Быков Василь. Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

   Мусiць, тая яе ўсьмешка ўсё й вырашыла, - адразу прагнала маю няёмкасьць. Я расьперазаўся, сьцягнуў цераз галаву маю заношаную гiмнасьцёрку, нечакана i зь непрыемнасьцю апынуўшыся ў нясьвежай сподняй сарочцы зь недарэчнымi матузамi на грудзях. Памкнуўся быў адмовiцца ад Франiнай паслугi, ды дзяўчына ўжо ўзяла гiмнасьцёрку i кароткiм дакладным рухам распрастала яе на каленях. Яна спрытна зашывала маю прарэху, i тое яе зашываньне азначыла дужа шмат у рухах маёй, ужо скiраванай да яе душы.
   Як гэта я здаўна рабiў на вайне, дзе б нi быў i чым бы нi займаўся, скрозь справы i размовы звыкла ўслухоўваўся ў навакольле, лавiў гукi, якiя маглi данесьцi знакi трывогi, нейкiя зьмены у абставiнах. Найперш кепскiя зьмены. Мусiць, тая мая насьцярожанасьць перадалася Франi, позiрк якой таксама час ад часу пыхкаў трывогай.
   - Яшчэ страляць будуць?
   - Будуць, вядома. Пакуль усё тое ня скончыцца.
   - А як скончыцца?
   - Тады будзе мiр. I шчасьце. I жыцьцё, - сказаў я не безь некаторага пафасу. Канечне, цяжкi клопат сядзеў i ўва мне, цяпер я стараўся заганяць яго ўглыб, каб ён не замiнаў маёй лагодзе да Франi. Здаецца, я ўжо пачынаў адчуваць нейкую радасную магчымасьць, што абяцала нязьведанае. Але ўсё тое было дужа няпэўнае i невыразнае, якое магло зараз жа зьнiкнуць.
   Франя цiхенька ўздыхнула.
   - У мяне якраз сястрычка такая, як ты. Сямнаццаць гадоў, калi жывая яшчэ, - сказаў я.
   - Мне крышку больш, - цiха зазначыла Франя. - А дзе зараз сястрычка?
   - Можа, у Нямеччыну пагналi.
   - У Нямеччыне кепска. Апроч усяго - бамбёжкi жахлiвыя. Мае ж гаспадары таму й прыехалi сюды. Як дом разбамбiлi.
   - А тут лепей?
   - Дагэтуль лепей было. Пакуль вайна не дакацiлася. Дзiўна, раней я думала: можа, у Нямеччыне цiшэй будзе, а то ж у нас ужо немагчыма стала: усе ўсiх б'юць, забiваюць. Партызаны б'юць немцаў, немцы б'юць усiх без разбору. Жыць нельга стала. Як мой дзядзька Лукаш казаў: хоць жывы ў труну лажыся.
   - Усё Гiтлер пракляты.
   - Гiтлер, канечне. Але й другiя ня лепшыя, - цiха сказала Франя i змоўкла.
   Ну, вядома, ня лепшыя, усе гэтыя гаўляйтары i генэралы, Герынгi i Гебэльсы. Пагубiлi столькi людзей, разбурылi Эўропу. Але цяпер хутка ўжо iм канец, нарэшце Эўропа вызвалiцца ад гэтага крывапiўца, цi ж гэта ня радасьць? Так, прыкладна, я запярэчыў на Франiн пэсымiзм, i яна, памаўчаўшы, сьцiпла зазначыла:
   - Радасьць. Аднак не безаглядная, - сказала яна i неяк прабачлiва ўсьмiхнулася, бурачы невялiчкую нязгоду мiж намi. Дзiва, аднак, што можа мiжвольная жаночая ўсьмешка, ды яшчэ дзяўчыны, якая табе падабаецца. Але на зьмену прыемнай лагодзе ў мяне мiльганула дзiкаватая думка.
   - А ў тваiх гаспадароў сын ёсьць?
   - Быў, - проста сказала яна.
   - I?..
   - I сплыў, - напаўжартам скончыла Франя, здаецца, адразу адчуўшы маю падазронасьць. - Летась загiнуў у Прусii.
   Тое яна гаварыла лёгка, бяз клопату, але мне пачулася некаторая фальшывiнка тае яе лёгкасьцi, i я маўчаў.
   - Прыслалi паведамленьне, ягоныя дакумэнты, лiсты. I нумар магiлы. А што вас тое зацiкавiла?
   - Ды так.
   - Старыя дужа перажывалi. Фраў Сабiну было аж паралiзавала - iнсульт. Ледзьве адыйшла. Цяпер ходзiць з кiёчкам. Радню, якая была, разбамбiлi ў Гамбургу. Нiкога не засталося. Пляменьнiца памерла во ў гэтым горадзе, дык ад яе катэдж дастаўся. Думалi дасядзець тут да канца вайны. Аж вайна i сюды дакацiлася.
   Яна сканчала зашываць маё добра-такi расшкуматанае рукаво, на якое не хапiла адной нiткi, i Франя ўзялася сучыць другую. Усё тое рабiла з дакладным спрытам, i я зь любасьцю назiраў за даўно ня бачаным жаночым клопатам. Яе нядаўняе страхавiтае напружаньне таксама, здаецца, мiнулася. Цi можа, мне толькi здавалася тое.
   - Вайна скончылася, але... Замест немцаў тут жа заваладараць рускiя. Старыя дужа перажываюць...
   - Во як! Гэта чаму ж?
   Схiлiўшы галоўку над шытвом, Франя коратка цепнула плечуком, нiбы кажучы тым: хто iх ведае? Я таксама ня ведаў. Усё сказанае ёю было для мяне нязвыклае i нечаканае, унутрана я не пагаджаўся, але i ня ведаў, як запярэчыць. Мусiць, тое адчувала i Франя i, каб зьняць мой невыразны клопат, сказала:
   - Ай, ня будзем пра тое.
   Хай ня будзем, я не пярэчыў. Тое цяпер мяне меней за ўсё цiкавiла, мяне вабiла гэта дзяўчо, i я мiжволi iмкнуўся толькi да гарэзьлiвай вольнасьцi нашых адносiнаў. Хацелася жартаваць, але ўсё не выпадала здатнага для таго моманту цi настрою. Усё ж над намi вiсела вайна.
   Не пасьпела, аднак, Франя дашыць маё рукаво, як прачынiлася палавiнка дзьвярэй, i ў вэстыбюль зазiрнуў белабрысы твар Кананка.
   - Таварыш лейтэнант...
   Па ягоным устрывожаным голасе я зразумеў, што там нешта здарылася, i ў адной сподняй сарочцы выскачыў на падворак. На агнявой быццам усё было як заўжды, але насупраць на дарозе стаяў незнаёмы, бяз тэнту "додж", i ад яго наўпрасткi цераз пустку кiравала сюды група вайскоўцаў. Наперадзе крочыў рослы, плячысты чалавек быццам бяз зброi (цi, можа, зь пiсталетам на баку), за iм яшчэ трое - два, вiдаць было, з кароценькiмi аўтаматамi ППС. Яны ўразброд, неяк з маўклiваю пiльнасьцю наблiжалiся да мастка. Я насьцярожана падаўся да брамкi насустрач.
   - Ты хто? - запытаў пярэднi, спыняючыся перад зачыненай брамкай. На ягоных плячах былi ўсяго толькi пагоны старшыны, i ў мяне трохi апала трывога.
   - А ты сам хто? - як мага спакайней запытаўся я. Замест адказу старшына вызьверыўся мэталiчным голасам:
   - Хто займае асабняк?
   - Ну, я займаю.
   - Асвабадзiць нямедленна! - голас яго стаў зусiм свалачны. - Я з разьведроты гвардзейскай армii.
   - Другi пашукайце! - з раптоўнай рашучасьцю выпалiў я. - Тут процiтанкавы полк.
   - Якi яшчэ полк! - старшына лёгка пераскочыў цераз брамку.
   - Стой! - крыкнуў я, раптам пашкадаваўшы, што пакiнуў свой пiсталет у вэстыбюлi. Тады я выхапiў аўтамат у Кананка, якi сьцiшана стаяў ззаду. Стой!!!
   Старшына, i праўда спынiўся, утаропiўшы ў мяне зласьлiвы позiрк. Пасьля азiрнуўся назад, дзе за брамкай напагатоў стаялi яго памагатыя. Тыя, здаецца, таксама бралiся за зброю.
   - Ты што! Пад трыбунал захацеў? - пагрозьлiва прарычэў ён, варухнуўшы жаўлакамi на цьвёрдым, сьвежа паголеным твары. Але за свой "парабэлум", што вiсеў на ягоным сьцягне, пакуль не хапаўся.
   Хвiлiну мы стаялi так, адзiн супраць аднаго, - я з нарыхтаваным для стральбы аўтаматам, а ён, мабыць, набiраючыся рашучасьцi для апошняга кроку. Але ўсё ж штосьцi замiнала яму ў той ягонай рашучасьцi. Пасьля ён азiрнуўся, але не на сваiх прымоўклых сяброў за брамкай, а на прасьцяг за рачулкай, i згледзеў там маiх артылерыстаў.
   - Твае?
   - Мае.
   Так, мае артылерысты, мабыць, мала што разумеючы з таго, што тут адбывалася, аднак, з прыкметнай увагай узiралiся сюды з агнявой, i тое, здаецца, пахiснула набрынялую рашучасьць старшыны.
   - Ладна, - вымавiў ён болей спакойна i, перш чым пераскочыць назад цераз брамку, прыгразiў: - Горка пашкадуеш, мудак!
   Не вяртаючыся назад цераз масток, яны хуткiм крокам скiравалi кудысь па гэтым беразе, - мабыць, да iншых ускраiнных будовак. Я аддаў аўтамат Кананку i вярнуўся ў катэдж.
   Не сказаць, што гэтая сутычка далася мне лёгка, без хваляваньня. Ведаў, тое мне, мабыць, проста не абыдзецца, яшчэ можа быць лiха. Адчуваў, што гэта ня так сабе, не выпадкова, штосьцi тут усунулася тайнае i малапрыемнае. Цi не пашчыраваў тут наш санiнструктар, iначай чаму б яны скiравалi адразу да гэтага катэджа? Ужо пэўна не таму, што ён тут самы прыгожы? Што ў iх там, у тыле, мала здатных, прыгожых будовак для разьведроты гвардзейскай армii? Ды i цi для разьведроты яны рупiлiся?
   З дрыготкiх рук прымоўклае Франi я ўзяў сваю гiмнасьцёрку, моўчкi надзеў цераз галаву. Франя чамусь нi пра што не пыталася, - мабыць, i бяз роспыту адчувала, што здарылася на падворку, i на яе азмрочаным тварыку прадаўжаў трымцець спалох.
   - Ня бойся, - сказаў я, падпярэзваючыся. - Мы абаронiм.
   - Дзякуй вам, - цiхенька адказала дзяўчына.
   - I гэта... Завi мяне на ты. Добра?
   - Добра, Мiця.
   Усё ж я задоўжыўся на гасьцях, нельга было так доўга адсутнiчаць на агнявой. Хоць навакол было цiха, але трывога магла ўзьнiкнуць кожнай хвiлiны. Зноў жа камбат там, мабыць, ужо неаднойчы тэлефанаваў Муху, патрабаваў узводнага. Мядзьведзеў, канечне, выручыць, як звычайна, скажа, што лейтэнант пайшоў у другi разьлiк, дзе не было тэлефону. Але ўсё ж не на паўдня ён пайшоў у той разьлiк.
   - Я вярнуся, - сказаў я Франi, якая, не выходзячы на ганак, стаяла ў расчыненых дзьвярах. - Нiкога не пушчайце!
   На агнявой, аднак, усё было як заўжды, калi не было абстрэлу. Наводчык Сьцяпанаў дымiў сваёй махоркай; гультаяваты Атрошчанка ляжаў дагары на бруствэры, зьвесiўшы на пляцоўку даўгiя ногi ў шырокiх трафэйных ботах. Малады Скiбаў дзёўбаў пад сашнiком рыдлёўкай - каб павялiчыць радыюс абстрэлу гарматы. Ягонай лянiвай працай прыдзiрлiва кiраваў камандзiр Мядзьведзеў, што сядзеў насупраць на станiне.
   - Глыбей, глыбей вазьмi. А то як дасьць на адкаце - наводчыку сiняк i пасадзiць. Абед вам, лейтэнант, у кацялку на скрынцы, - сказаў ён да мяне. На двух з Кананком.
   - Еш, Кананок, я ня буду.
   Мне было не да абеду. Адчуваў, каньячны хмель яшчэ не мiнуўся, як не мiнулася ўзрушэньне ад нядаўняй малапрыемнай сутычкi. Адкрыты "додж" кудысь зьнiк з дарогi, i я не заўважыў, куды. Цi яны, можа, зьехалi зусiм, цi шарылi дзе паблiзу. Маглi зноў налезьцi на той асабняк. I я ўвесь час пазiраў туды, хаця й ня ведаў, што зрабiў бы, калi б убачыў iх там. Я сказаў Франi не пушчаць, але разумеў, што магчымасьцi яе ў тым надта абмежаваныя. Калi гэтыя захочуць, iх не спынiць i танку. Што iм гэты катэдж! У мяне ўжо была падобная сустрэча, праўда, ня тут - ва Ўгоршчыне, ля Балатону, у адным графскiм маёнтку, якi мы занялi надвячоркам. Толькi ўлезьлi з-пад дажджу пагрэцца на ноч, як на падворак укацiлася некалькi "студэбэкераў", i такiя во хлопчыкi з аўтаматамi пачалi нас выкурваць. Маўляў, вымятайцеся, тут будзе ўправа гвардыi палкоўнiка Маляванага. Хоць на самой справе таму палкоўнiку спатрэбiлiся зусiм не халодныя графскiя пакоi з партрэтамi продкаў на сьценах, а хутчэй сутарэньнi пад iмi, дзе было што-нiшто зь пiтнога. I закусi. Як яны нас вытурылi ў поле, дык пасьля да ранiцы гаспадарылi там, а на золаку, пакуль не пачаўся бой, тыя "студэбэкеры", цяжка валюхаючы па калдобiнах, павезьлi iхныя трафэi. А мы толькi ляскалi зубамi, седзячы ў мокрай пасадцы пры дарозе. Ну але там быў камбат, ён прымаў рашэньне застацца цi ўступiць. Вырашыў уступiць, можа, i правiльна - таньней абыйшлося. Бо што б мы зрабiлi з тою п'яною хэўрай, надзеленай уладай высокага начальства? Тут жа камбат далёка, рашэньне належала прымаць мне. Во я i прыняў. Цяпер буду чакаць наступства.
   Мiж тым было чутна, як у раўку штось стрымана прамаўляў па тэлефоне Муха, але, мяркуючы па голасе, не з начальствам, - хутчэй са сваiм братам-сувязiстам. Пагутарыўшы трохi, устаў ад тэлефону i голасна абвясьцiў:
   - Брацьця славяне! Вайне канец!!
   Мы ўсе на агнявой зьнерухомелi, змоўклi, чакаючы тлумачэньняў радаснай навiны, i Муха, натапырыўшы свае вусы, з важнасьцю аб'явiў:
   - Брыгадныя радысты падслухалi: заўтра капiтуляцыя.
   - А чаму нам нiчога ня кажуць? - запытаўся Мядзьведзеў.
   - Мабыць, скажуць...
   Муха зноў зьнiк у раўку, прыпаўшы да свае трубкi - цяпер адтуль чакалiся незвычайныя навiны, ад якiх радасьцю займалася салдацкая iстота, сонцам асьвятляўся ўвесь белы сьвет. Гэта ж трэба - скончылася вайна, i ты жывы! Цябе не забiлi. Ты будзеш жыць доўга, доўга. Ня будзеш трэсьцiся ў зямлi i чакаць апошняга свайго выбуху. Ты вернесься дамоў, зноў убачыш маму. Знойдзеш сваё каханьне, якое дасьць табе законнае шчасьце ў жыцьцi. Канец вайне!..
   Але калi канец вайне, дык, мусiць, доўга мы тут ня ўседзiм. Мусiць жа, мы некуды рушым - назад цi наперад. Толькi наперад чамусь не пушчаюць немцы - цi яны ня ведаюць пра сваю капiтуляцыю? Цi, што зусiм кепска, ня згодныя зь ёй? Калi якiя эсэсаўцы, дык ведама, тая капiтуляцыя дае iм няшмат радасьцi - яшчэ яны паваююць. Не дачакаўшыся, аднак, болей дакладных навiнаў, я ўзьлез у равок i патэлефанаваў да камбата. Цi праўда, што ўжо фiнiта?
   - Будзе фiнiта - скажам. Нi на хвiлiну ня спозьнiмся. А пакуль захоўвайце пiльнасьць, - ахалодзiў мяне камбат.
   Мабыць, так. Калi загадана захоўваць пiльнасьць, дык мабыць, нiчога i не адбылося. Мабыць, радысты пасьпяшалiся. Можа, дзе i капiтулююць, а ў нас будуць марудзiць. Чакаць загаду. Таксама, як i мы чакаем загаду зьверху. У гэтым сэнсе нiчога не мяняецца. Хоць i канец вайне, усе падпарадкуюцца ўласнаму начальству. Як i заўсёды. Толькi начальства вырашае, замiрыцца цi ваяваць.
   Але ўсё ж калi капiтуляцыя, дык, мабыць, не пакiнуць нас у гэтай зямлi. Цяпер ужо ў зямлi не сядзелася, i я выйшаў з агнявой на зялёную траўку побач. У навакольлi стаяла зусiм мiрная цiша, не стралялi нi мiнамёты, нi гарматы. Не чуваць было i апрыклай трывожнай стралянiны на перадавой. Штось усё сцiхла, стаiлася. Чакала. Сапраўды, цi не канец гэтай праклятай калатнечы? Настрой мой то поўнiўся радасьцю, то азмрочваўся невядомасьцю, калi я кiдаў позiрк на недалёкi катэдж. Ужо мне карцела туды, да Франi. Як ёй быць цяпер з гэтымi старымi аўстрыякамi? Трэба дадому. У Беларусь. Але як? Куды я яе вазьму? Да маiх артылерыстаў на агнявую? Вядома, хлопцы былi б радыя. Але што скажа начальства?
   Сонца схавалася за аграмадзiнай гор, у далiне напоўз даволi прахалодны цень; усё навокал спахмурнела, хутка губляючы сваю нядаўнюю веснавую ўрачыстасьць. З-за шчыльнага плоту лесапiльнi патыхала паленым, даляталi па ветры горкiя подыхi пажарышчаў. Нiчога паблiзу, аднак, не паказвала на небясьпеку, i я наважыўся. Сказаў Мядзьведзеву, каб у выпадку чаго прыслаў Кананка, той ведае. Мядзьведзеў кiнуў скупое "ладна", i я скiраваў да мастка.
   Яшчэ я не ўзяўся за разлапiстую жалезную клямку дзьвярэй, як тыя расчынiлiся, за iмi ў прыцемку пакорлiва стаяла Франя. Яна чакала мяне. На гэты раз яна была без свайго фартушка, у кароценькай шэрай кофтачцы паверх тых жа чорных i вузкiх штонiкаў. Была надта прывабная i з сарамлiвай гасьцiннасьцю ўсьмiхнулася мне.
   - Капiтуляцыя, Франя!
   - Праўда? А божачка мой...
   - Яшчэ не афiцыйна. Але паведамяць.
   - Няўжо дачакалiся? Няўжо праўда? - бы дзiця, радавалася дзяўчына. - Трэба старым сказаць.
   Яна пабегла кудысь з вэстыбюля, а я застаўся ля засланага квяцiстым абрусам столiка з трыма цюльпанчыкамi ў фарфоравай вазцы. Я трохi недаўмеўся: што б значыла гэтая яе пасьпешлiвасьць наконт гаспадароў? Цi сапраўды ўдзячнасьць, цi добра выхаванае пачуцьцё абавязку? Я ня ведаў яшчэ, як да таго паставiцца, калi праз расчыненыя дзьверы ў вэстыбюль сунуўся той высачэзны стары прафэсар са сваёй фраў. Апошняй ускочыла ажывелая Франя. Трохi адсопшыся ад мабыць доўгага пераходу, гаспадар глухiм голасам сказаў нейкую даўгую фразу, якую тут жа патлумачыла Франя.
   - Доктар Шарф вiншуе з канцом вайны i дзякуе пану афiцэру за вызваленьне ад нацызму.
   - Калi ласка, - велiкадушна пагадзiўся я. - Жывiце ў мiры.
   Доктар уважлiва выслухаў Франiн пераклад, трохi памаўчаў. Вiдаць па ўсiм, гаварыць яму было цяжка, цi ён цяжка зьбiраўся з думкаю. Франя перакладала:
   - Ён кажа: старыя шчасьлiвыя, што дачакалiся канца вайны. А маладым цяпер прыйдзецца самiм ладзiць будучыню Эўропы. Важна не памылiцца.
   - Ды ўжо як-небудзь. Не памылiмся. Калi дагэтуль не памылiлiся перамаглi, - самаўпэўнена адказаў я i адразу адчуў, што перабраў: ня трэба было гэтак катэгарычна. Франя пераклала адказ.
   - Доктар Шарф кажа: перамагчы ў вайне - яшчэ ня ўсё.
   - А што ж яшчэ?
   - Пасьля цяжкай вайны непазьбежны i цяжкi мiр, - цiха, нiбы нават не згаджаючыся з чымсьцi, пераклала Франя.
   Я не зусiм зразумеў, што ён мае на ўвазе, гэты стары аўстрыяк. Можа, аднак, i праўда, можа i цяжкi мiр. Але ўжо не цяжэйшы, чым гэтая вайна.
   - Ён кажа: рускiя павiнны зразумець, што нацызм i камунiзм ёсьць два канцы адной палкi.
   Гэтыя развагi я чуў упершыню, i яны здалiся мне дзiўнаватымi - адной палкай мераць Расею i Нямеччыну. У нас гэткiм чынам нiхто не разважаў нават пад хмелем, за такiя словы кожны мог апынуцца далёка. Мы не адважвалiся гэтак нават падумаць. Ды i не было патрэбы так думаць - усё ж мы ваявалi з фашыстоўскай Нямеччынай за свабоду сваёй краiны. Пры чым тут два канцы адной палкi?
   Мабыць, разгубiўшыся, я маўчаў. Напэўна, адчуўшы маю нiякаватасьць, гаспадар таксама нядоўга падумаў i, стрымана кiўнуўшы на разьвiтаньне, павярнуўся на выхад.
   - Пачакай трошкi, - цiхенька кiнула да мяне Франя, таксама кiруючы за старымi.
   Аднак мне не сядзелася, i я падыйшоў да акна. Гэта зразумела, што за перамогай настане мiрнае жыцьцё, але чамусьцi не хацелася пра яго думаць, цяпер усе думкi не iшлi далей перамогi. Той самай, да якой мы нарэшце наблiзiлiся i пра якую столькi марылi ў цяжкiя часы малых i вялiкiх няўдач. У такiя хвiлiны яна здавалася нам як зьдзек, як жульнiцкая пустая абяцанка. Шмат для каго менавiта такой i засталася, i яны нiчога пра яе нiколi не пазнаюць. Iншыя во дажылi да яе, i можа, яшчэ пакарыстаюцца яе плёнам.
   З вузкага вакна з высокiм, бы ў царкве, падваконьнем ня шмат што было вiдаць, а мне ўсё ж патрэбна было бачыць мае гарматы. I я сказаў пра тое Франi, калi яна прыбегла ў вэстыбюль. Дзiўна, як за паўдня зьмянiўся яе настрой, яна стала цяпер жвавая, амаль бесклапотная. Лёгкая i iмклiвая, яна зрабiлася падобнаю на гарэзьлiвую школьнiцу.
   - Iдзем, - сказала яна i кудысь павяла мяне праз бакавы ход да скрыпучых i пакручастых прыступкаў - на гарышча цi што, падумаў я. Але то было не гарышча? а сьветлая цесьненькая вежа, што, нiбы шкляначка, прыгожа выглядала здаля на чырвоным даху.
   - Адсюль ўсё вiдаць.
   Выгляд з гэтай вышынi быў сапраўды цудоўны - амаль палова разьбiтага выбухамi гарадка, вулiца да павароткi, задымлены падворак лесапiльнi, завалены грудамi дрэва i дошак: мае гарматы - адна адразу за рэчкай, а другая па той бок лесапiльнi. Насупраць за дарогай разьлёгся шырокi горны адхон, зьнiзу парослы хвойным маладняком, якi вышэй браўся на добры хваёвы лес. З другога боку вiдно было ня шмат - стромы чарапiчны скат даху ды вершалiны грувасткiх дрэваў, блiзка за якiмi навiсла голая скала гары. У цесьненькай шклянцы-вежы стаяла лёгенькая канапка, цямнеў расчынены люк, празь якi мы сюды ўлезьлi. Утульнае было месьцейка, i я захваляваўся нават. Здалося, Франя прывяла мяне сюды ня так сабе, а дзеля пэўнага iнтыму, i таму дзяўчо яшчэ болей мне паблiжэла.
   - А вунь i твае салдаты, - паказала Франя.
   Я агледзеў зьверху мае пазыцыi - нiчога асаблiвага. Салдаты паселi на станiны, мабыць, цяпер гаманiлi пра мiр, да якога, падобна, дажылi - хiба ж не падстава для радасьцi? Кожны ўжо настройваўся на дом, гаспадарку i мiрнае жыцьцё на ёй. То было зразумела. Маладзейшыя марылi пра вучобу i каханьне, пра сваё месца ў жыцьцi, наканаванае кожнаму шчасьце. Цяпер усё тое было магчыма. Мы заслужылi на гэта права, перамогшы ў страшнай вайне. Мабыць, далейшае залежала ад кожнага i не залежала ад вайны. То было шчасьце.
   Я сеў на зручную белую канапу, Франя стала насупраць ля шырокiх, зашклёных у дробныя шыбкi вокнаў.
   - Доктару Шарфу лекi дала. Дрэнна пачуваецца. Дужа напалоханы.
   - Кiм напалоханы?
   - Нямецкiмi нацы, але й нашымi таксама.
   - Нашымi? Калi ж гэта яны пасьпелi яго напалохаць? - зьдзiвiўся я. Здалося, што Франя гаворыць штосьцi няслушнае.
   - Ты ня ведаеш. Можа, ня трэба табе гаварыць...
   - Ня бойся. Я яму зла не зраблю.
   - Я веру, што ня зробiш. Ты ж не такi, як... Гэта ж учора ноччу мы да ранку ня спалi...
   - Не спалi?
   - Ну. Як зьмерклася, прыехалi вашыя. Ну, з асобага аддзелу, сказалi. Мяне прагналi ў вэстыбюль, а самi там да чатырох гадзiнаў яго дапытвалi.
   - Во як! Але завошта?
   - А хто iх ведае. I мне доктар Шарф нiчога не сказаў. Фраў Сабiна плакала...
   - Ну, а ты? У цябе яны пра што-небудзь пыталiся?
   - Ад мяне адабралi падпiску, што буду маўчаць.
   - Во як!
   Гэта было горш. Зрэшты, я ўжо ведаў, што там, куды лезьлi гэтыя, i не магло быць добра. Ну, але хай гэта ў нас - у войску, у тыле. Ды пры чым тут аўстрыякi? Пры чым нарэшце Франя? Ужо яна навошта iм спатрэбiлася? Цi чым не дагадзiла? А можа, яна замiнала iм у нейкай iх цёмнай справе?
   Хаця, заспакойваў я сябе, да таго патрэбна быць гатовым. Усё ж у гэтых малойчыкаў свае, спэцыфiчныя абавязкi, якiх простым людзям нiколi не зразумець. Найперш шукаць ворагаў. Але няўжо ж i гэты стары прафэсар бiялёгii - таксама вораг? Шпiён? Дывэрсант? Цi можа, яны самi вярбуюць шпiёнаў? Але як жа ў такiм выпадку тут заставацца Франi?
   - А доктар Шарф не фашыст?
   - Ну, што ты! Ён ня любiць фашыстаў - страх! Бывала, у Гановэры, як бяжым у бомбасховiшча, дык ён груба лае iх. Вакол усё грукоча, нiхто нiчога ня чуе..
   - Як нiхто ня чуе, можна i палаяць, - сказаў я. - А ты сядай побач, во тут, ля мяне.
   Неяк нерашуча Франя прысела ў куточку канапы. Настрой яе зноў, здаецца, рабiўся мiнорны, яўна заклапочаны. Яе захапiла перажытае. Я быў настроены iнакш, але таксама радасьць мая панiкла. Франя мiж тым пачала расказваць.
   - Там жа бамбiлi кожную ноч. Алярмы гэтыя зь вечару да ранку. У горадзе пекла, усё гарыць ды рушыцца. Немцы ратуюцца ў бомбасховiшчах. Было, што i бамбасховiшчы рушылiся, i ўсе гiнулi. Як пачнецца, мы адразу - у склеп. Да таго ў мяне ўсё ўжо нарыхтавана - тэрмас, пледы. Сядзiм, яны там моляцца. Я, як умею, таксама.
   - А што ў iх - свой дом!
   - Не, кватэра. У вялiкiм доме. Праўда, i кватэра немалая, а я адна пакаёўка. I за кухарку. Работы процьма. Але я старалася. Сьпярша прыглядалiся да мяне, як што ўмею. Я i праўда, ня шмат умела. Але вучылася. Хацела дагадзiць. Бо як жа iначай жыць у чужых? Трэба дагаджаць. Так мама заўсёды казала. Ну што зраблю ня так - ня лаялi, не каралi, як некаторыя. Вучылi. Фраў Сабiна спакойна раскажа, пакажа. Што, я тыя дзьвярныя ручкi дома калi начышчала? Ды ў нас iх i не было, такiх блiскучых. Сьпярша мне пра тое сказалi, паказалi. Ну, а пасьля я ўжо i сама рупiлася. Каб было чыста i прыгожа. Дома нiколi так не было.
   На цеснай канапцы Франя сядзела блiзка ад мяне, але я пасунуўся яшчэ блiжэй, i яна не адхiнулася. Мае свавольныя рукi яна перахапiла ў свае i цесьненька трымала iх на каленях.
   - Дык ты ў iх за прыслугу? - з затоеным папрокам сказаў я.
   - Ну, ведама. А для чаго ж яны мяне ўзялi. Але розная прыслуга бывае, i розныя гаспадары. У Гановэры цераз вулiцу жыла Клава, таксама остаўка. Дык кожны дзень плакала ад сваёй гаспадынi. Загiнула ў бамбёжку. Малако кiпяцiла, быў налёт, колькi хвiлiнаў трэба было пачакаць, каб малако закiпела малому. Спазьнiлася ў сховiшча, ну i завалiла. I малога таксама. А мацi таго ўцалела. Справiлася з шостага паверху ўнiз. Як наш дом развалiўся, вылезьлi мы на вулiцу з пустым тэрмасам i адным пледам. Болей нiчагусенькi - нi дома, нi маёмасьцi. Што рабiць? Iншыя б сябе ратавалi, а мае безь мяне нiкуды. Трохi часу разам жылi ў нейкай канторы, пасьля ў салдацкiм бараку. Пасьля прыйшлi дакумэнты з Аўстрыi, i яны паехалi. Мяне таксама ўзялi. Грошай амаль не было, фраў заклала ў банк свае завушнiцы, брошку. Тут, праўда, спадчыну атрымалi.
   - Ну добра, - сказаў я. - А мова? Дзе ты так навучылася па-нямецку? У школе?
   - Трохi ў школе, праўда. Але ў асноўным тут. Здольная была, умела слухаць. Слых добры маю. Зноў жа фраў Сабiна трохi разумее па-польску.
   - А ты што - таксама ўмееш па-польску?
   - Трохi ўмею, ага. Мама ж каталiчка, з майго ж iмя вiдно. А ў нас каталiкi, хоць i беларусы, а разумеюць па-польску. Ты пасядзi тут, выпусьцiла мае рукi Франя. - Я зараз.
   Яна зьнiкла ў прыцемках люка, зьнiзу пачуўся мяккi стук яе пятак па дошках-прыступках, i недзе нягучна бразнулi дзьверы.
   Я ўстаў з канапкi, аглядзеў праз шыбкi гарадзкое навакольле. Па дарозе з-за вугла паўразбуранага дома, дзе я так ганебна пляснуўся з ровара, хутка праiмчаў знаёмы трафейны "хорх", на якiм езьдзiў наш "сьмершавец", i я з прыкрасьцю падумаў: чаго ён тут гойсае? Хоць вайна канчаецца, а гэтым няма спакою, усё нешта шчыруюць, уведваюць, мабыць, нешта камусь рыхтуюць. За сябе ўвогуле я быў спакойны, здаецца, вялiкiх грахоў ня меў. На акупаванай тэрыторыi ня жыў, з харкаўскага акружэньня выйшаў не адзiн, а з групай, i тое "злачынства" было ўжо добра дасьледавана "сьмершам" i, пэўна, здадзена ў архiў. Але, мабыць, гэтак жа думаў i камандзiр узвода сувязi Ляжнеўскi, якога месяц таму рэпрэсаваў "сьмерш". Той, выпiўшы, даў сабе волю паразважаць наконт "несправядлiвасьцi" да акружэнцаў, якiх пасьля вызваленьня спрэс накiроўвалi ў штурмбат. Сам апынуўся праз тое ў штурмбаце, i нiхто з нас яго болей ня бачыў.
   Над гарадком вечарэла, горы паволi асядалi ў цень, толькi сьнегавыя вяршынi яшчэ блiшчэлi здалёк сонечным водсьветам. На фоне блакiту вечаровага неба той бляск рабiўся надзвычай выразным, набываў перад ноччу сiлу. Як добра было б сядзець тут зь мiлым дзяўчом да ночы, ды i ўночы таксама. Слухаць яе, адчуваць i - кахаць. Каб не вайна. Але калi б не вайна, дзе б я сустрэў яе? Дзiўна, але менавiта вайна зьвяла нас тут, наводдалi ад радзiмы, сярод гэтае альпiйскае прыгажосьцi. Як бы i не разьвяла таксама, - раптам падумалася мне.
   Амаль нячутна ў вежу паднялася Франя, штосьцi прынесла ў руках. Разадрала ўпакоўку i паставiла на канапу невялiчкi пакуначак.
   - Во, частуйся, Мiця. Акурат, як нашыя да вайны.
   То былi цукеркi, знаёмыя зь дзяцiнства "падушачкi". Мабыць, ня дужа сьвежыя, некаторыя пазьлiпалiся, i Франя аддзiрала iх па адной, частавала мяне. Сапраўды, не зважаючы на ня надта апэтытны выгляд, цукеркi, як i ў дзяцiнстве, былi салодкiя i пахкiя.
   - Сорак капеек сто грамаў. Прыпамiнаеш?
   - Прыпамiнаю, - сказаў я. - У сельмаг бегалi на перапынку.
   - А яшчэ былi iрыскi...
   - Дык усё ж, адкуль ты родам? - папытаўся я.
   - Ды зь Менску. Там i нарадзiлася.
   - I даўно адтуль?
   - Зь Менску даўно. Зь Менску ж я сьпярша перабралася ў Чэрвень, адтуль ужо ў Нямеччыне апынулася. Ды тут, каб не пашэнцiла, прапала б. Як прапалi мае дзяўчаты.
   - Дзе прапалi?
   - А на хiмiчных заводах у Руры. Паатручвалiся i пагiнулi. Усе чацьвёра чэрвеньскiх.
   - А ты?
   - Ведаеш, тут, можа, лёс такi. Можа, якая выпадковасьць. Гэта ж як мы прыехалi ў нейкi гарадок ля Гановэра, нас пачалi разьмяркоўваць. Ну, пастроiлi ў шарэнгу, прыйшло нейкае начальства - у форме i ў цывiльным - хто якiя, мы тады мала разьбiралiся. I пачалi перабiраць, каго куды. Але сьпярша прыйшлi вайскоўцы, як пасьля аказалася, афiцэры зь вэрмахту. Яны былi ў водпуску з фронту, i iм дазвалялася выбраць у свае сем'i абслугу. А я была самая маленькая, схуднелая за дарогу, бедна апранутая. Стаю, ледзьве дыхаю... Перад тым ня спалi тры ночы, пакуль нас мутузiлi па станцыях, згаладнелыя. А яны iдуць - сытыя такiя, здаровыя бугаi, два ў эсэсаўскай форме i трэцi - афiцэр вэрмахту, малады юнак, танкiст. Тыя павыводзiлi дзяўчат, што здаравей, ну, рослых, дужэйшых. А я стаю самая апошняя. I во гэты вэрмахтаўскi лейтэнанцiк прайшоў раз, ды, мусiць, яму ўжо не хапiла дужэйшых. Тады ён вяртаецца i да мяне - "ком", кажа. Я ледзь не самлела, так ён холадна паглядзеў на мяне, i голас такi, чыста салдацкi, бы на пляцу. Выйшла. I мяне аформiлi ў гэтую во сям'ю доктара Шарфа. А той афiцэр быў iхны сын Курт. Дома ён зусiм не такi страшны аказаўся, як там выглядаў - ветлiвы i цiхi. I надта ўжо сумны. Праз два днi паехаў на фронт, а праз два тыднi загiнуў у танку. Як падумаць, дык ён выратаваў мяне. Каб ня ён, атруцiцца б i мне на той хiмii.