, чакаючы, каго ён паклiча наступным. I тады ён згледзеў цi, можа, прыпамятаў Зайкоўскага, якi цяпер маўклiва тулiўся ля задняй сьцяны буды.
   - Ану ты, бандзюга!
   Прыгнуўшыся, Зайкоўскi сiгануў да дзьвярэй, рашуча скочыў з машыны.
   - Рукi назад! Назад рукi!!!
   - Куды назад? Во зломана, ня бачыш?
   - Я табе зараз i другую зламаю, - тузануў яго за рукаво пiнжака Косьцiкаў. Зайкоўскi, аднак, ухiлiўся.
   - Не чапай! Даручана - страляй. А бяз рук!
   - Ах ты, бандзюга!
   - Я не бандзюга! Я больш палiтычны, чым вы разам узятыя!
   - Во як?
   - Во так!
   - Ну пайшлi, - трохi паспакайнелым голасам сказаў Косьцiкаў, паказваючы пiсталетам у бок ямы. Байцы, што стаялi паблiзу, паднялi штыхi. Мабыць, такое яны чулi ня кожны дзень.
   - Ты гэта во што! - раптам прыпынiўся Зайкоўскi. Спынiўся i Косьцiкаў. Будуць расстрэльваць самога, каб ня ў гэтай яме. Каб нам не сьмярдзеў.
   - Ах, ты гаўно! - вызьверыўся Косьцiкаў i стрэльнуў Зайкоўскаму ў грудзi раз, другi, трэцi. Той няўклюдна павалiўся на рассыпаны каля ямы пясок. Пад яго целам пачала расплывацца крывавая лужына.
   - Будзе мне яшчэ пагражаць... Пагражаць мне! - ня мог супакоiцца Косьцiкаў.
   Зласьлiвыя словы расстралянага чымсьцi, аднак, зачапiлi чэкiста, якi трохi пастаяў зь пiсталетам, сочачы, як здрыгваецца i выпiнаецца ў апошнiх канвульсiях вялiкае цела бандыта. Адкiнутая ўбок здаровая рука яго згрэбла жмут мокрай травы, але ня вырвала. Пальцы паволi расьцялiся...
   Амаль лагодны сьпярша настрой Косьцiкава пачаў прыкметна псавацца. Звыклы працэс прывядзеньня ў выкананьне прысуду яўна парушаўся, i прычынаю таму гэты маскоўскi бандыт. Са сваiмi беларускiмi ворагамi Косьцiкаў ня меў вялiкага клопату, тыя заўсёды былi паслухмяныя i перад ямай паводзiлi сябе, як авечкi. Турма, доўгiя месяцы допытаў, суд ламалi iх канчаткова, i расстрэльваць такiх было нават нудна. Некаторыя, праўда (асаблiва зь лiку партыйцаў), перад сьмерцю крычалi: хай жыве Сталiн або камунiзм цi сусьветная рэвалюцыя, мабыць, хiтра разьлiчваючы тым на ягоную катаву спагаду. Ён не пярэчыў: хай жывуць, калi каму хочацца, каб жылi, i заганяў чарговую кулю ў чарговую патылiцу. Ужо ён iх нагледзеўся, розных гэтых патылiц: чорных i рыжых, гладкiх i кучаравых, са срабрыстай сiвiзною i зусiм голых, аблыселых. I нiхто нiколi не абразiў яго, не аблаяў нават, - што значыць, палiтычна сьвядомы матэрыял, ня тое, што гэты крымiнальны прыблуда.
   - Выходзьце два адразу! - голасна скамандаваў ён ля машыны. - Ты, белагвардзеец, i ты, сраты паэта! Жыва!
   Фэлiкс Гром паслухмяна саскочыў з машыны i спынiўся, чакаючы напарнiка. Валяр'янаў аслабела i нязграбна вылязаў з буды - павярнуўся на жывот, дацягнуўся нагамi да долу. Зьлезшы, нэрвовымi пальцамi пачаў зашпiльваць гузiкi бобрыкавага палiто. А можа, жонка ўсё ж выжыве, падумаў ён. Нешта ўсё ж значыць яе пралетарскае паходжаньне. Дый дзеткi... Хоць i без бацькоў, але ўсё ж лепш, чым нiчога. Жыцьцё ёсьць жыцьцё, якое б там нi было...
   У расшпiленай тужурцы з загадзя закладзенымi назад рукамi цярплiва чакаў апошнiх камандаў Гром. Ён мала што бачыў вакол, вочы яго недарэчна змакрэлi, было страшна крыўдна за сваё да часу загубленае жыцьцё. Загубленае празь нядаўна яшчэ самае для яго сьвятое - паэзiю. Будзь яна праклятая! Лепш растрасаць гной у калгасе, не чытаць нiякiх кнiжак. Але хто ведаў, што ўсё гэтак скончыцца? Вельмi i вельмi шкада. З тым шкадаваньнем у душы ён i пайшоў да жоўтага пясчанага пагорачка, за якiм яго чакала нiшто.
   Байцы ўжо сьцягнулi ў яму супакоенае цела Зайкоўскага. Рыхлы пагорачак быў дужа растаптаны iхнымi ботамi, беражок ля ямы стаў больш зручны, пляскаты. Валяр'янаў без напамiнку апусьцiўся каленямi на краi, тройчы перахрысьцiўся i сьцiх. Ён быў гатовы прыняць сваю доўгачаканую пагiбель. Хацеў памалiцца, ды падумаў, што не пасьпее. Фэлiкс Гром мясьцiўся побач, штось яму замiнала. Толькi Валяр'янаў зiрнуў унiз i заўважыў, што тут неглыбока, як два нягучныя стрэлы ззаду звалiлi абодвух у яму.
   У машыне засталiся апошнiя - Шастак i Сурвiла, i Косьцiкаў крыкнуў ад ямы:
   - Здраднiк, выхадзi!
   У дзьвярах паказаўся зьбялелы з твару Шастак.
   - Я, што лi?
   - Ты, ты! Выхадзi!
   - Я ня здраднiк. Я ўжо тлумачыў. Гэта ашыбка...
   - Якая табе ашыбка! - вызьверыўся Косьцiкаў. - Усё напiсана i падпiсана. Шагам марш!
   Ушчэнт разгублены, зьбялелы, Шастак саскочыў з машыны i пачаў пасьпешна сутаргава пазяхаць, агаляючы гнiлыя, абламаныя зубы.
   - Але ж, але ж... Мяне нельга страляць... Я член партыi!
   Такiя словы ля ямы памкамэнданта Косьцiкаву даводзiлася чуць нярэдка, асаблiва калi прыводзiлi групу партыйцаў, i ў Косьцiкава ў адказ быў нарыхтаваны выпрабаваны аргумэнт, якi заўжды дзейнiчаў безадмоўна.
   - Калi ты член партыi, - закрычаў Косьцiкаў, - дык якога ж ты хрэна аказваеш супрацiўленьне органам?!
   - Я, я не аказваю...
   - Ну дык марш! Марш да ямы! Цi памагчы?
   Хiстаючыся, бы п'яны, Шастак пабрыў да ямы. Але на разварушаным пагорку зноў прыпынiўся.
   - Няправiльна вы...
   - Усё правiльна! - сказаў памкамэнданта i стрэлiў яму ў патылiцу. Кастлявае цела Шастака спотырча павалiлася ў яму - да тых, што туды звалiлiся раней.
   Калi Косьцiкаў вярнуўся да машыны, там ужо стаяў, вылезшы зь яе, Сурвiла. Ягоны азызлы твар стаў зусiм бурачнага колеру - ад стомы цi нутраных пакутаў.
   - Што, i мяне туды? - запытаўся ён, маларухавым позiркам утаропiўшыся ў пясчаны пагорак.
   - А куды ж? Асобнай ямы ў мяне няма.
   - Выкапай.
   - Яшчэ чаго не хапала!
   - Давай, я сам.
   - Капай! - падумаўшы, пагадзiўся Косьцiкаў. - Усё роўна спазьнiлiся. Шафёр, нясi рыдлёўку!
   Малады шафёр зь пярэдняй машыны прынес рыдлёўку, Сурвiла аберуч памацаў тронак, агледзеўся навакол.
   - Дзе? Тут?
   - Хоць бы i тут. Давай. Толькi жыва! - сказаў Косьцiкаў, не хаваючы, аднак, пiсталета.
   Сурвiла пачаў капаць - iмпэтна, нэрвова, кiдаючы ў бакi поўныя рыдлёўкi жвiру. Мабыць, усё ж хвалюючыся, ён мала дбаў пра акуратнасьць i, замест простакутнiка магiлы, распачаў бадай круглую яму. У сасоньнiку было не сьцюдзёна, начная iмжа ранкам спынiлася. Сурвiла хутка ўгрэўся, азызлы твар спатнеў i зрабiўся яшчэ больш чырвоны. На хвiлiну прыпынiўшыся, ён зьдзёр з плячэй рудую, абшкрэбаную скуранку, шпурнуў яе пад ногi Косьцiкаву.
   - На, вазьмi. Нашто прападаць...
   Запэцканым у гразi хромавым ботам той гадлiва адкiнуў скуранку з-пад ног. Сурвiла ня стаў упрошваць - ня хоча, ня трэба. Яму таксама ўжо нiчога не было патрэбна. Апроч вось гэтай асобнай магiлы. Тут яму будзе спакайней, чым у агульнай, упокат з ворагамi народа. I ўсё ж яго расьпiрала крыўда, змоўчаць якую ён ня меў сiлы.
   - За што? Чэснага работнiка органаў! Што я парушыў? Бязьвiннага ворага забiў? Ды iх тысячамi забiваць трэба! Я стараўся! Чатыры гады прэмiявалi. За ўдарную работу, да гадавiны Акцябра. I ўсё дарма. Пашкадавалi ворагаў, шпiёнаў, нацдэмаў! I гэта правiльна? Не! Гэта i ў органы прабралiся ворагi, во гэта што! Яны сярод нас!
   - Годзе! - з надрывам загадаў Косьцiкаў. - Лепш памаўчы!
   - Я маўчаў! Усё лета маўчаў. Як i ты! Як i сотнi чэкiстаў. I во мне за гэта...
   - Маўчы i капай! - усё больш злуючыся, крыкнуў Косьцiкаў.
   - Не, ужо скажу. Во i ты... Думаеш, уцалееш? Службай адкупiсься? Не! Прыйдзе i твая чарга...
   - Маўчаць!
   - Не, ужо скажу! Мы павукi ў банцы! Дазнаецца Сталiн...
   Мабыць, гэта было занадта. Непадалёк зь вiнтоўкамi напагатове стаялi байцы аховы, поўны трывожнай увагi, чакаў ля машыны маўклiвы шафёр. Усе са зьдзiўленьнем утаропiлiся ў знаёмага чэкiста, якi капаў сабе магiлу i гаварыў штось дзiўнаватае. Урэшце Косьцiкаў прыўзьняў пiсталет, не цаляючы, два разы стрэлiў. Выпусьцiўшы рыдлёўку, Сурвiла падламiўся ў каленях i бокам асеў на раскапаны дол.
   - Дабi ж... - выцiснуў зь сябе ледзь чутна. Косьцiкаў ступiў на крок блiжэй i стрэлiў у галаву. На траву i пясок пырснула шэрымi крупiнкамi мазгоў.
   - Вазьмiце, i туды, да астатнiх, - загадаў ён байцам.
   Закiнуўшы за сьпiны даўгiя вiнтоўкi, тыя ўзялi былога чэкiста за рукi, пацягнулi да ямы. Косьцiкаў пайшоў у бок да машыны.
   Гэтая праклятая ноч дашчэнту выматала ягоныя сiлы. Прыкметна пачала здраджваць вытрымка, як ён нi стараўся паводзiць сябе стрымана. Здаецца, нескладаная работа, але штодня адно й тое ж. Вязуць i вязуць, нiбы баранаў, калi таму будзе канец? Вунь колькi накапана ямаў за вясну i лета. I колькi будзе накапана новых.
   Косьцiкаў акiнуў позiркам прагалiну мiж сасонак на схiле - мабыць, за восень заселяць i яе. I проста дзе-небудзь тут апынецца й ягоная яма...
   У гэтым жыцьцi ўсё вельмi проста.
   НА ЧОРНЫХ ЛЯДАХ
   Называецца - даваявалiся!..
   Тое, што яны даваявалiся дарэшты, да астатняй магчымасьцi, камандзiр зразумеў не цяпер i ня ўчора, як iх прыцiснулi да ракi i секлi ў кустоўi з кулямётаў, а яны толькi агрызалiся рэдкiмi вiнтовачнымi стрэламi. I нават ня тыдзень таму, як змардаваныя, галодныя, невялiчкаю групай, рэштаю батальёна тулялiся па лесе, ня ведаючы, куды паткнуцца, дзе раздабыць правiянту, табакi, пару начных гадзiн адпачыць у спакоi. Iхную трагiчную нявыкрутку камандзiр выразна адчуў ужо на пачатку вясны, як стала зразумела, што гэты раён абкладзены з усiх бакоў - ва ўсiх блiзкiх i далёкiх вёсках, на хутарах i фальварках поўна чырвонаармейцаў, якiя бралiся за iх нясьпешна, абачлiва, грунтоўна. Тыдзень таму iх выкурылi з наседжанага хваёвага грудка ля балота, не далi перайсьцi рэчку ў суседнi раён, яны ледзьве адарвалiся ад цэлага палка чырвоных. Увесь дзень учора бахала-трахацела на тым баку лесу, сьпярша гучна тахкалi стрэлы, гайдалi лясное рэха кулямётныя чэргi, а пасьля, пад вечар, усё неяк неўпрыцям сьцiхла. Мяркуючы па ўсiм, прыйшлi кранты i на групу Ўлашчыка, якая спрабавала атабарыцца ў тым баку лесу. Значыцца, i там не было паратунку, як не было яго тут, каля Морачы, як не было ў гэтых лясах, у акрузе - па ўсёй Беларусi. Яшчэ ўзiмку, седзячы ў засьнежаных лесавых нетрах, яны спадзявалiся ператрываць халады, дачакацца вясны, калi, можа, яшчэ iм пашчасьцiць. Ды не пашчасьцiла. Па цяплу, па зялёнай траве i тым стала лацьвей, i тыя актывiзавалiся, згрупавалiся, абкружылi i пачалi паляваньне па ўсiх правiлах палявой навукi - бы на ваўкоў. Во тады й стала зразумела, што iхныя днi палiчаныя, ня сёньня, дык заўтра яны ўсе палягуць.
   Ад самае ранiцы яны аслабела валаклiся па лесе, кожны стараўся ня дужа адстаць ад пярэдняга, а ўсе разам - ад камандзiра, якi то хiстка сiгаў наперадзе, то спыняўся сярод хваiн, слухаў, азiраўся. Азiраючыся, ён паварочваўся ўсiм целам, бо ня мог паварушыць галавой на збалелай, абвязанай брудным ручнiком шыi. Параненая яшчэ на пачатку зiмы шыя не гаiлася, гнiла, рудая жыжа цякла зь яе па грудзях, на жывот, павязка заўжды была мокрая. Навокал пакуль што было цiха i глуха ў гэтым глухiм кутку лесу, толькi хваёвы шум слаўся ўгары, мерна гайдалiся хвойныя вершалiны; часам цiха патрэсквала сухое гольле пад нагамi тых, хто ззаду аслабела дабрыдаў да пярэднiх. Тады, па чарзе спыняючыся ля камандзiра, усе слухалi, азiралiся, бы штось выглядваючы па баках. Яны не размаўлялi цяпер, ды й даўно ўжо не размаўлялi памiж сабой, бо ўсё было перагаворана, вядома; спрачацца не было пра што. Есьцi таксама ў iх не было нiчога, не было чаго закурыць. З боезапасу засталося ўсяго па два-тры патроны на вiнтоўку ды шэсьць патронаў у барабане камандзiравага нагана. Гэта i ўсё. Адбiвацца ў iх не было чым.
   Але добра яшчэ, калi ўсiх пераб'юць. А калi каго возьмуць параненым, непрытомным, павязуць у горад ды пачнуць вызнаваць, чый, каму якая радня, хто бацькi, жанкi, дзецi? Тады што? Не, яны даўно ўжо ведалi, што пагiбель - не найгоршае з усяго, што нарыхтаваў iм iхны паўстанцкi лёс. Горш, калi яны, гiнучы, пацягнуць на пакуты iншых, тых, дзеля каго, па сутнасьцi, распачалi ўсё тое. Нават забiтымi яны ня знойдуць паратунку ад бальшавiкоў. Як той Аксяневiч з Курбыкам, што асталiся ля ракi. Забiтых iх павезьлi ў горад - на апазнаньне. Тры днi iхныя целы ляжалi на фурманцы ля штаба, куды па чарзе ганялi гараджанаў, вяскоўцаў, i нехта iх апазнаў. Апазнаў на гора бацькам i родзiчам, якiм той жа начы павязалi за сьпiнаю рукi й павезьлi. Куды - хто ведае. Таму яны наважылiся. Доўга не абмяркоўвалi, камандзiр сказаў, i ўсе пагадзiлiся, выйсьця ў iх не было. Зброю - вiнтоўкi i наган - пакiнуць з сабой, а паперы, якiя дакумэнты ранiцай сабралi да купы i спалiлi ў ядлоўцы. I засталiся без iмёнаў i прозьвiшчаў, бяз роду-племя - восем абадраных, згаладнелых, аброслых бародамi валацуг, што вырашылi сёньня канчаць...
   Рабiць тое трэба было як найхутчэй, пакуль тыя з начы, здаецца, згубiлi iх сьлед у гэтым лесе, i яны адарвалiся ад даганятых, неяк заблыталi на балацявiне сьляды i выйшлi ў цiхi лесавы край. Хоць тая цiшыня магла быць здрадлiвай, кожную хвiлiну яны рызыкавалi наскочыць на бальшавiцкi ланцуг цi засаду. Зноў жа доўга брысьцi iм не выпадала, камандзiр ведаў, што тут недзе павiнны пачацца Чорныя ляды, а далей, можа, вярсты праз тры, баравы хвойнiк скончыцца, пачнецца лугавы прасьцяг з дарогай - там ужо, напэўна, iх чакаюць. Ну, але пакуль што, здаецца, iм далi нейкi перадых, у лесавой глушы нiдзе не было чутна нi голасу, нi крыку, нi стрэлу. Толькi б нагледзець здатнае месца, якую баравiнку, пагорачак. Але ў гэтым раўнiнна-забалочаным краi нiдзе нiякай баравiнкi - спрэс дрымучыя лясныя нетры, бярозы ды сосны, iмшарыны, пясчаны, парослы ядлоўцам дол. I яны валаклiся, аж покуль наперадзе не паказаўся прагал, зьверху шэра засьвяцiлася хмарнае неба, у доле непадалёк вiдаць стала нагрувашчаньне карчоў, звалочаных сюды зь недарасьцярэбленых лядаў. Мясьцiна, вядома, ня самая лепшая, падумаў камандзiр, але ўжо якая ёсьць. Брысьцi далей было зусiм рызыкова.