Быков Василь. Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

   Машыны з афiцэрамi нарэшце паехалi па дарозе ў тыл, трэба было папярэдзiць камбата. Палкавыя батарэi ў гэтай цеснай горнай далiне разьмяшчалiся па адной у некалькi эшалёнаў - першая батарэя была наперадзе, па той бок гарадка, адразу за пяхотай; па гэты бок наша, за ёй астатнiя. Усе сядзелi пры адной дарозе. Вядома, камбаты цiкавалi за няўрочным рухам камбрыга i паведамлялi аб iм адзiн аднаму, каб ня быць захопленымi зьнянацку. Начальства, як i працiўнiка, належала асьцерагацца на вайне. Я ўлез у цесны равок i патэлефанаваў камбату, а як вылез, Кананок ужо быў на агнявой. Ягоны ўсьмешлiвы твар зьзяў стрыманым захапленьнем, i тое адразу прыкмецiлi нашыя зубаскалы-хлопцы.
   - Ну, дамовiўся? Калi пабяжыш?
   - А можа, ён сюды яе прывядзе? У госьцi...
   Кананок, аднак, без увагi да iх адразу зьвярнуўся да мяне:
   - Там зямлячка ваша, таварыш лейтэнант.
   - Якая зямлячка?
   - Ды зь Беларусi, кажа.
   - Як зь Беларусi? Савецкай? - ня мог зразумець я.
   У сярэдзiне Аўстрыi, напрыканцы вайны, у гэткiм шыкоўным катэджы зямлячка? Штосьцi тут незразумелае...
   - Ну, - толькi й адказаў нешматслоўны Кананок. Мабыць, болей ён ня ведаў нiчога.
   Тая навiна ня толькi кранула - яна амаль узрушыла мяне. Землякi наогул мяне абходзiлi, за ўсю вайну я стрэў iх, можа, чалавекi тры. Мабыць, таму, што гэты Ўкраiнскi фронт быў наводдаль ад Беларусi, салдаты ды й афiцэры ў нас болей паходзiлi з Украiны, Паўночнага Каўказу, дзе фармавалася брыгада, ну i, вядома, з Расеi. Беларусаў жа ў палку, здаецца, не было нiводнага. Аднойчы дачуўся, быццам начальнiк ГЗМ - беларус i пры выпадку запытаўся ў самога, адкуль ён. Але не, не зь Беларусi, хоць вымаўленьне яго было дужа падобнае да беларускага. Казаў, смаленец. Я быў расчараваны. Так хацелася сустрэць родную душу, хоць бы адкуль-небудзь з блiзкага цi далёкага раёну, успомнiць, пагаманiць пра даваеннае. А можа, i дазнацца што пра сучаснае з родных мясьцiнаў, ад якiх я быў адарваны з пачатку вайны.
   Вайна вайной, але, мабыць, належала зашыць разадранае рукаво. З тае прычыны, што тут гойсала начальства, распранацца ня стаў, папрасiў Кананка зашыць гiмнасьцёрку на мне, i той выняў зь зiмовай шапкi ржавую iголку зь нясьвежаю нiткаю. Толькi ён прыладзiўся зашываць, як ззаду завухалi нашыя гаўбiцы; цераз галовы, праразаючы тугое паветра, са шморгатам паляцелi цяжкiя снарады. Спакваля зь iншага боку глуха загаўкалi нямецкiя мiнамёты - гэтыя, як i ўчора, пачалi бiць па гарадку. Мiж дахаў i дрэваў пыхнулi ўгору дымныя выбухi - два зь iх зусiм побач, за лесапiльняй.
   - А ну ўсе ў равок!
   Цесьненька, адзiн ля аднаго, мы стулiлiся ў вузкiм раўку; на агнявой ля панарамы гарматы, як заўжды, застаўся адзiн наводчык Сьцяпанаў. Выбухi таўклi навакольле, разьбiвалi ўшчэнт дахi дамовак. Невядома было, колькi працягнецца той абстрэл, калi толькi гэта звычайны абстрэл безь якога руху пяхоты. Калi зь пяхотай, будзе горш справа, можа, i нам прыйдзецца ўключыцца ў бойку.
   - Абармоты! - бурчэў тэлефанiст Муха. - Не дадуць i пасьнедаць.
   Так, сьняданак, мiж тым, затрымлiваўся, як бы не давялося есьцi яго разам з абедам. Як пазаўчора. Тут, у Аўстрыi, зусiм ня тое, што нядаўна было ў Вэнгрыi, калi мы пра кухню ня дбалi, харчавалiся з цывiльнага харчу - ня трэба была нi пярловая каша, нi вэрмiшэлевы суп. У кожнай хаце лёгка было здабыць кавалак вяндлiны, колца прыперчанай каўбасы, бохан белага хлеба. Ды яшчэ бутлю, а то й болей вiна - чырвонага цi белага. Але Вэнгрыя каштавала нам немалой крывi i засталася ззаду, а ў Аўстрыi з харчам было тугавата. Аўстрыякi самi сядзелi на картках. Увогуле, галадалi. I мы мусiлi есьцi тое, што варыў старшына. А той, вядома, ня дужа даваў сабе клопату - частаваў тым, што прывозiлi з тылу.
   Абстрэл доўжыўся з гадзiну, стралялi нашыя артылерысты i немцы. Разы два выбухнула на дарозе, ля тога паўразьбiтага дому, дзе ранiцай стаялi машыны, паленым смуродам пацягнула ў наш бок, да рэчкi. I мне раптам стала клопатна: хоць бы не патрапiлi ў той слаўны катэдж. За адну сэкунду маглi спляжыць усё гэтае ўтульнае хараство, над якiм шчыравала, можа, не адно пакаленьне ягоных уласьнiкаў. Тым часам па той бок гарадка на перадавой было быццам цiха. I то добра, значыць, атакi не было нi з чыйго боку. Можна было трохi расслабiцца, адыйсьцi ад напругi, i я вылез з раўка. Ля наводчыка Сьцяпанава ўжо сядзеў камандзiр гарматы Мядзьведзеў, - ня ў лад са сваiм прозьвiшчам худы, даўгалыгi сяржант з вузкiм, стараватым тварам. Абстрэл прыпынiў яго ранiшнi сон пад плашч-палаткай ля бруствэру, i цяпер сяржант нэрваваўся.
   - Якога д'ябла! - зазлаваў ён, калi выбухнула зусiм блiзка, здаецца, за агароджай лесапiльнi. - Запаляць, будзе сьмярдзець да вечара.
   - I без таго смуроду хапае, - сказаў наводчык.
   - Такi гарадок пляжаць. Безь якой патрэбы. Усё роўна хутка канец, нiкуды ня дзенуцца.
   - А можа, таму й пляжаць, што напасьледак, - сказаў Сьцяпанаў, - каб нiкому не дасталося.
   Што напасьледак, гэта пэўна, падумаў я, бо дужа няшмат засталося. Толькi мы штось замарудзiлi, уперлiся ў нейкую перашкоду. З захаду па Аўстрыi ўжо наступалi амэрыканцы. Часам батарэйны радыст лавiў iх ня так i далёкiя перамовы на ангельскай мове, якая перамешвалася ў эфiры зь нямецкай, чаго раней не чутно было нiколi. Значыць, яны тут недалёка i, можа, днямi ўдараць насустрач нам з захаду. Калi да таго часу гэты гарадок не ператвораць у руiны. Чамусьцi раней пра тое ня думалася. Будынкi, гарады i сёлы на вайне наогул ня бралiся пад увагу i аднолькава руйнавалiся i намi, i немцамi. Але цяпер во паявiлася новае пачуцьцё, новыя адносiны як да чалавечых жыцьцяў, так i да чалавечай маёмасьцi. Ды яшчэ такой, як у гэтай пакутнiцы Аўстрыi, таксама па-сутнасьцi нямецкай ахвяры.
   Як трохi пацiшэла ўгары, прыйшлi нашыя салдаты з кухнi. Атрошчанка i Скiбаў прынесьлi па два кацялкi, боханы хлеба ў рэчмяшках - харч для ўзвода на ўвесь дзень. За iмi чамусьцi валюхаста валокся праныра санiнструктар Пятрушын, i я зласьлiва падумаў: а гэты навошта? Мне ён не падабаўся нiколi, гэты трыццацiгадовы сяржант, якi ў прамежках памiж абстрэламi бадзяўся па батарэйных тылах. Калi ж узьнiкала якая патрэба, дык санiнструктара было не знайсьцi. Зноў жа празь ягоны ровар я сёньня перажыў сутычку з камбрыгам. Мабыць, адчуваючы тое, Пятрушын адразу пачаў трошкi нават лiсьлiва, нiбы паддобрываючыся:
   - Ну, як? Дастаецца вам тут? На самым, лiчы, перадку. Ня тое, што ў трэцяй - сядзяць, як у бога за пазухай. Камбат на акардэоне грае. Параненых няма? запытаўся ён.
   Салдаты павылазiлi з раўка, пачалi рэзаць хлеб на палатцы, усаджвалiся над кацялкамi з астылай пярлоўкай. Пятрушын, падобна было, пасьнедаў ужо i не выказваў цiкавасьцi да ежы. Ён дастаў з кiшэнi "бархотку" i, паставiўшы бот на станiну, узяўся яго начышчаць. Пасьля старанна начышчаў другi. З усiх сяржантаў у палку адзiн ён фарсiў у зграбных хромавых ботах, аб якiх не пераставаў дбаць нават у часе абстрэлаў.
   Начысьцiўшы боты i палюбаваўшыся на iх амаль люстраны бляск, санiнструктар раптам успомнiў:
   - А дзе мой трафэй?
   - Якi трафэй? - знарок не зразумеў я.
   - Ровар.
   - Ровар камбрыг адабраў, - схлусiў я.
   - Ды ну? Так i адабраў?
   - Менавiта адабраў. Вунь хай Кананок скажа.
   Пятрушын павярнуўся да Кананка, якi з маладым Атрошчанкам распачаў сьнедаць на бруствэры. На мае словы той сьпярша заўсьмiхаўся.
   - Ну, адабраў...
   - Так я i паверыў, - засумняваўся санiнструктар. - Схавалi недзе.
   Ён пачаў азiрацца каля агнявой, шукаць ровар: зазiрнуў у апусьцелы равок, за штабэль снарадных скрынак пад брызэнтавай накрыўкай.
   - Не шукай, ня знойдзеш, - раптам сказаў Мядзьведзеў. - Камбрыг загадаў аддаць.
   - Каму аддаць?
   - У каго ўзялi.
   Ну, навошта было гаварыць тое, зласьлiва падумаў я, хай бы шукаў, дзе хоча. Але Пятрушын адразу зразумеў, што Мядзьведзеў не падманвае i, нi слова ня мовiўшы, пераскочыў бруствэр.
   - Ты куды? Назад!
   Той толькi буркнуў штось на хаду i хуткiм крокам скiраваў да катэджа. Гэта ўжо мне не спадабалася, але што было зь iм рабiць? Па службе ён мне не падпарадкоўваўся, а зьвяртацца цяпер да камбата ня мела сэнсу. Камбат з гэтым сяржантам чуўся ў надта прыязных адносiнах: той нядаўна яшчэ цягаў яму бутлi зь вiном, выручаў, калi ён, перабраўшы, ляжаў у кабiне "студэбэкера", казаў па тэлефоне: камбат хворы, дыягназ - малярыя. Той i праўда хварэў на малярыю, як зрэшты, шмат хто на батарэi. Але хварэлi ўлетку i ўвосень, зiмой малярыя ня брала.
   Абстрэл ужо сьцiхаў, здаецца, з абодвух бакоў; закацiлася за вяршынi гор далёкае рэха, надоўга цi не - невядома. Санiнструктар перайшоў масток, рашуча пераскочыў цераз невысокую брамку i скiраваў да дзьвярэй катэджа. Штосьцi пагрозьлiвае здалося мне ў той яго самаўпэўненай, амаль злой рашучасьцi, быццам i я ўжо меў пэўнае дачыненьне да таго катэджа. Я выскачыў з агнявой i, накульгваючы на пабiтую нагу, перайшоў масток, пералез цераз агароджу. З дамоўкi нiхто не паказваўся, а Пятрушын раз-пораз дубасiў кулаком у цяжкiя дзьверы.
   - Адчынiце!
   Я падбег ззаду i рвануў яго за плячо.
   - Прэч адсюль!
   Санiнструктар павярнуўся, працяў мяне злым позiркам, але паслухаўся i пайшоў да брамкi. Здаля толькi брыдка нягучна вылаяўся. Я павярнуўся быў, каб падацца сьледам, як ззаду забразгалi дзьверы.
   - Дзякуй вам. Ён другi раз ужо...
   На парозе ў паўрасчыненых дзьвярах стаяла яна - мая зямлячка. Толькi зiрнуўшы ў яе кiрпаценькi, зь некалькiмi рабацiнкамi ля пераносься тварык, я адразу пазнаў наш паўзабыты дзявочы выраз - ветлiва стрыманы, мо трошкi з боязьзю перад незнаёмым чалавекам. З выгляду яна была зусiм яшчэ дзяўчо, падобная на хлопчыка-падлетка, - у цёмнай кофтачцы зь белым каўнерыкам i вузкiх штонiках замест спаднiчкi. Сьпераду быў прышпiлены куртаценькi белы фартушок - як у пакаёўкi, цi што. Уражаны гэтай сустрэчай, я на момант забыўся пра санiнструктара i нават ня бачыў, як той пералез цераз брамку.
   - Вы зь Беларусi? - зьдзiўлена папытаўся я.
   - Ну, - цiхенька адказала яна i бы насьцярожылася затым.
   - I я ж таксама.
   - Ведаю. Мне ваш салдат сказаў.
   - Але... Вы тут даўно?
   Падобна было, яна ўздыхнула цi толькi памкнулася да таго, стрымаўшы ўздых. Затым павярнулася ў дзьвярах, не запрашаючы мяне заходзiць, але й сама не выходзячы на нiзенькi каменны ганак. Уся такая спрытненькая, тоненькая, бы цьвiчок, з адзнакай чагось устрывожанага на прывабным тварыку.
   - Як вам сказаць... Хутка ня скажаш, - вымавiла яна й зрабiла нясьмелую спробу трошкi ўсьмiхнуцца. Бы на разьвiтаньне. Але разьвiтвацца зь ёю мне ўжо не хацелася.
   - Нiкога не пушчайце, - сказаў я, адчуўшы цьмяную прыязнасьць да яе. Калi будуць стукаць, не адчыняйце. Мы вас абаронiм.
   - Тут ужо стукалiся.
   - Хто стукаўся?
   - Вашыя ваенныя, - сказала яна i памаўчала. - То можа, зойдзеце? нечакана папыталася цi прапанавала яна i трошкi збочыла ў дзьвярах, пераступiўшы на сьлiзкiм гранiце маленькiмi, у мяккiх пантофлiках ножкамi. Я мiжволi зiрнуў на свае белыя ад пылу кiрзачы i ступiў на нiзкi парожак.
   Тут быў ня дужа вялiкi, з высокаю столяй вэстыбюль, бы шахматная дошка, вымашчаны чорна-белаю кафлянаю плiткай, з высокаю чорнай шафай збоку i двума стрэльчатымi вокнамi насупраць. Пасярэдзiне стаяў лёгенькi прыгожы столiк на выгнутых ножках, пакрыты квяцiстым абрусам. Некалькi гэткiх жа гнутых зэдлiкаў мясьцiлася побач, а ля сьцяны стаялi два цяжкiя скураныя крэслы. Скрозь было чыста, дагледжана i цемнавата: вокны знадворку напалову затулялi галiны старых зазелянелых дрэваў.
   - А вы тут - адна? - папытаўся я, трохi зьдзiўлены яўнай заможнасьцю яе жытла.
   - Не, чаму ж... Гаспадары ёсьць, - сказала яна, стоячы насупраць. Яна ня зводзiла зь мяне сваiх зыркiх вачэй, бы чагосьцi чакала. Чакала пытаньня.
   - Немцы, канечне?
   - Не-а. Аўстрыйцы.
   - Во як! Але ж... Як вы тут апынулiся?
   Яна не пасьпела адказаць, як паблiзу знадворку раскоцiста грымнула, аж, чуваць было, штосьцi з дробным стукам пакацiлася з даху. Дзяўчына мiжволi скаланулася, у позiрку яе мiльгануў спалох, i я выскачыў у дзьверы. За маёй агнявой якраз над лесапiльняй вецер разганяў у небе руды клубок дыму - то немцы пальнулi шрапнэляй. У такiх выпадках лепей было схавацца ў доме цi дзе пад дахам. Але я змушаны быў бегчы на агнявую.
   Я бег да агнявой i думаў, цi не прыстрэлачная гэта шрапнэль? Цi не засеклi яны пазыцыi маiх гарматаў? Другi разьлiк узвода быў па той бок заваленай дошкамi лесапiльнi, як бы яму там не дасталося. На гэтай агнявой усе сядзелi ў раўку, хоць ад шрапнэлi ў раўку не схаваесься. У гэты час яшчэ з прарэзьлiвым трэскам разарвалiся два шрапнэльныя, але цяпер далей - па той бок дарогi. Я гукнуў Скiбаву зьбегаць у другi разьлiк даведацца, цi не паранiла каго там. Немцы тым часам перанесьлi агонь за дарогу, мабыць, штосьцi там згледзелi - цi ня рух пяхоты? Скiбаў толькi адбег, як зазумерыў тэлефон - гэта камбат пытаўся, што ў нас здарылася. Сказаў, нiчога пакуль ня здарылася. А калi ў каго й здарылася, дык ня ў нас, гваздаюць пакуль па суседзях. Можа, па пяхоце.
   Паклаў трубку i сядзеў, прытулiўшыся да нейчай сьпiны, думаў, што абстрэл, вядома, паганая справа, але ў адным здатная - абстрэлу ня любiць начальства таксама. Калi абстрэльваюць, дык можна не асьцерагацца, што на цябе нечакана наедзе якi-небудзь "вiлiс" з крыклiвым камандзiрам цi прыдзяўбецца якi нахлебнiк-камсорг, парторг цi асабiст. У час абстрэлу ты сам сабе гаспадар, лейтэнант-узводны, i болей за немца ворага тут няма.
   Абстрэл шрапнэляй цягнуўся, здаецца, бясконца доўга. Усё яснае неба над гарадком было спляжанае жоўта-рудымi плямамi, якiя спакваля расплывалiся, выцягвалiся ў ветраныя космы, i сярод iх пыхкалi новыя - па адным, парамi, а то й па чатыры адразу. Прарэзьлiвы трэск выбухаў голасна аддаваўся горным рэхам; ад асаблiва блiзкiх закладвала ўвушшу i прыгнятала да глыбiнi душы. Толькi б стрываць. Толькi перачакаць. Не загiнуць. Гiнуць напрыканцы вайны проста жах...
   Але во ўрэшце ў небе над горадам змоўкла. Праўда, штось выбухнула напасьледак удалечынi, i настала няпэўная, амаль загадкавая цiшыня. Прыбег Скiбаў, сказаў, што ў другiм разьлiку ўсе цэлыя, нiкога не паранiла, толькi побач у двары забiла двух коней зь пехацiнскага абозу. Конi ляжаць, i ўжо прыходзiў нехта з цывiльных, прасiў дазволу адрэзаць кавалак канiны на бiфштэкс. Бедныя аўстрыякi! Мы ўсё ж, як нi былi галодныя, нават на Ўкраiне ня елi канiну, хоць некаторыя й казалi, што канiна - зусiм неблагое мяса. Але, мусiць, сапраўды - голад ня цётка.
   Наогул пакуль што не прыкмячалася нiякага руху - нi на ўскраiне гарадка, нi на дарозе. Пяхота штосьцi прыцiхла, нават не вяла агню зь перадавой. Але не зважаючы на той зманлiвы спакой, я адчуваў, што доўга мы тут ня выседзiм, усё ж мусiм наступаць, дабiваць ворага ў ягонай бярлозе. Асаблiва калi наперадзе, з таго боку, наступаюць амэрыканцы.
   Салдаты па адным павылазiлi з раўка на цесную пляцоўку агнявой пазыцыi, расьселiся на станiнах, снарадных скрынках. Камандзiр гарматы Мядзьведзеў адыйшоўся на хвiлiну пад недалёкi плот лесапiльнi, а як вярнуўся, я нягучна сказаў, каб iншыя ня надта ўчулi:
   - Схаджу туды...
   - Вазьмiце каго. А то...
   Ну, ведама - а то. Я акiнуў позiркам маiх хлопцаў i сустрэў усьмешысты твар Кананка.
   - Пайшлi!
   Той падхапiў на плячо аўтамат, i мы хуткiм крокам пайшлi да катэджа. Брамка была зачыненая, i на гэты раз пералазiць цераз яе было трохi няёмка, ня тое, што раней. Затое грукаць у дзьверы не давялося, тыя адразу прачынiлiся, як я ступiў на нiзенькi каменны ганак.
   - Ну, як вы тут? Жывыя?
   - Ой, страхоцьця колькi! Заходзьце, калi ласка, - вiдавочна яшчэ не супакоiўшыся ад перажытага, сказала дзяўчына.
   - Нiчога! Нядоўга засталося. З захаду iдуць амэрыканцы.
   - Праўда? Але ж мы нiчога ня ведаем. Дык, можа, сядайце? - няўпэўнена прапанавала яна.
   Я не сядаў, марудзiў. Кананок тым часам кiўнуў на дзьверы:
   - Я там, таварыш лейтэнант.
   Ён пайшоў на ганак, а я застаўся адзiн. Можа, i ня варта было б тут затрымлiвацца, але мне хацелася болей дазнацца пра маю зямлячку.
   - Дык як цябе завуць?
   - Мяне - Франя. А вас?
   Стоячы ля чорнае грувасткае шафы, яна, бачна было, з большым, чым раней, даверам вывучала мяне.
   - Зьмiтрок Барэйка, - трохi сумеўшыся, адказаў я. - Родам зь Бешанковiчаў. А ты адкуль?
   - Прыкладна, адтуль жа, - скупа адказала Франя, нiбы прыслухоўваючыся да чагосьцi. Знадворку, аднак, ня чулася нiчога асаблiвага, хiба за рамамi вузкiх вокнаў цiхенька ляскатала на ветры блiзкае лiсьце дрэваў. Удакладняць сваё паходжаньне Франя, аднак, ня стала.
   - Але пачаставаць вас няма чым. Хiба гарбаткай?
   - Добра - гарбаткай! - аж узрадваўся я, учуўшы гэтае знаёмае зь дзяцiнства слова. Так некалi вымаўляла мацi, вясковая настаўнiца; бацька ж заўсёды казаў "чай", а мацi ўпарта папраўляла яго: "гарбата".
   - Дык пасядзiце, я хуценька, - сказала Франя i цiхенька высьлiзнула ў сваiх мяккiх пантоплях праз бакавыя дзьверы.
   Я застаўся адзiн i засьцярожлiва падумаў: хоць бы чаго ня здарылася. Усё ж побач немцы, i невядома, хто гаспадар гэтага катэджа. Праўда, Франя ўсё ж служыла нейкiм гарантам, што ўсё абыдзецца. Я падыйшоў да аграмадзiны шафы, даверху застаўленай шэрагамi тоўстых кнiжак у чорных вокладках з залачонымi гатычнымi лiтарамi, якiя я ня надта навучыўся чытаць у школе. Побач на сьцяне вiсела нейкая цьмяная карцiна ў дужа тоўстай i таксама счарнелай ад часу раме. Наогул усё тут было старое, можа, зь мiнулага стагодзьдзя, са сьлядамi аблезлай пазалоты, што безумоўна сьведчыла пра знатнасьць паходжаньня гаспадароў. Можа, нават цяперашнiх фашыстаў - хто ведае.
   Франя, аднак, бавiлася, i я ўжо падумаў, цi не пайсьцi адсюль да сябе на агнявую. Але нейкая далiкатнасьць усё ж стрымлiвала мяне, i я дачакаўся. Расчынiлiся дзьверы, i ўвайшла Франя, абярэжлiва несучы маленькi блiшчасты падносiк з двума кубачкамi гарбаты i нейкай закускай на белым зь сiнiм беражком сподку.
   - Цукру, аднак, ня маем. Паклiкаць салдата?
   - А ты?
   - Я гарбату ня п'ю, - сказала Франя i запыталася: - А можна, каб сюды зайшлi гаспадары?
   - Гаспадары? Ну, хай...
   Гаспадары нiяк не ўваходзiлi ў мае пляны, бачыць iх тут мне зусiм не хацелася. Але калi яна просiць?.. Тым часам у памяшканьне неяк нясьмела ўсунуўся дужа высокi стары ў чорнай старасьвецкай пiжаме, што, бы на вешаку, вiсела на ягоных худых плячах. Зрэшты, таксама, як i штаны зь недарэчнымi, бы ў генэрала, бляклымi лямпасамi сiняга колеру. Ён быў зусiм лысы, з надзiва касматымi брывамi, пад якiмi глыбока сядзелi зыркiя вочы.
   - Iх грусэн, гер афiцыр*, - старэчым голасам вымавiў ён, трошкi схiлiўшы галаву ў паклоне.
   * Я вiтаю, пан афiцэр.
   - Здравiя жалаю, - стрымана сказаў я. У гэты час за iм паказалася ў дзьвярах невялiчкая сухая кабетка з зусiм белаю, бы дзьмухавец, галавой. Абое прыцiхла спынiлiся каля дзьвярэй. Расставiўшы ногi, я па-гаспадарску нязрушна сядзеў каля столiка.
   - То доктар Шарф i фраў Сабiна, - цiхенька прадставiла гаспадароў Франя. Пра мяне яна, мабыць, сказала iм раней, i цяпер, падступiўшы да гаспадынi, ласкава прыхiнулася да яе пляча. Ну i ну, сказаў я сабе, нешта, аднак, пачынаючы разумець у iхных узаемадачыненьнях.
   - Кайнэ нацысты?
   - Кайнэ, кайнэ, - разам паўтарылi гаспадары.
   - Яны не нацысты, - сказала Франя. - Доктар Шарф - прафэсар бiялёгii.
   - Я, - пацьвердзiў гаспадар. - Унiвэрсытэт штадт Гановэр.
   Ну, калi прафэсар, дык, мабыць, сапраўды не фашыст, усё ж бiялёгiя як навука можа абыйсьцiся без фашыстоўскай iдэалёгii, падумаў я. Гэтая абставiна трохi зьмякчыла маё стаўленьне да гаспадара i, напэўна, ягонае да мяне таксама. Я быў узяў са стала кубачак гарбаты, як гаспадар мовiў "мамэнт" i выйшаў праз бакавыя дзьверы. Я так зразумеў, што трэба пачакаць. I праўда, ён хутка вярнуўся, з важнасьцю ступаючы на нягнуткiх нагах па сьлiзкай падлозе, паставiў перада мной маленькi графiнчык, да паловы налiты залацiстым напоем.
   - Дас iст коньяк.
   - Во як! - вырвалася ў мяне.
   Гаспадыня штосьцi гукнула Франi, тая цiхенька высьлiзнула за дзьверы i, вярнуўшыся, паставiла на столiк чатыры мiнiятурныя чарачкi на тонкiх ножках.
   - Доктар Шарф частуе. Паклiкаць салдата?
   - Я сам.
   Я выйшаў на ганак - мой Кананок сядзеў на краi прыступкi i пазiраў цераз рачулку на сваю пазыцыю, дзе, вiдаць было, сядзелi i ляжалi яго таварышы. На двары было цёпла, ярка сьвяцiла сонца; над гарадком i далiнай мiж гор ляжала паўдзённая цiшыня. Нiбы й не было вайны. Я загадаў Кананку зьбегаць на агнявую, прынесьцi хлеба.
   - I там у Мядзьведзева тушонка была. Папрасi баначку.
   Кананок пабег на агнявую, а я вярнуўся ў вэстыбюль. Гаспадары былi тут, толькi цяпер сядзелi ля сьцяны ў скураных крэслах - старыя i аднолькава бездапаможныя, то было вiдно зь першага позiрку. За столiкам Франя налiла ў чатыры чаркi.
   - Трохi счакаем, - сказаў я. - Зараз прынясуць закусь.
   - То добра, - сказала Франя. - Немцы як выпiваюць, не закусваюць.
   - А мы закусваем. Калi ёсьць чым.
   - У нас дык i нiчога няма. Тыя днi я па хлеб на ровары езьдзiла. Па картках выдавалi. А цяпер усё скончылася. Як будзе далей?
   - А ўжо неяк будзе, - сказаў я. - Галоўнае, вайна сканчаецца. Амэрыканцы сюды iдуць. Скора i тут - Гiтлер капут!
   Старыя з крэслаў пакутнымi позiркамi глядзелi на мяне, савецкага афiцэра, якi ў iхных вачах поўнiўся здаровым, маладым аптымiзмам. Але, падобна, мой аптымiзм iх мала ахвоцiў. У iх былi нейкiя свае адносiны да вайны i да жыцьця таксама. Але тое мяне ня надта цiкавiла. Я чакаў Кананка, якi хутка прынес цаглiну салдацкага хлеба i бляшанку сьвiной тушонкi, - усё паклаў на край цеснага столiка.
   - О, амэрыкен, - цiха зазначыў стары, згледзеўшы пяцiканцовыя зоркi на бляшанцы.
   - Лэнд-лiз, - сказаў я.
   Франя прынесла сталовы нож, якiм я разрэзаў кансэрву, i яна адрэзала ад бохана некалькi тоненькiх лустаў.
   - Зараз я нарыхтую вам сэндвiчы.
   Пакуль яна рыхтавала сэндвiчы - намазвала на хлеб тлушч з бляшанкi, я тайком, з даўно не адчуванай любасьцю, назiраў за хуткiмi рухамi яе спрытных пальчыкаў, раз-пораз кiдаючы позiркi на яе ажывелы, радасны, дужа прывабны дзявочы тварык. Мне яна падабалася ўсё болей. Скончыўшы сваю працу, паклала дзьве лусткi на сподак i найперш паднесла гаспадарам у крэслах.
   - Данке шон, - кiўнуў гаспадар, затым падняўся i дрыготкiмi пальцамi ўзяў са столiка чарку. Фраў ня зрушылася зь месца, яна на ўсе вочы разглядала мяне.
   Мы выпiлi - я, гаспадар i Франя, чацьвертая чарка засталася на столiку.
   Каньяк аказаўся моцны, здаецца, я адразу пачаў п'янець. Цi, можа, таму, што быў нязвыклы да яго - дасюль ва Угоршчыне мы пiлi вiно i ведалi яго моц. Цi, болей дакладна, ведалi: ад вiна мала моцы. Толькi адзiн раз у жыцьцi, пад Шыяфокам, я таксама пачаставаўся каньяком, дык дасюль не забыўся таго пачастунку. Затое зразумеў: каньяк - не вiно, яго трэба ўжываць памяркоўна.
   - Пан прафэсар, - вымавiў я чамусьцi па-польску. - Вы тут ня крыўдзiце маю зямлячку?
   Гаспадар, мабыць, ня надта зразумеў маё пытаньне, i Франя патлумачыла яго па-нямецку. Праўда, тут жа i адказала:
   - Яны ня крыўдзяць. Яны для мяне як бацькi.
   - Ну то добра, калi так. Гут!
   - Гут, гут, - згодна паўтарылi гаспадары.
   - Але цяпер мы яе забярэм, - сказаў я, набiраючыся п'янай рашучасьцi, i зiрнуў на Франю.
   Я чакаў, што яна перакладзе мае словы гаспадарам, тая, аднак, маўчала. Лёгкi клапотны цень прамiльгнуў па яе тварыку, i я сьцямiў, што тут штосьцi ня так. Ня так, як звычайна, калi мы вызвалялi ў гарадах працоўныя лягеры, перапоўненыя людам баракi, зь якiх iхныя насельнiкi адразу кiдалiся кожны ў напрамку сваёй радзiмы. Усе рвалiся дамоў. Я чакаў, што ў гэты момант найперш мне падзякуе Франя, а затым i гаспадары - за вызваленьне ад фашысцкай няволi. Аднак не дачакаўся таго.
   Настала трохi няёмкая паўза. Я сядзеў ля столiка, Франя насупраць рыхтавала маленькiя, з запалкавы карабок, сэндвiчы. Старыя нерухома сядзелi ў сваiх мяккiх крэслах. У вэстыбюлi ўжо стала вiдней - праз вузкiя вокны зазiрнулi сонечныя промнi, паклалi на керамiчную падлогу рваны ўзор ад рухавай лiстоты знадворку. Пару нарыхтаваных сэндвiчаў Франя вынесла на ганак Кананку i вярнулася з пустым сподкам - Кананок абышоўся бяз сподка.
   Пасьля таго, як я выпiў чаркi са тры, i ў графiнчыку засталося няшмат, старыя паднялiся i нямогла патэпалi ў бакавыя дзьверы - на кухню, цi што. Франя тады прысела за столiк, неяк са стрыманай увагай угледзелася ў мяне.
   Я трохi ап'янеў, але пачаў адчуваць, што мае ранейшыя, звыклыя на вайне меркi трохi захiсталiся, сутыкнуўшыся зь iншаю, не знаёмаю дагэтуль рэальнасьцю. Усё ж гэта быў iнакшы, чым ранейшы мой сьвет, зь яго iнакшымi складанасьцямi, у якiх я быў, мабыць, прафан. Ня тое што мая зямлячка, беларуска Франя - яна ў гэтым сьвеце жыла, а я зь iм толькi знаёмiўся. Цiкавасьць мая да яе ўсё большала. Але распытваць яе было трохi няёмка, а яна, бачна было, ня дужа сьпяшалася расказваць пра сябе. Цi хоць бы паскардзiцца, як гэта звычайна любяць жанчыны. Франя ня скардзiлася, хоць i радасьцi на яе твары я заўважаў ня шмат. Цi яна так навучылася - хаваць свае пачуцьцi? Але ж нашто хаваць iх, усё ж я ёй не чужы. Я зямляк на чужыне.
   Там, на агнявых пазыцыях, я ня надта дбаў пра свой зьнешнi выгляд выпацканыя ў зямлi штаны, нячышчаныя кiрзачы, неахайна зашытае рукаво. Цяпер у гэтым вэстыбюлi прыйшло iншае адчуваньне, i я спрабаваў стаць цi павярнуцца такiм чынам, каб мае хiбы ня надта траплялi каму на вочы. Але пасьля, мусiць, забыўся на тое i не схаваў разадраны рукаў ад хуткага позiрку Франi.
   - Дайце зашыю, - сказала яна дужа проста, i ў тых яе словах мне пачулася забытая iнтанацыя маёй малодшай сястры Нiны, пра якую я нiчога ня ведаў з пачатку вайны.
   - Дайце, дайце! Я хутка. А то... Непрыгожа так, - сказала яна i ўсьмiхнулася.