Страница:
I цяпер гэты зорны палёт!
Мабыць, ён трапiў у самую высь неба, у самы зорны касьмiчны зэнiт. Зоркi абсыпалi яго з усiх бакоў, зьверху i зьнiзу, нясьцерпна ярка зiхацелi перад вачыма, пералiвалiся рознакаляровымi агнямi, некаторыя апынулiся зусiм блiзенька, i хутка iмчалi ля яго, болей насустрач i назад: iншыя паволi адплывалi ў бакi. А то непадалёк падалi зьнiчкi, выпiсваючы касыя срэбныя дугi, ад якiх не заставалася сьледу. На палёце яго да Валапаса з валадарна зiхоткiм Арктурам у сярэдзiне, хаўтурны матыў загучаў выразьней. Мэлёдыя неслася аднекуль з вышэйшых сфэраў i поўнiла зорны абсяг нясьцерпным жалобным смуткам. Ён ужо выразна пачаў адчуваць, што тут нешта адбудзецца, i штораз пiльней узiраўся ўнiз. Унiзе, аднак, скрозь было цёмна, толькi зрэдку штось блiскала - вадзяная паверхня цi, можа, асьветленае навакольле гарадоў-мэгаполiсаў. Адзiночныя i дробныя агнi на такую высь, вядома ж, не пранiкалi. I ён падумаў, што, можа, ён пачаў зьнiжацца, цi мо зорнае неба апусьцiлася на зямлю. Толькi чаму зямля была гэткай сурова маўклiвай? Чаму яна так затаiлася? Бы набракла горам i гневам i чакае чаго? У небе ж не было нi гора, нi гневу. Зрэшты, не было й радасьцi, гэта ён адчуваў пэўна.
Як на зорным краявiдзе заблiшчэў коўш Вялiкай Мядзьведзiцы, сумны харал загучэў на ўсю моц, толькi ён усё ня мог сьцямiць, адкуль? Зьверху, з навакольля, цi ўсё ж са змрочнай зямлi? Або можа, зь ягонай душы? Ён падумаў, што, можа, менавiта з душы, што ён яго нес з сабой. Але адкуль у душы было загучаць незнаёмай мэлёдыi? Звычайна гучала шмат iншых, ды ўсё ж знаёмых, хоць бы аднойчы iм чутых. Гэтага ж (ён мог сказаць з пэўнасьцю), ён нiколi ня чуў. Значыць, тады не з душы. Зь неба цi, можа, зь зямлi...
Што зь зямлi - то было болей пэўна.
Гэтае адкрыцьцё змусiла яго пiльней узiрацца ўнiз, у зямное цемрыва; зоркi перасталi цiкавiць яго - яго болей зацiкавiла зямля. Усё ж нешта трэба было згледзець на ёй - там была разгадка ягонай незвычайнай загадкi. Толькi дзе? Але вось палёт ягоны запаволiўся, ён лунаў ужо не сярод зораў, а пад iмi, значыць, пачалося зьнiжэньне. Здаецца, зьнiжэньне па сьпiралi цi што? Музыка гучала аж да нясьцерпнасьцi ўрачыста i кранальна. Так, там яўна штось здарылася, падобна - некага хавалi. Але каго? Так урачыста хаваць можна хiба што самога Бога. Але няўжо тут жыў Бог? Усё ж месца Бога вышэй, над усiмi i ўсiм, створаным iм. Над зямлёй, плянэтамi, зоркамi i космасам. Так, прынамсi, лiчыў ён змалку, так было засьведчана ў сьвятым пiсаньнi.
Ён ужо не апускаўся нават па сьпiралi, ён кружыў над адным, бадай, месцам - чорным хаўтурным месцам у паўночным паўшар'i неба. Рэквiем то гучаў выразна, то зацiхаў трохi, i тады ён разумеў, што аддаляецца ад нейкай мясьцiны - цi не ад крынiцы музыкi? Нейкi час у ягоным становiшчы нiчога не мянялася - ягоныя кругi паўтаралiся адзiн за адным, i ён падумаў, што ад яго штось вымагалася. Зрабiць цi хоць бы спытаць? Толькi ў каго? Нiкога нiдзе не было паблiзу, нават i бацькаў прывiд тут ужо зьнiк канчаткова. Ён быў адзiн - у суцэльнай цемрадзi, пад зорным купалам, над цёмнай зямлёй, адкуль iмкнула ўвысь i ўшыркi загадкавая музыка. I тады ён наважыўся.
- Каго хаваеце? - хрыплавата крыкнуў у цемру i аж не пазнаў свайго голасу, - гэтак жахлiва гучна прагучэў ён у касьмiчнай прасторы. Толькi рэзананснае рэха голасу сьцiхла ўгары, як зноў жа з тае прасторы пачулася:
- Народ хаваем...
"Якi народ? Чаму народ?" - заварочалiся ў ягонай сьвядомасьцi недаўменныя думкi-пытаньнi. Але вымавiць iх ён не наважыўся: мабыць, тое было ўжо занадта. Усё ўслухоўваючыся, ён стараўся зразумець нешта i, здаецца, пачаў разумець. Канечне, не дарма тут бацька. Але пры чым тут ён, бацькаў сын? Навошта яго прынесла сюды нейкая добрая цi злая воля?
А калi боская воля? I прынесла яго сюды праз космас, цераз акiян не дарма, бо было ў тым нейкае наканаваньне. Мо нават выбар, думаў ён, па-ранейшаму кружляючы i кружляючы ў недаўменьнi над змрочнай зямной прасторай. Выпiсваў у разрэджаным паветры кола за колам, а рэквiем чуў то выразна i гучна, то цiшэй, то аддалена. I раптам ён з жахам падумаў: што будзе, калi сьцiхне музыка? Куды яму? Як яму? Вярнуцца назад ён ня ведаў як, а ўпасьцi на гэтую змрочную хаўтурную зямлю было б жахлiва. Падняцца ў космас? Але як? Тое ўжо ад яго не залежала, ён ведаў. Адчуваньне катастрофы ахапiла яго i ад яго iшло, нiбы трансьлявалася ў наасфэры. Можа толькi ў тым i быў нейкi сэнс ягонага тут зьяўленьня.
I ён круцiўся, лунаў угары, пад зорнаю высяй, усё ня мог даўмецца, што трэба зрабiць, i навошта ён тут? Дзеля чаго? Ратаваць цi ратавацца самому? Але як ён мог нешта зрабiць, калi быў падначалены чужой волi, пазбаўлены ўласнага Я. Праўда, ён адчуваў, што так доўга цягнуцца ня можа, хаўтуры ўсё ж скончацца, колькi б нi цягнулiся. Цалкам магчыма, што зь iмi скончыцца i ён.
I сапраўды, музыка стала цiшэць, бы аддаляцца кудысь у зямную цемрадзь. Але ён кружляў усё над тым самым месцам, ён не аддаляўся нiкуды, - мабыць, ужо не было куды аддаляцца. Толькi штосьцi ўнутры ў яго аддалялася ў пачуцьцях, у стаўленьнi да тае трагедыi, - рабiлася абагульненым, абстрактным, цi што. Глушэла жалобная мэлёдыя, i ён таяў зь ёй разам. Хоць сябе фiзычнага ён па-ранейшаму не адчуваў, бы i ня меў свайго цялеснага Я. Але цяпер пачало марнець i ягонае Я духоўнае...
Так цягнулася, мабыць, усё ж доўга, а мо i каротка - ён не адчуваў часу. Можа, гадзiну, а можа i год... I ўжо ён усьвядомiў, што яго самога ў прасторы стала да мiзэрнага мала. Краёчак ягонага былога Я. Усё астатняе сасмактала цемра з далёкiм, як у пачатку, жалобным гулам, ды зорным касьмiчным бляскам угары.
А пасьля не засталося нiчога...
ВОСЬЛIК
На зорным небе мiж чорных верхавiн кiпарысаў блiскуча сьвяцiла летняя поўня. Яе ясны зiхотны водсьвет няроўна ляжаў на верхнiх камянях доўгай мураванай сьцяны, за якой тулiўся вузкi бядняцкi падворак з мандарынавымi дрэўцамi на схiле ды двума-трыма каменнымi хлеўчукамi нiжэй. Ля рогу аднаго зь iх, прыхаваны ценем блiжняга кiпарысу, сядзеў чалавек, якi, не зважаючы на начны позьнi час, ня спаў i нават не заплюшчваў вочы, здаецца, i ня дыхаў нават, толькi чуйна ўслухоўваўся ў кожны гук з навакольля. Як цень ад кiпарысу пасунуўся ўбок, i поўня далiкатна кранула зарослы чорнаю шчэцьцю твар, чалавек, не ўстаючы, пасунуўся далей у цень. Было вiдавочна, што ён асьцерагаўся начнога сьвятла, не хацеў, каб яго згледзелi тут, на гэтым ускраiнным гарадзкiм падворку, дзе ён, вiдаць па ўсiм, бавiў час, чагосьцi чакаючы.
Але побач не было нiкога, нiхто да яго не падыходзiў. Вузкая сьцежка за нiзкай сьцяной, што бегла ўсьцяж камянiстага, зарослага чорным кустоўем раўчука, ляжала пустая, на падворку побач не здаралася нiводнага чалавечага руху. Дзесь у калючым, ссохлым ад дзённае гарачынi быльнягу нязмоўчна трашчэлi цыкады, ды за будынiнай на падворку зрэдчасу варушыўся, уздыхаў галодны малады восьлiк. Надвячоркам, як трохi сьцямнелася, чалавек падабраў у доле рэшту травяных аб'едкаў, пасунуў блiжэй да прывязанай жывёлiны. Аднак восьлiк не накiнуўся на траву, толькi няўцямна паўзiраўся ў незнаёмага чалавека i жаласьлiва раўнуў - ён чакаў гаспадара. Але гаспадар прапаў ад учарашняга ранку, i чалавек думаў, як бы ня сталася бяда. Як бы гаспадар не прывёў сюды тых, каго цяпер належала асьцерагацца.
Асьцерагацца ён стаў даўно, прынамсi, ня першы месяц. Адразу, як ляснула iх сьвятая агульная справа, i яны рассыпалiся, хто куды. Тыя, што ацалелi ад арышту, турмаў ды лягераў, перайшлi горы, знайшлi нейкi прытулак у суседняй, думалася, дэмакратычнай краiне, дзе яны мелiся знайсьцi i падтрымку. Дэмакратыi там, здаецца, хапала, але з падтрымкай мала што атрымалася. Учора ён глухой горнай сьцежкай перайшоў мяжу i спусьцiўся з гораў назад у гэтую няшчасную краiну, яго радзiму. Якую, не зважаючы на ўсё самае лiхое, прадаўжаў любiць сыноўскаю любоўю патрыёта цi, як некаторыя казалi, - нацыяналiста. Хай будзе i так, ад зьмены назвы ягоная адданасьць краiне i яе гаротнаму люду ня зьменшыцца. Тое ён ведаў пэўна.
Хоць, вiдаць, тое было нялёгка - некаторыя абставiны пачалi сьведчыць супраць тае яго любовi. У гарах ён мог знайсьцi схованку мiж зарасьнiку i камянёў, але ў горадзе яе трэба было шукаць мiж людзей. Першы, да каго ён прыбрыў на золку, быў iхны колiшнi добры сябра, стары мудры гаршчэчнiк, што нямала памог iм у iх барацьбе. Але гаршчэчнiк, сказалi, памёр сваёй сьмерцю, падкошаны горам ад страты сыноў. Прасiць прытулку ў заплаканай зьнямоглай нявесткi ён не адважыўся. Зрэшты, абсыпаная дзецьмi, тая й ня надта запрашала яго, i ён пайшоў прэч. Памятаў, што непадалёк жыў студэнт, таксама iхны сябра, якога ён уцягнуў у рух i зрабiў неблагiм агiтатарам. Але ўжо было ведама, што хворага на сухоты студэнта, адзiнага сына ў мацi, таксама ўзялi. Цяпер той паволi канаў недзе на сталiчным стадыёне сярод тысячаў iншых - бязьвiнных зусiм i вiнаватых хiба тым, што не схацелi жыць пад драпежнай уладай дыктатара. Другi, да каго ён пастукаў у тую ноч, спаў на ўласнай пасьцелi, але ён не пусьцiў яго й на парог, сказаў, што сам сядзiць, бы на iголках, - чакае гасьцей у бронекамiзэльках. То быў iхны аднадумца - сьвятар, i чалавек падумаў: можа, i праўда, можа, i чакае. Але яму стала крыўдна, а галоўнае пачынаўся сьвiтанак, i было невядома, куды падацца на дзень.
Патуляўшыся па ўскраiне, ён падаўся да вадавоза, якога ведаў зь дзiцячай пары ад сваёй колiшняй нянькi. То быў балбатлiвы стары, п'янiца i абiбок, ён ахвотна ўзяў зь ягоных рук апошнюю ягоную купюру i прапаў на ўвесь дзень. I на ўсю наступную ноч, якую цяпер чалавек дабiваў разам з галодным восьлiкам.
Пад ранак, як поўня закацiлася за пляскаты дах суседняй будынiны, чалавек устаў i падышоў да варотцаў у завулак. Тут ляжаў глухi начны цень, чорнае прысядзiбнае кустоўе добра хавала яго на падворку. Унiзе, рассыпаўшыся на павольным схiле, ляжаў сонны горад, месячныя прыцемкi лагодна ахiналi крывыя вулiчкi жабрацкiх прадмесьцяў, бязладныя забудоўкi каменных, глiняных, саманных сядзiбаў. Нiдзе паблiзу ня блiскала нiводнага агеньчыка, не сьвяцiлася нiводнай лямпачкi; прадмесьцi танулi ў туманiстым месячным сутоньнi. Толькi ўдалечынi зьзялi адбiткi сьвятла з-за высокiх дахаў камянiц у цэнтры, дзе высiўся нябачны адсюль прэзыдэнцкi палац, ратуша зь вежай i падсьветленым гадзiньнiкам, гатэлi, дзьве палiцэйскiя казармы за катэдрай у старажытных, нядаўна мадэрнiзаваных кляштарах. Турма месьцiлася далей, на ўскраiне, i таксама ў кляштары каля рэчкi. То было дужа здатнае месьцейка, у iм цяпер пляжылi маладыя жыцьцi шмат хто зь ягоных сяброў. Iншых, мабыць, няма ўжо i ў жывых, i наўрад цi знойдуцца калi iх магiлкi - гарылы ўмелi хаваць ахвяры - бяз знаку i сьледу.
Стоячы ў месячных прыцемках ля паламаных варотцаў, чалавек рашыў канчаткова: тое ён зробiць сёньня, уранку, адкладваць далей было немагчыма. Адклад можа абярнуцца для яго катастрофай.
Шкада, для таго зноў патрэбныя былi людзi; было бязглузда рабiць тое ўпотай, безь людзей. Толькi на людзях, лепей на плошчы. Але не на рынкавай мэтазгодна было б на ратушовай. Тую плошчу ён ведаў змалку, туды хадзiў гуляць зь нянькай, затым церазь яе бегаў у недалёкую школу. Там жа ён упершыню спаткаўся са сваiм адзiным i такiм няшчасным каханьнем, а галоўнае - там перажыў колькi хвалюючых хвiлiнаў на сходах i мiтынгах, як пасьля столькiх гадоў таталiтарызму пачала ўсталёўвацца дэмакратыя. Ды не ўсталявалася. А тады плошча раiлася ад тысяч людзей пад нацыянальнымi сьцягамi, з партрэтамi колiшнiх герояў нацыi, пад мегафонныя гукi палымяных прамоваў... Сьвятарныя словы пра дэмакратыю, волю i незалежнасьць хвалявалi болей, чым адмысловае вiно, дужа верылася, што ўсё тое хутка настане. Але не настала i, здаецца, ужо не настане. Тыя, што тады зласьлiва назiралi за iмi з палацаў ды офiсаў, са штабаў i казармаў, лiхаманкава рабiлi сваю справу i выбiралi зручны для сябе момант.
I яны выбралi яго ўдала, якраз тады, як дэмакраты таго не чакалi, i скарысталiся спосабам, якога не прадбачылi.
Калi дэмакратыя зусiм ап'янела ад пачуцьця грандыёзнай перамогi над шматгадовым таталiтарызмам, гэтыя на авансцэну палiтыкi выпусьцiлi Бульдозэр раней нiкому не вядомага правiнцыйнага палiтыка, за якiм у цяньку стаялi iншыя, вядомыя i дужа разумныя. Задума была ў тым, каб Бульдозэрам расчысьцiць шлях да ўлады i прыхапiць яе для сябе. Але Бульдозэр аказаўся хiтрэйшым за ягоных апекуноў i, зь нечуваным цынiзмам захапiўшы ўладу, не схацеў нi з кiм ёю дзялiцца, падгроб усю пад сябе. Сьпярша разагнаў парлямэнт, пасьля па адным перасаджаў у турму нядаўнiх хаўрусьнiкаў; вядомага крымiнальнага аўтарытэта прызначыў кiраваць уласнай бясьпекай. Тым ён зьбянтэжыў лiдэраў палiтычных партыяў, якiя напачатку нiбы праглынулi языкi, ня ведаючы, як паставiцца да таго. А як адумалiся, стала позна: iхныя партыi былi аб'яўленыя падрыўнымi i распушчаныя. За тры месяцы Цынiчнай дыктатуры ад нядаўняй дэмакратыi не засталося i сьледу. Парлямэнцкая апазыцыя апынулася на каменнай высьпе ў моры, мiтусьлiвых студэнтаў з унiвэрсытэту перасялiлi за калючы дрот на гарадзкiм стадыёне, унiвэрсытэцкiя будынкi занялi пад палiцэйскiя казармы. Прафэсары па адным паўцякалi за горы - на эмiграцыю, а тыя, што засталiся, шчыльней зачынiлi аканiцы i не паказвалiся на вулiцу. Народ стаiўся, сьцiшыўся, змоўк у паняверцы, падобна было - зноў засынае, каб не прачнуцца стагодзьдзе.
Чалавек ня меў выразнага намеру каго-небудзь будзiць, тым болей - народ, разумеў, тое было яму не па сiле. Але ягоная неспатольная душа прагнула пратэсту супраць гiстарычнай недарэчнасьцi, якую ён бачыў у гэтым брутальным перавароце Зялёнай дэмакратыi на Цынiчную дыктатуру. Прагу пратэсту ён ня мог задушыць у сабе, яна стала мацней за яго i вымагала ўчынку. Асаблiва пасьля таго, як за горы даляцелi чуткi, што некаторыя зь ягоных сяброў перабеглi на службу дыктатуры; iншыя на эмiграцыi павiнiлiся i пачалi прасiць дазволу вярнуцца. Ён жа вярнуўся тайком, без дазволу.
На досьвiтку пачаў неспакойна тупаць нагамi, а затым парывiста зароў восьлiк. Тое затрывожыла чалавека, усё ж ён хацеў тут застацца незаўважаным. Але й пайсьцi адсюль пакуль не выпадала: было зарана, адзiнокi мiнак на вулiцы тым болей прыцягваў да сябе ўвагу. Чалавек адышоўся ад варотцаў да арбы з прывязаным да яе восьлiкам, ласкава паляпаў яго па шыi. Восьлiк даверлiва памкнуўся да яго, пацёрся аб яго сьцягном. Бедны восьлiк, ён таксама пакутаваў на адзiноце, чакаючы ад чалавека ласкi i разуменьня. Але чалавек нiчога ня меў яму даць i ня ведаў, як памагчы. Можа, варта было б яго адвязаць ад арбы ды пусьцiць - хай кормiцца самахоць. Асаблiва, калi гаспадар зьнiк надоўга. А мо назусiм? Людзi цяпер прападалi ў любы час i дзе хочаш - уначы, з свайго ложку, на кiрмашы, у аблавах, на вулiцах i тракцiрах. Наляталi гарылы, шчоўкалi на руках кайданкi, i чалавек зьнiкаў. Нi суда, нi адваката...
Стоячы ля восьлiка, чалавек пазiраў, аднак, на завулак, што ад падворку зьбягаў унiз да шырэйшае вулiцы - цi ня зьявiцца там хто-небудзь. Яму патрэбныя былi людзi на вулiцы, сярод якiх неўпрыкмет мог бы зашыцца i ён. Ужо няблага разьвiднела, а ў завулку было пуста i цiха. Поўня ня зьнiкла зь неба, хоць яе бляск стаў не такi зiхоткi, як ноччу, срэбная яе манэта паволi закочвалася за хрыбцiну недалёкай гары. Чалавек чакаў, што, можа, зьявiцца гэты ягоны недалэга-вадавоз ды дасьць рады бедалазе жывёлiне. Ды iшоў час, а гаспадар не вярнуўся.
Яшчэ празь якiх паўгадзiны зусiм стала вiдна. Здалёку i зблiзку пачаў падаваць свае гукi горад: пошум аўтамабiляў у напрамку цэнтру, жаночыя галасы зблiзку; у ранiшнiм паветры над прыгарадам пранеслася iмклiвая чародка галубоў. Ад недалёкага манастыра пад гарой прагучэлi знаёмыя зь дзяцiнства глухаватыя гукi звона - да раньняй iмшы. Тыя гукi як бы абудзiлi чалавека ад ягоных начных клопатаў - здаецца, ягоны час наставаў. На разьвiтаньне з восьлiкам ён коратка палашчыў яго даверлiвую шыю i засьцярожлiва ўзьняў на плячо невялiкi хатулёк, да якога адразу пацягнуў сваю пысу восьлiк. Панюхаў i незадаволена фыркнуў - не спадабалася. Пах бэнзыну не падабаўся i чалавеку, але цяпер было не да пахаў. Лiтровая бутля з бэнзынам была ягонай найбольшай каштоўнасьцю, даражэйшай за жыцьцё.
На гэтым ускраiнным завулку не было ходнiкаў, адно - пыльны крываваты прамежак сярод старых каменных сьцен i будынiн. Чалавек iшоў пасярэдзiне, як тут хадзiлi ўсе. На рагу з шырэйшаю вулiцай трапiўся кудлаты вулiчны сабака, якi моўчкi збочыў з чалавечага шляху i са спазьнелым зьдзiўленьнем зьнiзу ўгору паўзiраўся ў сустрэчнага чалавека. На шырэйшай, але таксама мала прывабнай вулiцы чалавек пачаў спатыкаць мiнакоў - высокая худая жанчына ў чорным несла на плячы кошык з агароднаю зелянiнай - на рынак. Жанчына коратка зiрнула на яго, незнаёмага тут чалавека з зарослым тварам i даўгiмi валасамi, у дужа разношаным, з чужога пляча, цёмным швэдры. На ягоных стаптаных сандалях ляжаў даўно ня кратаны пласт пылу шматлiкiх дарог. Але такiя цяпер тут спатыкалiся на кожнай вулiцы i не прыцягвалi вялiкай увагi. Ён зважлiва ўступiў дарогу арбе, што цягнулi за сабой два змакрэлыя ад поту мулы. Мужчыну са скрыпучай двуколкай, накладзенай кукурузнымi пачаткамi, прапушчаць ня стаў i нейкi час iшоў поруч. Мужчына-нэгар туга ўпiраўся ў зямлю босымi нагамi i ўпарта сунуў перад сабой несамавiты агародны набытак. Усё - на рынак. У гэты ранiшнi час людзi сьпяшалiся прадаць, як даражэй, свой бядняцкi тавар, вырашчаны на бядняцкiх прысядзiбных лапiках, адарваны ад сям'i, ад уласных дзяцей. Кожнаму найперш трэба былi грошы - на жыцьцё, на хлеб i падаткi. Бяздонная дыктатарская казна бясконца патрабавала грошай - для войска, вялiзнае зграi палiцыi, безьлiчы дыктатарскiх спэцслужбаў. У краiне, бы на дражджах, расьлi цэны на хлеб, а разам i памеры падаткаў ды розных плацяжоў, i канца iх росту не было вiдаць. Тыя, што беглi на рынак з пустымi сумкамi й кошыкамi, кожнага ранку жахалiся ад новых, большых за ўчарашнiя цэнаў. Жаночыя твары скрозь несьлi на сабе скруху нязбыўнага клопату - як за меншыя грошы купiць болей, каб накармiць мужоў i дзяцей. То была невырашальная задача, не па зубах нiякаму матэматыку. Ды й нiякай, самай дасканалай кампутарызаванай навуцы. Бедны, няшчасны народ, што трапiў у такую сьмярдзючую яму, зь якой не вiдно было выйсьця.
Празь нейкi нядоўгi час чалавек ужо нетаропка крочыў сярод многiх iншых гарадзкiх мiнакоў, што чым блiжэй да цэнтру, дык болей высыпалi на гарадзкiя вулiцы. Гэтыя iшлi ня толькi ў кiрунку рынку. Горад прачынаўся, усчынаўся звычайны працоўны клопат: адчынялiся раньнiя крамы, падмяталiся ходнiкi, на якiя выстаўлялi тавар рамесьнiкi, ювэлiры, гаршчэчнiкi; на вешаках разьвешвалiся нейкiя апранашкi. Крыху пазьней на вулiцах сталi трапляць са сваiмi чорнымi кейсамi дзяржаўныя службоўцы, гэтыя з важным выглядам сьпяшалiся мацаваць дыктатуру. У абодвух накiрунках па вулiцы кацiлiся аўтамабiлi. Напружаньне асьцярогi, што не пакiдала яго доўгiя днi i ночы, неяк паволi пачало нават меншаць, ён зноў трапляў у звыклы зь дзяцiнства асяродак, ад якога быў надоўга адарваны. Добра, што нiхто пакуль не пазнаваў яго, ды асаблiва й не ўзiраўся ў ягоны нiчым не прывабны твар. Трохi было дзiўнавата, але ў тым горадзе, дзе ён пражыў жыцьцё, знаёмыя, мусiць, вывелiся, разьбеглiся, хто куды. Шмат iх уцякло за мяжу, iншыя апынулiся за дротам цi ў турмах. Астатнiя сядзелi цiха, мабыць, перажывалi спазьнелае адчуваньне вiны перад дыктатурай i найболей - перад Бульдозэрам. Над гарадамi i паселiшчамi гэтай краiны ўдзень i ўначы лунала ўсеабдымная здань страху, якая паралiзавала волю.
Чалавек ня быў надта наiўны ў палiтыцы i сваiмi ўчынкамi ня меў спадзяванкi ўзварушыць народ, падштурхнуць яго на барыкады. I ўсё ж... I ўсё ж нейкая карысьць будзе, думаў ён, выпраўляючыся ў апошнi свой шлях. Калi ня зараз, дык потым. Калi аб тым не напiшуць тутэйшыя газэты, дык пабягуць чуткi, напэўна, перадасьць замежнае радыё. Гэткiя ж рэчы здараюцца ня кожны дзень. А ў межах ягонай краiны, дык цi не ўпершыню за сто гадоў. I ўжо напэўна ягоны ўчынак - першы за час гэтай Цынiчнай дыктатуры.
Сьцяўшыся ў тугi камяк, чалавек таропка пракрочыў паўз шыкоўны шкляны пад'езд высачэзнага гмаху замежнага банку, дзе, як заўжды, тоўпiлася група палiцыянтаў у навюткай шызай форме. Унiзе ля прыступкаў iх чакалi стракатыя ад розных колераў аўтамабiлi зь мiгалкамi. А крыху далей, пад мэталёваю агароджай царквы, сядзеў нядоўгi радок жабракоў - тых, каму не хапiла месца на цьвiнтары. Выпетраныя жыцьцём старэчыя твары, схуднелыя рукi, якiя цягнулiся да мiнакоў, вочы ўмольна лавiлi чужыя позiркi. Лепей было туды не глядзець, даць iм у яго не было чаго. Ён толькi збочыў ад iх на асфальт i тады на каменным слупе агароджы ўбачыў шырокую абвестку з партрэтамi i палiцэйскiм подпiсам унiзе. Бегла зiрнуўшы туды, чалавек аж скалануўся, пазнаўшы ў адным з партрэтаў сябе. Праўда, там ён быў маладзейшы, паголены, з гальштукам. Несумненна, то былi злачынцы, якiх шукала палiцыя. Але чаму на царкве? Цi ўжо й вернiкi рабiлiся памагатымi дыктатуры, зьбянтэжана падумаў чалавек. Зрэшты, а чаму б i не? Царкоўныя герархi працавалi на яе заўзята, мусiць, варта было чакаць таго i ад вернiкаў... Здаецца, там была пазначана, i сума ўзнагароды тым, хто iх выдасьць. Тады тым болей, каму ня хочацца зарабiць у жабрацкай краiне.
Побач па бруку праiмчалiся некалькi джыпаў з рулямi кулямётаў над ветравым шклом. У iх цесна сядзелi крутаплечыя постацi гарылаў у зялёных, пад мяккiмi чахламi касках. Мабыць, куды на аблаву цi ўжо з аблавы, падумаў ён без жаднае, аднак, засьцярогi i схамянуўся. Яму ўжо заставалася няшмат, ягоная роля самапала блiзiлася да фiналу. На рагу ўжо вiднелася паваротка, далей была караценькая вулiчка да ратушавай плошчы, дзе хутка ўсё i скончыцца. САМАПАЛ было для яго слова новае, нязвыклае, мабыць, не пазначанае нi ў адным слоўнiку, наватвор праклятага часу; здаецца, раней у iм не было патрэбы. А цяпер во такая патрэба зьявiлася. Упершыню ён учуў яго з радыёперадачы пра падзеi ў далёкай паўночнай краiне i хутка забыўся пра яго. Аж во пакуль яно не займела непасрэднага да яго дачыненьня на тым, апошнiм для яго паседжаньнi камiтэту. Як абмеркаваньне падышло менавiта да такой высновы, паўстала пытаньне - хто? Усе дужа задумалiся, ва ўсiх знаходзiлiся прычыны. Ён такiх прычынаў для сябе не знайшоў. Прынамсi, па iм плакаць ня будзе каму, а самому ўжо ня прыйдзецца. Тое ўсё i вырашыла.
У прадчуваньнi самага для сябе вырашальнага чалавек усё ж захваляваўся. Каторы раз памацаў у правай кiшэнi бэнзынавую запальнiчку, запальнiчка была на месцы - хоць бы не падвяла. Учора правяраў, тады спраўна пыхкала слабым сiняватым агеньчыкам. Мабыць, хопiць i слабога. Бэнзын быў гатунковы, самы лепшы на той заправачнай станцыi, павiнны загарэцца ўмомант нават ад слабой iскры. I ён пакiне гэты свалачны сьвет, грукнуўшы дзьвярыма. Ня дзеля славы дзеля народа. Трохi шкада, што разам адыдзе i жыцьцё. Але што зробiш? Ня ён першы i, трэба спадзявацца, не апошнi.
Бадай, ён ужо дайшоў да апошняй павароткi на плошчу i нават мiжволi парадаваўся, што ўсё абышлося. Галоўнае, не спаткаў нiкога зь лiку знаёмых, i гэта абяцала ўдачу. Зь нейкага часу ён стаў адзiнцам, чалавекам паасобнага кшталту; пара калектывiзму для яго мiнулася.
Адрываючыся ад рэальнага, ён ужо пераходзiў на адпаведны моманту патэтычны лад, пачынаў думаць у высокiх катэгорыях. Што было для яго жыцьцё? Асалода? Пакуты? Нейкi абавязак перад людзьмi? Перад Богам? Нi тое, нi гэта. Мала было асалоды i, калi падумаць, няшмат i пакутаў. Iншыя пакутавалi болей. Уся справа, аднак, як да таго ставiцца. Ён меў занадта вялiкае адчуваньне гонару i паставiўся да таго надта строга. Ягоныя сябры былi надзеленыя большаю схiльнасьцю да лiбэралiзму, ён жа застаўся заўзятым рыгарыстам. Асаблiва пасьля гiбелi Яны. Хто яна была для яго? Яна не была жонкаю, не была нават каханкай. Яна была для яго МАДОНАЙ. I яе ня стала. Яна згарэла не ад любовi ад цынiзму несправядлiвасьцi. Банальную несправядлiвасьць яна прызвычаiлася трываць гадамi, нахабна-цынiчнай - ня здолела i двух месяцаў. Калi яе маладзейшы каханак з дэмакрата-фiлёзафа ператварыўся ў шэфа дыктатарскай прапаганды, жыць яна не стрывала. Яе пагiбель, мусiць, стала для чалавека апошнiм штуршком да ягонага азарэньня.
Да павароткi заставалася дзясятак крокаў, як раптам ён убачыў перад сабой кабецiну ў чорным. Нейкiм зьдзiчэла-спакутаваным позiркам тая ўперлася ў ягоны твар, вочы яе раптам расшырылiся, i яна закрычала:
- А-а-а...
На момант ён зьмiзарнеў пад тым яе зьдзiчэлым позiркам, а затым i ад гэтага нямога крыку, не адразу пазнаўшы ў жанчыне мацi ягонага студэнта-сухотнiка. Пакуль ён сьцямiў тое, жанчына каршуном наляцела на яго i невялiкаю сумкай на ланцужку пачала бiць яго - па галаве, па плячах, па твары i крычаць:
Мабыць, ён трапiў у самую высь неба, у самы зорны касьмiчны зэнiт. Зоркi абсыпалi яго з усiх бакоў, зьверху i зьнiзу, нясьцерпна ярка зiхацелi перад вачыма, пералiвалiся рознакаляровымi агнямi, некаторыя апынулiся зусiм блiзенька, i хутка iмчалi ля яго, болей насустрач i назад: iншыя паволi адплывалi ў бакi. А то непадалёк падалi зьнiчкi, выпiсваючы касыя срэбныя дугi, ад якiх не заставалася сьледу. На палёце яго да Валапаса з валадарна зiхоткiм Арктурам у сярэдзiне, хаўтурны матыў загучаў выразьней. Мэлёдыя неслася аднекуль з вышэйшых сфэраў i поўнiла зорны абсяг нясьцерпным жалобным смуткам. Ён ужо выразна пачаў адчуваць, што тут нешта адбудзецца, i штораз пiльней узiраўся ўнiз. Унiзе, аднак, скрозь было цёмна, толькi зрэдку штось блiскала - вадзяная паверхня цi, можа, асьветленае навакольле гарадоў-мэгаполiсаў. Адзiночныя i дробныя агнi на такую высь, вядома ж, не пранiкалi. I ён падумаў, што, можа, ён пачаў зьнiжацца, цi мо зорнае неба апусьцiлася на зямлю. Толькi чаму зямля была гэткай сурова маўклiвай? Чаму яна так затаiлася? Бы набракла горам i гневам i чакае чаго? У небе ж не было нi гора, нi гневу. Зрэшты, не было й радасьцi, гэта ён адчуваў пэўна.
Як на зорным краявiдзе заблiшчэў коўш Вялiкай Мядзьведзiцы, сумны харал загучэў на ўсю моц, толькi ён усё ня мог сьцямiць, адкуль? Зьверху, з навакольля, цi ўсё ж са змрочнай зямлi? Або можа, зь ягонай душы? Ён падумаў, што, можа, менавiта з душы, што ён яго нес з сабой. Але адкуль у душы было загучаць незнаёмай мэлёдыi? Звычайна гучала шмат iншых, ды ўсё ж знаёмых, хоць бы аднойчы iм чутых. Гэтага ж (ён мог сказаць з пэўнасьцю), ён нiколi ня чуў. Значыць, тады не з душы. Зь неба цi, можа, зь зямлi...
Што зь зямлi - то было болей пэўна.
Гэтае адкрыцьцё змусiла яго пiльней узiрацца ўнiз, у зямное цемрыва; зоркi перасталi цiкавiць яго - яго болей зацiкавiла зямля. Усё ж нешта трэба было згледзець на ёй - там была разгадка ягонай незвычайнай загадкi. Толькi дзе? Але вось палёт ягоны запаволiўся, ён лунаў ужо не сярод зораў, а пад iмi, значыць, пачалося зьнiжэньне. Здаецца, зьнiжэньне па сьпiралi цi што? Музыка гучала аж да нясьцерпнасьцi ўрачыста i кранальна. Так, там яўна штось здарылася, падобна - некага хавалi. Але каго? Так урачыста хаваць можна хiба што самога Бога. Але няўжо тут жыў Бог? Усё ж месца Бога вышэй, над усiмi i ўсiм, створаным iм. Над зямлёй, плянэтамi, зоркамi i космасам. Так, прынамсi, лiчыў ён змалку, так было засьведчана ў сьвятым пiсаньнi.
Ён ужо не апускаўся нават па сьпiралi, ён кружыў над адным, бадай, месцам - чорным хаўтурным месцам у паўночным паўшар'i неба. Рэквiем то гучаў выразна, то зацiхаў трохi, i тады ён разумеў, што аддаляецца ад нейкай мясьцiны - цi не ад крынiцы музыкi? Нейкi час у ягоным становiшчы нiчога не мянялася - ягоныя кругi паўтаралiся адзiн за адным, i ён падумаў, што ад яго штось вымагалася. Зрабiць цi хоць бы спытаць? Толькi ў каго? Нiкога нiдзе не было паблiзу, нават i бацькаў прывiд тут ужо зьнiк канчаткова. Ён быў адзiн - у суцэльнай цемрадзi, пад зорным купалам, над цёмнай зямлёй, адкуль iмкнула ўвысь i ўшыркi загадкавая музыка. I тады ён наважыўся.
- Каго хаваеце? - хрыплавата крыкнуў у цемру i аж не пазнаў свайго голасу, - гэтак жахлiва гучна прагучэў ён у касьмiчнай прасторы. Толькi рэзананснае рэха голасу сьцiхла ўгары, як зноў жа з тае прасторы пачулася:
- Народ хаваем...
"Якi народ? Чаму народ?" - заварочалiся ў ягонай сьвядомасьцi недаўменныя думкi-пытаньнi. Але вымавiць iх ён не наважыўся: мабыць, тое было ўжо занадта. Усё ўслухоўваючыся, ён стараўся зразумець нешта i, здаецца, пачаў разумець. Канечне, не дарма тут бацька. Але пры чым тут ён, бацькаў сын? Навошта яго прынесла сюды нейкая добрая цi злая воля?
А калi боская воля? I прынесла яго сюды праз космас, цераз акiян не дарма, бо было ў тым нейкае наканаваньне. Мо нават выбар, думаў ён, па-ранейшаму кружляючы i кружляючы ў недаўменьнi над змрочнай зямной прасторай. Выпiсваў у разрэджаным паветры кола за колам, а рэквiем чуў то выразна i гучна, то цiшэй, то аддалена. I раптам ён з жахам падумаў: што будзе, калi сьцiхне музыка? Куды яму? Як яму? Вярнуцца назад ён ня ведаў як, а ўпасьцi на гэтую змрочную хаўтурную зямлю было б жахлiва. Падняцца ў космас? Але як? Тое ўжо ад яго не залежала, ён ведаў. Адчуваньне катастрофы ахапiла яго i ад яго iшло, нiбы трансьлявалася ў наасфэры. Можа толькi ў тым i быў нейкi сэнс ягонага тут зьяўленьня.
I ён круцiўся, лунаў угары, пад зорнаю высяй, усё ня мог даўмецца, што трэба зрабiць, i навошта ён тут? Дзеля чаго? Ратаваць цi ратавацца самому? Але як ён мог нешта зрабiць, калi быў падначалены чужой волi, пазбаўлены ўласнага Я. Праўда, ён адчуваў, што так доўга цягнуцца ня можа, хаўтуры ўсё ж скончацца, колькi б нi цягнулiся. Цалкам магчыма, што зь iмi скончыцца i ён.
I сапраўды, музыка стала цiшэць, бы аддаляцца кудысь у зямную цемрадзь. Але ён кружляў усё над тым самым месцам, ён не аддаляўся нiкуды, - мабыць, ужо не было куды аддаляцца. Толькi штосьцi ўнутры ў яго аддалялася ў пачуцьцях, у стаўленьнi да тае трагедыi, - рабiлася абагульненым, абстрактным, цi што. Глушэла жалобная мэлёдыя, i ён таяў зь ёй разам. Хоць сябе фiзычнага ён па-ранейшаму не адчуваў, бы i ня меў свайго цялеснага Я. Але цяпер пачало марнець i ягонае Я духоўнае...
Так цягнулася, мабыць, усё ж доўга, а мо i каротка - ён не адчуваў часу. Можа, гадзiну, а можа i год... I ўжо ён усьвядомiў, што яго самога ў прасторы стала да мiзэрнага мала. Краёчак ягонага былога Я. Усё астатняе сасмактала цемра з далёкiм, як у пачатку, жалобным гулам, ды зорным касьмiчным бляскам угары.
А пасьля не засталося нiчога...
ВОСЬЛIК
На зорным небе мiж чорных верхавiн кiпарысаў блiскуча сьвяцiла летняя поўня. Яе ясны зiхотны водсьвет няроўна ляжаў на верхнiх камянях доўгай мураванай сьцяны, за якой тулiўся вузкi бядняцкi падворак з мандарынавымi дрэўцамi на схiле ды двума-трыма каменнымi хлеўчукамi нiжэй. Ля рогу аднаго зь iх, прыхаваны ценем блiжняга кiпарысу, сядзеў чалавек, якi, не зважаючы на начны позьнi час, ня спаў i нават не заплюшчваў вочы, здаецца, i ня дыхаў нават, толькi чуйна ўслухоўваўся ў кожны гук з навакольля. Як цень ад кiпарысу пасунуўся ўбок, i поўня далiкатна кранула зарослы чорнаю шчэцьцю твар, чалавек, не ўстаючы, пасунуўся далей у цень. Было вiдавочна, што ён асьцерагаўся начнога сьвятла, не хацеў, каб яго згледзелi тут, на гэтым ускраiнным гарадзкiм падворку, дзе ён, вiдаць па ўсiм, бавiў час, чагосьцi чакаючы.
Але побач не было нiкога, нiхто да яго не падыходзiў. Вузкая сьцежка за нiзкай сьцяной, што бегла ўсьцяж камянiстага, зарослага чорным кустоўем раўчука, ляжала пустая, на падворку побач не здаралася нiводнага чалавечага руху. Дзесь у калючым, ссохлым ад дзённае гарачынi быльнягу нязмоўчна трашчэлi цыкады, ды за будынiнай на падворку зрэдчасу варушыўся, уздыхаў галодны малады восьлiк. Надвячоркам, як трохi сьцямнелася, чалавек падабраў у доле рэшту травяных аб'едкаў, пасунуў блiжэй да прывязанай жывёлiны. Аднак восьлiк не накiнуўся на траву, толькi няўцямна паўзiраўся ў незнаёмага чалавека i жаласьлiва раўнуў - ён чакаў гаспадара. Але гаспадар прапаў ад учарашняга ранку, i чалавек думаў, як бы ня сталася бяда. Як бы гаспадар не прывёў сюды тых, каго цяпер належала асьцерагацца.
Асьцерагацца ён стаў даўно, прынамсi, ня першы месяц. Адразу, як ляснула iх сьвятая агульная справа, i яны рассыпалiся, хто куды. Тыя, што ацалелi ад арышту, турмаў ды лягераў, перайшлi горы, знайшлi нейкi прытулак у суседняй, думалася, дэмакратычнай краiне, дзе яны мелiся знайсьцi i падтрымку. Дэмакратыi там, здаецца, хапала, але з падтрымкай мала што атрымалася. Учора ён глухой горнай сьцежкай перайшоў мяжу i спусьцiўся з гораў назад у гэтую няшчасную краiну, яго радзiму. Якую, не зважаючы на ўсё самае лiхое, прадаўжаў любiць сыноўскаю любоўю патрыёта цi, як некаторыя казалi, - нацыяналiста. Хай будзе i так, ад зьмены назвы ягоная адданасьць краiне i яе гаротнаму люду ня зьменшыцца. Тое ён ведаў пэўна.
Хоць, вiдаць, тое было нялёгка - некаторыя абставiны пачалi сьведчыць супраць тае яго любовi. У гарах ён мог знайсьцi схованку мiж зарасьнiку i камянёў, але ў горадзе яе трэба было шукаць мiж людзей. Першы, да каго ён прыбрыў на золку, быў iхны колiшнi добры сябра, стары мудры гаршчэчнiк, што нямала памог iм у iх барацьбе. Але гаршчэчнiк, сказалi, памёр сваёй сьмерцю, падкошаны горам ад страты сыноў. Прасiць прытулку ў заплаканай зьнямоглай нявесткi ён не адважыўся. Зрэшты, абсыпаная дзецьмi, тая й ня надта запрашала яго, i ён пайшоў прэч. Памятаў, што непадалёк жыў студэнт, таксама iхны сябра, якога ён уцягнуў у рух i зрабiў неблагiм агiтатарам. Але ўжо было ведама, што хворага на сухоты студэнта, адзiнага сына ў мацi, таксама ўзялi. Цяпер той паволi канаў недзе на сталiчным стадыёне сярод тысячаў iншых - бязьвiнных зусiм i вiнаватых хiба тым, што не схацелi жыць пад драпежнай уладай дыктатара. Другi, да каго ён пастукаў у тую ноч, спаў на ўласнай пасьцелi, але ён не пусьцiў яго й на парог, сказаў, што сам сядзiць, бы на iголках, - чакае гасьцей у бронекамiзэльках. То быў iхны аднадумца - сьвятар, i чалавек падумаў: можа, i праўда, можа, i чакае. Але яму стала крыўдна, а галоўнае пачынаўся сьвiтанак, i было невядома, куды падацца на дзень.
Патуляўшыся па ўскраiне, ён падаўся да вадавоза, якога ведаў зь дзiцячай пары ад сваёй колiшняй нянькi. То быў балбатлiвы стары, п'янiца i абiбок, ён ахвотна ўзяў зь ягоных рук апошнюю ягоную купюру i прапаў на ўвесь дзень. I на ўсю наступную ноч, якую цяпер чалавек дабiваў разам з галодным восьлiкам.
Пад ранак, як поўня закацiлася за пляскаты дах суседняй будынiны, чалавек устаў i падышоў да варотцаў у завулак. Тут ляжаў глухi начны цень, чорнае прысядзiбнае кустоўе добра хавала яго на падворку. Унiзе, рассыпаўшыся на павольным схiле, ляжаў сонны горад, месячныя прыцемкi лагодна ахiналi крывыя вулiчкi жабрацкiх прадмесьцяў, бязладныя забудоўкi каменных, глiняных, саманных сядзiбаў. Нiдзе паблiзу ня блiскала нiводнага агеньчыка, не сьвяцiлася нiводнай лямпачкi; прадмесьцi танулi ў туманiстым месячным сутоньнi. Толькi ўдалечынi зьзялi адбiткi сьвятла з-за высокiх дахаў камянiц у цэнтры, дзе высiўся нябачны адсюль прэзыдэнцкi палац, ратуша зь вежай i падсьветленым гадзiньнiкам, гатэлi, дзьве палiцэйскiя казармы за катэдрай у старажытных, нядаўна мадэрнiзаваных кляштарах. Турма месьцiлася далей, на ўскраiне, i таксама ў кляштары каля рэчкi. То было дужа здатнае месьцейка, у iм цяпер пляжылi маладыя жыцьцi шмат хто зь ягоных сяброў. Iншых, мабыць, няма ўжо i ў жывых, i наўрад цi знойдуцца калi iх магiлкi - гарылы ўмелi хаваць ахвяры - бяз знаку i сьледу.
Стоячы ў месячных прыцемках ля паламаных варотцаў, чалавек рашыў канчаткова: тое ён зробiць сёньня, уранку, адкладваць далей было немагчыма. Адклад можа абярнуцца для яго катастрофай.
Шкада, для таго зноў патрэбныя былi людзi; было бязглузда рабiць тое ўпотай, безь людзей. Толькi на людзях, лепей на плошчы. Але не на рынкавай мэтазгодна было б на ратушовай. Тую плошчу ён ведаў змалку, туды хадзiў гуляць зь нянькай, затым церазь яе бегаў у недалёкую школу. Там жа ён упершыню спаткаўся са сваiм адзiным i такiм няшчасным каханьнем, а галоўнае - там перажыў колькi хвалюючых хвiлiнаў на сходах i мiтынгах, як пасьля столькiх гадоў таталiтарызму пачала ўсталёўвацца дэмакратыя. Ды не ўсталявалася. А тады плошча раiлася ад тысяч людзей пад нацыянальнымi сьцягамi, з партрэтамi колiшнiх герояў нацыi, пад мегафонныя гукi палымяных прамоваў... Сьвятарныя словы пра дэмакратыю, волю i незалежнасьць хвалявалi болей, чым адмысловае вiно, дужа верылася, што ўсё тое хутка настане. Але не настала i, здаецца, ужо не настане. Тыя, што тады зласьлiва назiралi за iмi з палацаў ды офiсаў, са штабаў i казармаў, лiхаманкава рабiлi сваю справу i выбiралi зручны для сябе момант.
I яны выбралi яго ўдала, якраз тады, як дэмакраты таго не чакалi, i скарысталiся спосабам, якога не прадбачылi.
Калi дэмакратыя зусiм ап'янела ад пачуцьця грандыёзнай перамогi над шматгадовым таталiтарызмам, гэтыя на авансцэну палiтыкi выпусьцiлi Бульдозэр раней нiкому не вядомага правiнцыйнага палiтыка, за якiм у цяньку стаялi iншыя, вядомыя i дужа разумныя. Задума была ў тым, каб Бульдозэрам расчысьцiць шлях да ўлады i прыхапiць яе для сябе. Але Бульдозэр аказаўся хiтрэйшым за ягоных апекуноў i, зь нечуваным цынiзмам захапiўшы ўладу, не схацеў нi з кiм ёю дзялiцца, падгроб усю пад сябе. Сьпярша разагнаў парлямэнт, пасьля па адным перасаджаў у турму нядаўнiх хаўрусьнiкаў; вядомага крымiнальнага аўтарытэта прызначыў кiраваць уласнай бясьпекай. Тым ён зьбянтэжыў лiдэраў палiтычных партыяў, якiя напачатку нiбы праглынулi языкi, ня ведаючы, як паставiцца да таго. А як адумалiся, стала позна: iхныя партыi былi аб'яўленыя падрыўнымi i распушчаныя. За тры месяцы Цынiчнай дыктатуры ад нядаўняй дэмакратыi не засталося i сьледу. Парлямэнцкая апазыцыя апынулася на каменнай высьпе ў моры, мiтусьлiвых студэнтаў з унiвэрсытэту перасялiлi за калючы дрот на гарадзкiм стадыёне, унiвэрсытэцкiя будынкi занялi пад палiцэйскiя казармы. Прафэсары па адным паўцякалi за горы - на эмiграцыю, а тыя, што засталiся, шчыльней зачынiлi аканiцы i не паказвалiся на вулiцу. Народ стаiўся, сьцiшыўся, змоўк у паняверцы, падобна было - зноў засынае, каб не прачнуцца стагодзьдзе.
Чалавек ня меў выразнага намеру каго-небудзь будзiць, тым болей - народ, разумеў, тое было яму не па сiле. Але ягоная неспатольная душа прагнула пратэсту супраць гiстарычнай недарэчнасьцi, якую ён бачыў у гэтым брутальным перавароце Зялёнай дэмакратыi на Цынiчную дыктатуру. Прагу пратэсту ён ня мог задушыць у сабе, яна стала мацней за яго i вымагала ўчынку. Асаблiва пасьля таго, як за горы даляцелi чуткi, што некаторыя зь ягоных сяброў перабеглi на службу дыктатуры; iншыя на эмiграцыi павiнiлiся i пачалi прасiць дазволу вярнуцца. Ён жа вярнуўся тайком, без дазволу.
На досьвiтку пачаў неспакойна тупаць нагамi, а затым парывiста зароў восьлiк. Тое затрывожыла чалавека, усё ж ён хацеў тут застацца незаўважаным. Але й пайсьцi адсюль пакуль не выпадала: было зарана, адзiнокi мiнак на вулiцы тым болей прыцягваў да сябе ўвагу. Чалавек адышоўся ад варотцаў да арбы з прывязаным да яе восьлiкам, ласкава паляпаў яго па шыi. Восьлiк даверлiва памкнуўся да яго, пацёрся аб яго сьцягном. Бедны восьлiк, ён таксама пакутаваў на адзiноце, чакаючы ад чалавека ласкi i разуменьня. Але чалавек нiчога ня меў яму даць i ня ведаў, як памагчы. Можа, варта было б яго адвязаць ад арбы ды пусьцiць - хай кормiцца самахоць. Асаблiва, калi гаспадар зьнiк надоўга. А мо назусiм? Людзi цяпер прападалi ў любы час i дзе хочаш - уначы, з свайго ложку, на кiрмашы, у аблавах, на вулiцах i тракцiрах. Наляталi гарылы, шчоўкалi на руках кайданкi, i чалавек зьнiкаў. Нi суда, нi адваката...
Стоячы ля восьлiка, чалавек пазiраў, аднак, на завулак, што ад падворку зьбягаў унiз да шырэйшае вулiцы - цi ня зьявiцца там хто-небудзь. Яму патрэбныя былi людзi на вулiцы, сярод якiх неўпрыкмет мог бы зашыцца i ён. Ужо няблага разьвiднела, а ў завулку было пуста i цiха. Поўня ня зьнiкла зь неба, хоць яе бляск стаў не такi зiхоткi, як ноччу, срэбная яе манэта паволi закочвалася за хрыбцiну недалёкай гары. Чалавек чакаў, што, можа, зьявiцца гэты ягоны недалэга-вадавоз ды дасьць рады бедалазе жывёлiне. Ды iшоў час, а гаспадар не вярнуўся.
Яшчэ празь якiх паўгадзiны зусiм стала вiдна. Здалёку i зблiзку пачаў падаваць свае гукi горад: пошум аўтамабiляў у напрамку цэнтру, жаночыя галасы зблiзку; у ранiшнiм паветры над прыгарадам пранеслася iмклiвая чародка галубоў. Ад недалёкага манастыра пад гарой прагучэлi знаёмыя зь дзяцiнства глухаватыя гукi звона - да раньняй iмшы. Тыя гукi як бы абудзiлi чалавека ад ягоных начных клопатаў - здаецца, ягоны час наставаў. На разьвiтаньне з восьлiкам ён коратка палашчыў яго даверлiвую шыю i засьцярожлiва ўзьняў на плячо невялiкi хатулёк, да якога адразу пацягнуў сваю пысу восьлiк. Панюхаў i незадаволена фыркнуў - не спадабалася. Пах бэнзыну не падабаўся i чалавеку, але цяпер было не да пахаў. Лiтровая бутля з бэнзынам была ягонай найбольшай каштоўнасьцю, даражэйшай за жыцьцё.
На гэтым ускраiнным завулку не было ходнiкаў, адно - пыльны крываваты прамежак сярод старых каменных сьцен i будынiн. Чалавек iшоў пасярэдзiне, як тут хадзiлi ўсе. На рагу з шырэйшаю вулiцай трапiўся кудлаты вулiчны сабака, якi моўчкi збочыў з чалавечага шляху i са спазьнелым зьдзiўленьнем зьнiзу ўгору паўзiраўся ў сустрэчнага чалавека. На шырэйшай, але таксама мала прывабнай вулiцы чалавек пачаў спатыкаць мiнакоў - высокая худая жанчына ў чорным несла на плячы кошык з агароднаю зелянiнай - на рынак. Жанчына коратка зiрнула на яго, незнаёмага тут чалавека з зарослым тварам i даўгiмi валасамi, у дужа разношаным, з чужога пляча, цёмным швэдры. На ягоных стаптаных сандалях ляжаў даўно ня кратаны пласт пылу шматлiкiх дарог. Але такiя цяпер тут спатыкалiся на кожнай вулiцы i не прыцягвалi вялiкай увагi. Ён зважлiва ўступiў дарогу арбе, што цягнулi за сабой два змакрэлыя ад поту мулы. Мужчыну са скрыпучай двуколкай, накладзенай кукурузнымi пачаткамi, прапушчаць ня стаў i нейкi час iшоў поруч. Мужчына-нэгар туга ўпiраўся ў зямлю босымi нагамi i ўпарта сунуў перад сабой несамавiты агародны набытак. Усё - на рынак. У гэты ранiшнi час людзi сьпяшалiся прадаць, як даражэй, свой бядняцкi тавар, вырашчаны на бядняцкiх прысядзiбных лапiках, адарваны ад сям'i, ад уласных дзяцей. Кожнаму найперш трэба былi грошы - на жыцьцё, на хлеб i падаткi. Бяздонная дыктатарская казна бясконца патрабавала грошай - для войска, вялiзнае зграi палiцыi, безьлiчы дыктатарскiх спэцслужбаў. У краiне, бы на дражджах, расьлi цэны на хлеб, а разам i памеры падаткаў ды розных плацяжоў, i канца iх росту не было вiдаць. Тыя, што беглi на рынак з пустымi сумкамi й кошыкамi, кожнага ранку жахалiся ад новых, большых за ўчарашнiя цэнаў. Жаночыя твары скрозь несьлi на сабе скруху нязбыўнага клопату - як за меншыя грошы купiць болей, каб накармiць мужоў i дзяцей. То была невырашальная задача, не па зубах нiякаму матэматыку. Ды й нiякай, самай дасканалай кампутарызаванай навуцы. Бедны, няшчасны народ, што трапiў у такую сьмярдзючую яму, зь якой не вiдно было выйсьця.
Празь нейкi нядоўгi час чалавек ужо нетаропка крочыў сярод многiх iншых гарадзкiх мiнакоў, што чым блiжэй да цэнтру, дык болей высыпалi на гарадзкiя вулiцы. Гэтыя iшлi ня толькi ў кiрунку рынку. Горад прачынаўся, усчынаўся звычайны працоўны клопат: адчынялiся раньнiя крамы, падмяталiся ходнiкi, на якiя выстаўлялi тавар рамесьнiкi, ювэлiры, гаршчэчнiкi; на вешаках разьвешвалiся нейкiя апранашкi. Крыху пазьней на вулiцах сталi трапляць са сваiмi чорнымi кейсамi дзяржаўныя службоўцы, гэтыя з важным выглядам сьпяшалiся мацаваць дыктатуру. У абодвух накiрунках па вулiцы кацiлiся аўтамабiлi. Напружаньне асьцярогi, што не пакiдала яго доўгiя днi i ночы, неяк паволi пачало нават меншаць, ён зноў трапляў у звыклы зь дзяцiнства асяродак, ад якога быў надоўга адарваны. Добра, што нiхто пакуль не пазнаваў яго, ды асаблiва й не ўзiраўся ў ягоны нiчым не прывабны твар. Трохi было дзiўнавата, але ў тым горадзе, дзе ён пражыў жыцьцё, знаёмыя, мусiць, вывелiся, разьбеглiся, хто куды. Шмат iх уцякло за мяжу, iншыя апынулiся за дротам цi ў турмах. Астатнiя сядзелi цiха, мабыць, перажывалi спазьнелае адчуваньне вiны перад дыктатурай i найболей - перад Бульдозэрам. Над гарадамi i паселiшчамi гэтай краiны ўдзень i ўначы лунала ўсеабдымная здань страху, якая паралiзавала волю.
Чалавек ня быў надта наiўны ў палiтыцы i сваiмi ўчынкамi ня меў спадзяванкi ўзварушыць народ, падштурхнуць яго на барыкады. I ўсё ж... I ўсё ж нейкая карысьць будзе, думаў ён, выпраўляючыся ў апошнi свой шлях. Калi ня зараз, дык потым. Калi аб тым не напiшуць тутэйшыя газэты, дык пабягуць чуткi, напэўна, перадасьць замежнае радыё. Гэткiя ж рэчы здараюцца ня кожны дзень. А ў межах ягонай краiны, дык цi не ўпершыню за сто гадоў. I ўжо напэўна ягоны ўчынак - першы за час гэтай Цынiчнай дыктатуры.
Сьцяўшыся ў тугi камяк, чалавек таропка пракрочыў паўз шыкоўны шкляны пад'езд высачэзнага гмаху замежнага банку, дзе, як заўжды, тоўпiлася група палiцыянтаў у навюткай шызай форме. Унiзе ля прыступкаў iх чакалi стракатыя ад розных колераў аўтамабiлi зь мiгалкамi. А крыху далей, пад мэталёваю агароджай царквы, сядзеў нядоўгi радок жабракоў - тых, каму не хапiла месца на цьвiнтары. Выпетраныя жыцьцём старэчыя твары, схуднелыя рукi, якiя цягнулiся да мiнакоў, вочы ўмольна лавiлi чужыя позiркi. Лепей было туды не глядзець, даць iм у яго не было чаго. Ён толькi збочыў ад iх на асфальт i тады на каменным слупе агароджы ўбачыў шырокую абвестку з партрэтамi i палiцэйскiм подпiсам унiзе. Бегла зiрнуўшы туды, чалавек аж скалануўся, пазнаўшы ў адным з партрэтаў сябе. Праўда, там ён быў маладзейшы, паголены, з гальштукам. Несумненна, то былi злачынцы, якiх шукала палiцыя. Але чаму на царкве? Цi ўжо й вернiкi рабiлiся памагатымi дыктатуры, зьбянтэжана падумаў чалавек. Зрэшты, а чаму б i не? Царкоўныя герархi працавалi на яе заўзята, мусiць, варта было чакаць таго i ад вернiкаў... Здаецца, там была пазначана, i сума ўзнагароды тым, хто iх выдасьць. Тады тым болей, каму ня хочацца зарабiць у жабрацкай краiне.
Побач па бруку праiмчалiся некалькi джыпаў з рулямi кулямётаў над ветравым шклом. У iх цесна сядзелi крутаплечыя постацi гарылаў у зялёных, пад мяккiмi чахламi касках. Мабыць, куды на аблаву цi ўжо з аблавы, падумаў ён без жаднае, аднак, засьцярогi i схамянуўся. Яму ўжо заставалася няшмат, ягоная роля самапала блiзiлася да фiналу. На рагу ўжо вiднелася паваротка, далей была караценькая вулiчка да ратушавай плошчы, дзе хутка ўсё i скончыцца. САМАПАЛ было для яго слова новае, нязвыклае, мабыць, не пазначанае нi ў адным слоўнiку, наватвор праклятага часу; здаецца, раней у iм не было патрэбы. А цяпер во такая патрэба зьявiлася. Упершыню ён учуў яго з радыёперадачы пра падзеi ў далёкай паўночнай краiне i хутка забыўся пра яго. Аж во пакуль яно не займела непасрэднага да яго дачыненьня на тым, апошнiм для яго паседжаньнi камiтэту. Як абмеркаваньне падышло менавiта да такой высновы, паўстала пытаньне - хто? Усе дужа задумалiся, ва ўсiх знаходзiлiся прычыны. Ён такiх прычынаў для сябе не знайшоў. Прынамсi, па iм плакаць ня будзе каму, а самому ўжо ня прыйдзецца. Тое ўсё i вырашыла.
У прадчуваньнi самага для сябе вырашальнага чалавек усё ж захваляваўся. Каторы раз памацаў у правай кiшэнi бэнзынавую запальнiчку, запальнiчка была на месцы - хоць бы не падвяла. Учора правяраў, тады спраўна пыхкала слабым сiняватым агеньчыкам. Мабыць, хопiць i слабога. Бэнзын быў гатунковы, самы лепшы на той заправачнай станцыi, павiнны загарэцца ўмомант нават ад слабой iскры. I ён пакiне гэты свалачны сьвет, грукнуўшы дзьвярыма. Ня дзеля славы дзеля народа. Трохi шкада, што разам адыдзе i жыцьцё. Але што зробiш? Ня ён першы i, трэба спадзявацца, не апошнi.
Бадай, ён ужо дайшоў да апошняй павароткi на плошчу i нават мiжволi парадаваўся, што ўсё абышлося. Галоўнае, не спаткаў нiкога зь лiку знаёмых, i гэта абяцала ўдачу. Зь нейкага часу ён стаў адзiнцам, чалавекам паасобнага кшталту; пара калектывiзму для яго мiнулася.
Адрываючыся ад рэальнага, ён ужо пераходзiў на адпаведны моманту патэтычны лад, пачынаў думаць у высокiх катэгорыях. Што было для яго жыцьцё? Асалода? Пакуты? Нейкi абавязак перад людзьмi? Перад Богам? Нi тое, нi гэта. Мала было асалоды i, калi падумаць, няшмат i пакутаў. Iншыя пакутавалi болей. Уся справа, аднак, як да таго ставiцца. Ён меў занадта вялiкае адчуваньне гонару i паставiўся да таго надта строга. Ягоныя сябры былi надзеленыя большаю схiльнасьцю да лiбэралiзму, ён жа застаўся заўзятым рыгарыстам. Асаблiва пасьля гiбелi Яны. Хто яна была для яго? Яна не была жонкаю, не была нават каханкай. Яна была для яго МАДОНАЙ. I яе ня стала. Яна згарэла не ад любовi ад цынiзму несправядлiвасьцi. Банальную несправядлiвасьць яна прызвычаiлася трываць гадамi, нахабна-цынiчнай - ня здолела i двух месяцаў. Калi яе маладзейшы каханак з дэмакрата-фiлёзафа ператварыўся ў шэфа дыктатарскай прапаганды, жыць яна не стрывала. Яе пагiбель, мусiць, стала для чалавека апошнiм штуршком да ягонага азарэньня.
Да павароткi заставалася дзясятак крокаў, як раптам ён убачыў перад сабой кабецiну ў чорным. Нейкiм зьдзiчэла-спакутаваным позiркам тая ўперлася ў ягоны твар, вочы яе раптам расшырылiся, i яна закрычала:
- А-а-а...
На момант ён зьмiзарнеў пад тым яе зьдзiчэлым позiркам, а затым i ад гэтага нямога крыку, не адразу пазнаўшы ў жанчыне мацi ягонага студэнта-сухотнiка. Пакуль ён сьцямiў тое, жанчына каршуном наляцела на яго i невялiкаю сумкай на ланцужку пачала бiць яго - па галаве, па плячах, па твары i крычаць: