З'явiлася шмат школ, якiя часам адчайна змагалiся мiж сабой. Гэта быў час дзейнасцi Панмалера, Штробля, Фрэйгаўза, Ле-Грэя, Асiповiча. Уся спадчына Гiзэ была раскрытыкавана. З'явiлiся першыя атласы, каталогi, стэрэафотаздымкi асiметрыяд, якiя да гэтага часу лiчылiся ўтварэннямi, што не паддаюцца вывучэнню. Пералом наступiў дзякуючы новай апаратуры з дыстанцыйным кiраваннем, яе накiроўвалi ў бурлiвыя глыбiнi велiканаў, якiя маглi выбухнуць у любую секунду. Пад час шумных агульных спрэчак чулiся асобныя нясмелыя галасы мiнiмалiстаў: нават калi не ўдасца наладзiць славуты "кантакт" з "разумнай пачварай", то вывучэнне застылых гарадоў мiмоiдаў i шарападобных гор, якiя Акiян вывяргае, каб зноў праглынуць, даюць магчымасць атрымаць безумоўна каштоўныя хiмiчныя i фiзiка-хiмiчныя даныя, новыя звесткi аб малекулах-гiгантах. Менавiта ў гэты перыяд з'явiлiся актуальныя да нашых дзён каталогi тыповых пераўтварэнняў, бiяплазматычная тэорыя мiмоiдаў Франка, хоць i адкiнутая як фальшывая, яна да гэтага часу засталася ўзорам шырынi мыслення i блiскучай логiкi.
   Тыя трыццаць з гакам гадоў, што лiчацца "перыядам Гравiнскага", былi часам наiўнай маладосцi, стыхiйнага аптымiстычнага рамантызму, нарэшце, сталай салярыстыкi, пазначанай першымi скептычнымi галасамi. Ужо напрыканцы дваццацiгоддзя ўзнiклi гiпотэзы пра псiхалагiчны характар Акiяна. Гэта было вяртанне да першых калоiдна-механiстычных тэорый, як бы працяг iх. Тады пошукi праяў свядомай волi, мэтанакiраванасцi працэсаў, дзеянняў, матываваных унутранымi патрэбамi Акiяна, былi аб'яўлены аберацыямi цэлага пакалення вучоных. З часам гэтыя доказы былi разбiтыя з публiцыстычным iмпэтам, што падрыхтавала грунт для цвярозых, аналiтычна абгрунтаваных, сканцэнтраваных на скрупулёзнай фактаграфii даследаванняў групы Халдана, Iянiдаса, Столiва. Гэта была эпоха iмклiвага разбухання архiваў, мiкрафiльмаў, картатэк вялiзнай колькасцi экспедыцый, якiя мелi багата розных прыбораў, самапiсцаў-рэгiстратараў, аптыметраў, зондаў - усяго, што толькi магла даць Зямля. Былi гады, калi ў даследчай працы прымала ўдзел адначасова больш за тысячу чалавек. Тэмп бясконцага нагрувашчвання матэрыялаў усё яшчэ нарастаў, а iмпэт вучоных пайшоў ужо на спад. Яшчэ ў аптымiстычны перыяд пачаўся заняпад эксперыментальнай салярыстыкi, часавыя рамкi якога цяжка вызначыць.
   Гэты перыяд характарызавалi найперш такiя яркiя, смелыя iндывiдуальнасцi, як Гiзэ, Штробль або Севада. Севада - апошнi з вялiкiх салярыстаў - загiнуў пад час таямнiчых абставiн у раёне паўднёвага полюса планеты. Памылка, якую ён дапусцiў, недаравальная нават навiчку. На вачах сотнi назiральнiкаў ён скiраваў лятальны апарат, якi ляцеў нiзка над Акiянам, у глыбiню "мiгценнiка", што адкрыта саступаў яму дарогу. Казалi пра раптоўны прыступ слабасцi, страту прытомнасцi або няспраўнасць руля, на самай жа справе, як я цяпер думаю, гэта было першае самагубства, першы адкрыты выбух роспачы.
   I не апошнi. Але ў Гравiнскага пра гэта нiчога не сказана, я сам згадваў даты, факты i падрабязнасцi, калi гартаў пажоўклыя старонкi.
   Зрэшты, патэтычных замахаў на ўласнае жыццё пазней не было. Знiклi яркiя iндывiдуальнасцi. Нiхто не даследаваў, чаму тыя або iншыя вучоныя прысвячаюць сябе пэўнай сферы планеталогii. Людзi з вялiкiмi здольнасцямi i моцнай сiлай волi нараджаюцца дастаткова часта, але прадбачыць iх жыццёвы выбар немагчыма. Iх удзел або iгнараванне пэўнай галiны даследчай працы залежаць, бадай, толькi ад магчымых тут перспектыў. Па-рознаму ацэньваючы класiкаў салярыстыкi, нiхто не можа аспрэчыць iх велiч, а часам i генiяльнасць. Найлепшых матэматыкаў, фiзiкаў, знакамiтых людзей у галiне бiяфiзiкi, тэорыi iнфарматыкi, электрафiзiялогii цэлыя дзесяцiгоддзi прываблiваў да сябе маўклiвы велiкан. I раптам армiя даследнiкаў з кожным годам пачала губляць сваiх палкаводцаў. Засталася шэрая, безаблiчная маса цярплiвых збiральнiкаў, кампiлятараў, таленавiтых эксперыментатараў, але ўжо не было шматлiкiх, задуманых у маштабе планеты, экспедыцый, смелых абагульняючых гiпотэз.
   Салярыстыка ўвачавiдкi станавiлася бесперспектыўнай, i ў вынiку гэтага нараджалiся бясконцыя, адрозныя толькi другаснымi дэталямi гiпотэзы пра дэгенерацыю, рэгрэсiю, iнвалюцыю салярысных мораў. Час ад часу з'яўлялiся больш смелыя, цiкавыя заключэннi, але ва ўсiх выказвалася думка, нiбыта Акiян, якi лiчыўся канчатковым прадуктам развiцця, даўно, тысячагоддзi таму, перажыў перыяд сама высокай арганiзацыi, а цяпер, аб'яднаны толькi фiзiчна, распадаецца на шматлiкiя непатрэбныя, бязглуздыя, аганальныя ўтварэннi. Манументальная, праз стагоддзi, агонiя - так успрымалi Салярыс. У "даўгунах" або мiмоiдах бачылi прыкметы новых утварэнняў, шукалi ў працэсах, што адбывалiся ў вадкай тушы, праявы хаосу i анархii. Гэты накiрунак стаў манiякальным, i ўся навуковая лiтаратура наступных сямi-васьмi гадоў, хоць, натуральна, i не ўжывала вызначэнняў, якiя адкрыта выяўлялi пачуццi аўтараў, нагадвала цэлы шэраг зняваг - гэта была помста за сiратлiвую, пазбаўленую палкаводцаў, безнадзейную справу салярыстаў, да якой аб'ект iх вывучэння заставаўся па-ранейшаму абыякавы, па-ранейшаму iгнараваў iх прысутнасць.
   Я ведаў не ўключаныя ў гэты каталог салярыстычнай класiкi, бадай што несправядлiва, арыгiнальныя працы некалькiх эўрапейскiх псiхолагаў, якiя мелi з салярыстыкай даўнiя зносiны, вывучалi грамадскую думку, збiралi сама звычайныя, часам некампетэнтныя выказваннi i выявiлi дзiўную залежнасць адносiн неспецыялiстаў да гэтага пытання ад працэсаў, што адбывалiся ў асяроддзi навукоўцаў.
   У сферы каардынуючай групы iнстытута планеталогii, там, дзе вырашалася пытанне пра матэрыяльную падтрымку даследаванняў, таксама адбывалiся змены пастаянна, хоць i паступова, скарачаўся бюджэт салярыстычных iнстытутаў i ўстаноў, фiнансаванне экспедыцый на планету.
   Галасы пра неабходнасць скарачэння даследаванняў злучалiся з патрабаваннямi выкарыстаць больш дзейсныя сродкi. Найбольш максiмалiсцкiмi былi патрабаваннi адмiнiстратыўнага дырэктара Ўсезямнога касмалагiчнага iнстытута. Дырэктар настойлiва пераконваў, што жывы Акiян не iгнаруе людзей, ён проста не заўважае iх, як слон - мураша, якi паўзе па яго спiне, i, каб прыцягнуць увагу i сканцэнтраваць яе на нас, патрэбны магутныя раздражняльнiкi i машыны-велiканы ў маштабах усёй планеты. Цiкава, што, як з'едлiва падкрэслiвала прэса, такiх дарагiх мерапрыемстваў патрабаваў дырэктар Касмалагiчнага iнстытута, а не Iнстытута планеталогii, якi фiнансаваў салярыстычныя даследаваннi. Гэта была шчодрасць за чужы кошт.
   А пазней мiтусня гiпотэз, крыху падноўленых, неiстотна змененых, забыццё адных або перабольшаная ўвага да другiх, заводзiла салярыстыку, да гэтага часу зразумелую, нягледзячы на шматлiкiя адхiленнi, у цёмныя i бесперспектыўныя завулкi лабiрынта. У атмасферы агульнай абыякавасцi, застою, расчаравання iншы акiян - акiян бясплодных публiкацый супернiчаў з салярысным.
   За два гады да таго, як я, выпускнiк Iнстытута, стаў працаваць у лабараторыi Гiбарыяна, быў заснаваны фонд Мета - Iрвiнга, якi прызначаўся для заахвочвання тых, хто знойдзе спосаб выкарыстання для патрэб чалавека энергii акiянiчнага глею. Гэта зваблiвала i раней, i неаднойчы касмiчныя караблi дастаўлялi на Зямлю груды плазматычнага сцюдзеню. Доўга i настойлiва вывучалi спосабы яго кансервацыi, скарыстоўвалi высокiя або нiзкiя тэмпературы, штучныя мiкраатмасферу i мiкраклiмат, што адпавядалi салярысным, фiксавалi апраменьванне, прымянялi тысячу хiмiчных рэактываў - i ўсё дзеля таго, каб назiраць больш або менш вялы працэс распаду, зразумела, як i ўсе iншыя шматразова выкладзены сама найлепшым чынам у розных стадыях: самазнiшчэння, высыхання, звадкавання, пярвiчнага i другаснага, ранняга або позняга. Аналагiчныя вынiкi давалi ўсе пробы, якiя бралiся ў розных частках Акiяна i з утварэнняў плазмы. Адрознiвалiся толькi шляхi, якiя вялi да вынiку, а ён быў аднолькавы: лёгкая, як попел, металёва блiскучая, вытанчаная аўтаферментацыяй субстанцыя. Яе састаў, суадносiны элементаў i хiмiчныя формулы кожны салярыст мог назваць нават у сне.
   Усе спробы захаваць па-за планетай жыццё (альбо хоць часовую вегетацыю, нават пры звышнiзкiх тэмпературах) большай або меншай часткi пачвары, заканчвалiся няўдачай. Гэта паклала пачатак тэорыi, якую распрацавала школа Менье i Прароха, аб тым, што трэба адкрыць адну-адзiную таямнiцу, i калi да яе будзе падабраны адпаведны ключ, усё стане зразумела...
   На пошукi гэтага ключа, гэтага фiласофскага каменя Салярыс дарэмна гублялi час i энергiю людзi, якiя часта не мелi нiякiх адносiн да навукi, а ў чацвёртай дэкадзе iснавання салярыстыкi стала гэтулькi камбiнатараў-маньякаў, якiя выйшлi з асяродкаў, не звязаных з навукай, i апантаных сваiм захапленнем мацней, чым iхнiя папярэднiкi - прарокi "перпетуум-мобiле" i "квадратуры круга", што гэта ўжо набыло характар эпiдэмii i турбавала некаторых псiхолагаў. Аднак праз некалькi гадоў страсцi сцiхлi. Калi я рыхтаваўся да палёту на Салярыс, праблема Акiяна i шум вакол яе ўжо даўно знiклi са старонак газет i з размоў, гэтыя пытаннi больш не абмяркоўвалiся.
   Ставячы на палiцу том Гравiнскага, я заўважыў - бо кнiгi стаялi ў алфавiтным парадку - маленькую, ледзь прыкметную сярод iншых фалiянтаў брашурку Гратэнстрама, якая таксама была адным з кур'ёзаў кнiжнай салярыстыкi. Гэта была праца, скiраваная - у барацьбе за разуменне звышчалавечага - супраць самiх людзей, супраць чалавека, гэта своеасаблiвы пасквiль на род чалавечы, праца самавука, хоць i вызначалася яна матэматычнай сухасцю. Спачатку ён надрукаваў шэраг нязвыклых дадаткаў да некаторых надта спецыфiчных i другарадных раздзелаў квантавай фiзiкi. У гэтай сваёй галоўнай, хоць усяго на некалькi старонак, працы ён высiльваўся паказаць, што навука, нават на першы погляд сама абстрактная, найбольш тэарэтычная, матэматычна абгрунтаваная, у сапраўднасцi дасягнула не надта шмат - на крок альбо два аддалiлася ад дагiстарычнага, груба пачуццёвага, антрапамарфiчнага разумення акаляючага нас свету. Вышукваючы ва ўраўненнях тэорыi адноснасцi, у тэарэмах сiлавога поля, парастатыцы, гiпотэзе адзiнага касмiчнага поля сляды цела, усё, што з'яўляецца вытворным нашых органаў пачуццяў, будовы нашага арганiзма, абмежаванасцi i ўбоства жывёльнай фiзiялогii чалавека, Гратэнстрам прыходзiў да канчатковых высноў - нi пра якiя "кантакты" з нечалавекападобнымi цывiлiзацыямi не павiнна быць i нiколi не будзе нiякай гаворкi. У пасквiлi на ўвесь чалавечы род нi разу не згадваўся Акiян, якi мае мажлiвасць мыслiць, але яго прысутнасць, у форме пагардлiва ўрачыстага маўчання, адчувалася амаль у кожнай фразе. Ва ўсякiм разе, калi я ўпершыню знаёмiўся з брашурай Гратэнстрама, я ўспрымаў яе менавiта так. Гэта была дзiўная праца, якая не мела адносiн да салярыстыкi ў звыклым разуменнi. Яна знаходзiлася ў класiчным зборы толькi таму, што туды паставiў яе сам Гiбарыян, якi, зрэшты, i даў яе мне пачытаць.
   З дзiўным, падобным на павагу, пачуццём я асцярожна паставiў на палiцу тонкi, без вокладкi адбiтак. Я дакрануўся да зялёна-карычневага "Салярыстычнага альманаха". Хоць i панавалi вакол нас хаос i безнадзейнасць, нельга, аднак, аспрэчваць, што дзякуючы таму, што мы перажылi на працягу некалькiх сутак, мы разабралiся з шэрагам галоўных праблем, якiя на працягу многiх гадоў служылi тэмай бясплодных спрэчак, дзеля вырашэння якiх было змарнавана мора чарнiла.
   Упарты i схiльны да парадоксаў чалавек мог па-ранейшаму сумнявацца, што Акiян - жывы. Але аспрэчваць iснаванне яго псiхiкi - усё адно, што разумець пад гэтым словам, - было ўжо нельга. Стала вiдавочна, што Акiян рэагуе на нашу прысутнасць. Такое сцвярджэнне закрэслiвала цэлы напрамак у салярыстыцы, якi даказваў, што Акiян - "свет у сабе", "жыццё ў сабе", што ў вынiку паўторнага адмiрання ён пазбаўлены ранейшых органаў пачуццяў i таму нiяк не рэагуе на знешнiя праявы i аб'екты; што Акiян сканцэнтраваны толькi на кругавароце вялiзных цячэнняў, адрознасць якiх у здольнасцi думаць, а iх крынiца, творца i стваральнiк знаходзiцца ў безданi, якая бурапенiць пад двума сонцамi.
   I далей: мы выявiлi, што Акiян умее тое, чаго мы самi не ўмеем - ён штучна сiнтэзуе чалавечае цела i нават удасканальвае яго, невядомым чынам мяняе субатамную структуру, вiдаць, у залежнасцi ад пастаўленай мэты.
   Значыць, Акiян iснаваў, жыў, думаў, дзейнiчаў. Магчымасць звесцi "праблему Салярыс" да бязглуздзiцы або да нуля, меркаванне, што Акiян - зусiм не iстота, а таму мы нiчога не губляем, - усё гэта закрэслiвалася назаўсёды. Цяпер людзi, хочуць яны гэтага цi не хочуць, павiнны ўлiчваць такое суседства на шляху iх экспансii, хоць зразумець яго цяжэй, чым увесь астатнi Сусвет.
   Верагодна, што мы знаходзiмся на паваротным этапе гiсторыi, думаў я. Рашэнне адступiцца, адысцi магло быць актуальным зараз або ў хуткай будучынi, нават лiквiдацыю самой Станцыi я лiчыў магчымай i цалкам рэальнай. Я толькi не верыў, што гэта дасць хоць нейкую палёгку. Само iснаванне велiкана, якi можа мыслiць, заўсёды будзе турбаваць чалавека. Салярыс будзе вечным выклiкам, кiнутым чалавеку, нават калi мы абшнарым усю Галактыку i наладзiм кантакты з iншымi цывiлiзацыямi падобных на нас iстот.
   I яшчэ адзiн невялiкi том у скураным пераплёце знайшоўся сярод штогоднiкаў "Альманаха". Я ўглядаўся ў пераплёт, якi заплямiўся ад дотыку рук, пасля разгарнуў кнiгу. Гэта было старое выданне, "Уводзiны ў салярыстыку" Мунтывуса. Мне прыгадалася ноч, якую я правёў за кнiгай, i ўсмешка Гiбарыяна, калi ён даваў мне свой экземпляр, i зямное святло ў акне, калi я дачытаў кнiгу да канца. "Салярыстыка, - пiсаў Мунтывус, - гэта своеасаблiвая рэлiгiя касмiчнага веку, вера ў апратках навукi; кантакт, мэта, да якой мы iмкнёмся, такая ж замглёная i цёмная, як жыццi святых або прыход Месii. Нашы даследаваннi - гэта лiтургiя ў метадалагiчных формулах; пакорная праца вучоных - чаканых дабравесця, звеставання. Бо няма i не можа быць нiякай сувязi памiж Салярыс i Зямлёй. Гэтыя i шмат iншых фактаў - адсутнасць супольнага вопыту, агульных паняццяў, якiмi можна абмяняцца, - салярысты адпрэчваюць, як вернiкi адпрэчвалi аргументы, якiя абвяргалi iхнюю веру. Зрэшты, на што спадзяюцца людзi, чаго яны чакаюць ад "наладжвання iнфармацыйнай сувязi" з морамi, якiя мысляць? Рэестра перажыванняў, звязаных з iснаваннем, бясконцым у часе, iснаваннем гэткiм старадаўнiм, што, бадай, самi моры не памятаюць свайго пачатку? Апiсання жаданняў, азартных пачуццяў, надзей i пакут, што нараджаюцца ў жывых гарах пад час iмгненных утварэнняў, пераўтварэння матэматыкi - у быццё; адзiноты i пакорлiвасцi - у iснасць? Але ўсе гэтыя веды немагчыма нi перадаць, нi перакласцi на зямную мову. Усялякi пошук каштоўнасцi i значэння будзе марны. Зрэшты, не гэткiх, хутчэй паэтычных, чым навуковых адкрыццяў чакаюць прыхiльнiкi Кантакту. Нават не прызнаючыся сабе ў гэтым, яны чакаюць адкрыцця, якое раскрыла б перад iмi сутнасць самога чалавека! Салярыстыка адраджэнне даўно памерлых мiфаў, яркая праява мiстычнага смутку, пра якi чалавек не адважваецца гаварыць адкрыта, на ўвесь голас, а краевугольным каменем усяго будынка салярыстыкi з'яўляецца надзея на спакушэнне.
   Але няздольныя прызнаць гэтую праўду салярысты старанна абыходзяць усялякае тлумачэнне Кантакту. Яны аднеслi яго да лiку святых, з часам ён стаў для iх вечнасцю i небам, хоць напачатку, яшчэ пры цвярозым падыходзе, Кантакт быў асновай, уступам, выйсцем на новую дарогу, адну з многiх..."
   Просты i горкi аналiз Мунтывуса, гэтага "ерэтыка" планеталогii, дасведчанага ў адмаўленнi, у развенчваннi салярыснага мiфа, мiфа аб мiсii чалавека. Першы голас, якi наважыўся прагучаць яшчэ ў рамантычны перыяд развiцця салярыстыкi, у перыяд поўнага даверу, быў цалкам праiгнараваны, на яго нiхто не адгукнуўся. Усё гэта зразумела, бо калi прызнаць тлумачэннi Мунтывуса, то неабходна закрэслiць тую салярыстыку, якая iснавала. Новая салярыстыка, цвярозая, непрадузятая, дарэмна чакала свайго фундатара. Праз пяць гадоў пасля смерцi Мунтывуса, калi яго кнiга стала бiблiяграфiчнай рэдкасцю, яе цяжка было знайсцi ў Зборах як па салярыстыцы, так i па фiласофii, з'явiлася школа яго iмя, утварылася суполка нарвежскiх вучоных. Сярод паслядоўнiкаў Мунтывуса было некалькi яркiх iндывiдуальнасцей, якiя па-свойму тлумачылi яго спадчыну. У Эрла Энесона спакойнае выкладанне Мунтывуса змянiлася з'едлiвай iронiяй; у Фаэлангi яно ператварылася ў нейкую грубаватую ўжытковую, iнакш кажучы - утылiтарную салярыстыку. Фаэланга iмкнуўся сканцэнтраваць усю ўвагу на канкрэтнай карысцi, якую можна выцiснуць з даследаванняў, i адпрэчыць усе фантастычныя спадзяваннi на Кантакт, на сувязь двух iнтэлектаў. Побач з бязлiтасным, дакладным аналiзам Мунтывуса працы ўсiх ягоных духоўных настаўнiкаў здаюцца, аднак, другараднымi, калi зусiм не папулярызатарскiмi, выключэнне складаюць толькi творы Энесона i бадай што Такаты. Уласна, Мунтывус сам давёў усё да канца, назваўшы першы перыяд салярыстыкi перыядам "прарокаў" (да iх ён адносiў Гiзэ, Голдэна, Севаду), другi - "вялiкiм расколам" (тады адзiная салярысная вера распалася на мноства сектаў, якiя змагалiся мiж сабой). Мунтывус прадбачыў i трэцi перыяд дагматызму i схаластычнага закасцянення, якi надыдзе, калi будзе вывучана ўсё, што толькi можна вывучыць. Але гэта не адбылося. Гiбарыян, думаў я, меў усё ж рацыю, калi лiчыў развагi Мунтывуса надзвычайным спрашчэннем, якое не брала пад увагу ўсё, што кантраставала ў салярыстыцы з элементамi веры; Гiбарыян сцвярджаў, што ў салярыстыцы сама галоўнае не вера, а карпатлiвая штодзённая праца, вывучэнне канкрэтнай, матэрыяльнай планеты, якая круцiцца вакол двух сонцаў.
   У кнiгу Мунтывуса быў уваткнуты складзены папалам, зусiм пажоўклы адбiтак з квартальнiка "Дадаткi да салярыстыкi", адна з першых прац Гiбарыяна, якую ён напiсаў, калi не быў яшчэ кiраўнiком Iнстытута. Пасля назвы "Чаму я стаў салярыстам" iшоў кароткi, амаль канспектыўны пералiк з'яў, якiя даказвалi рэальную магчымасць Кантакту. Гiбарыян належаў да таго бадай што апошняга пакалення даследнiкаў, у якога хапiла адвагi прыняць эстафету першых поспехаў салярыстыкi i не адмовiцца ад своеасаблiвай, што выходзiць за межы навукi, веры, зрэшты, зусiм матэрыялiстычнай, веры ў плённасць намаганняў, калi яны дастаткова настойлiвыя i працяглыя.
   Гiбарыян грунтаваўся на добра вядомых, класiчных даследаваннях бiяэлектронiкаў эўразiйскай школы: Хо Ён, Мiна, Нг'янi i Кавакадзе; iх працы прадэманстравалi, што iснуе нейкае падабенства памiж электрычнымi iмпульсамi i пэўнымi разрадамi энергii, якiя адбiваюцца ў плазме Акiяна, што папярэднiчаюць узнiкненню такiх утварэнняў, як полiморфы (на пачатковых стадыях) i блiзняты салярыды. Гiбарыян адпрэчыў антрапамарфiчныя iнтэрпрэтацыi, розныя мiстыфiкацыi псiхааналiтычных, псiхiятрычных, нейрафiзiялагiчных школ, якiя спрабавалi перанесцi на глеевы Акiян чалавечыя захворваннi, напрыклад, эпiлепсiю (аналогiю якой яны бачылi ў сутаргавых вывяржэннях асiметрыяд). Сярод прыхiльнiкаў Кантакту ён быў адзiн з найбольш асцярожных i цвярозых вучоных i зусiм не пераносiў сенсацый, якiя, праўда, усё радзей выпадалi на долю таго цi iншага адкрыцця. Дарэчы, гэткай таннай сенсацыяй стала мая дыпломная праца. Яна знаходзiлася недзе тут, у бiблiятэцы. Праца, вядома, была не апублiкавана, а проста скапiраваная на плёнку, яна захоўвалася сярод мiкрафiльмаў. У сваёй працы я абапiраўся на цiкавыя даследаваннi Бергмана i Рэйнальдса. Iм удалося з мазаiкi розных працэсаў выдзелiць i "адфiльтраваць" кампаненты, што суправаджалi сама моцныя эмоцыi: адчай, жалобу, асалоду. Я ж супаставiў гэтыя звесткi з разрадамi акiянiчных iмпульсаў, вызначыў амплiтуду i профiлi крывых (на пэўных участках вяршынь сiметрыяд, ля асновы няспелых мiмоiдаў i iнш.) i выявiў памiж iмi аналогiю, што заслугоўвае ўвагi. Адразу ж у бульварнай прэсе з'явiлiся публiкацыi пад блазенскiмi назвамi накшталт "Студзiна ў адчаi" або "Планета ў аргазме". Але ўсё гэта мне толькi дапамагло (ва ўсякiм разе я лiчыў так да нядаўняга часу). Гiбарыян, як i iншыя салярысты, не чытаў усiх прац па салярыстыцы (iх з'яўлялiся тысячы), а тым болей прац навiчкоў. Але на мяне ён звярнуў увагу, i я атрымаў ад яго лiст. Гэты лiст закончыў адзiн i распачаў другi этап майго жыцця.
   СНЫ
   Праз шэсць дзён мы паўтарылi эксперымент, бо Акiян нiяк не рэагаваў на яго. Станцыя, якая да гэтага вiсела нерухома на перасячэннi сорак трэцяй паралелi са сто шаснаццатым мерыдыянам, паплыла, застаючыся на вышынi чатырохсот метраў над узроўнем Акiяна, у паўднёвым напрамку, дзе, згодна з паведамленнямi радарных чуйнiкаў i радыёграм Сатэлоiда, актыўнасць плазмы павялiчылася.
   Двое сутак змадуляваны маёй энцэфалаграмай пучок прамянёў з iнтэрваламi некалькi гадзiн наносiў нябачныя ўдары па амаль што гладкай паверхнi Акiяна.
   Напрыканцы другiх сутак мы былi ля самага полюса. Не паспяваў дыск блакiтнага сонца схавацца за гарызонтам, як на супрацьлеглым баку хмары налiвалiся бурштынам, папярэджваючы аб узыходзе чырвонага. Бясконцая чарната Акiяна i пустое неба над iм запаўнялiся тады асляпляльнай гульнёй фарбаў: рэдкiя, ядавiта-зялёныя, з водблiскам распаленага металу прамянi сутыкалiся з прыглушанымi пурпуровымi сполахамi, Акiян перасякалi прамянi двух супрацьлеглых дыскаў, двух палаючых ачагоў - ртутнага i барвовага. Варта было з'явiцца ў зенiце сама лёгкаму воблачку, як водблiскi на цяжкай пене, якая сцякала з грабянёў хваль, станавiлiся непраўдзiва вясёлкавымi. Адразу ж пасля заходу блакiтнага сонца на паўночным захадзе з'явiлася сiметрыяда - пра яе папярэдзiлi ўжо сiгналiзатары. Яна была ледзь бачная ў рыжаватым тумане i толькi люстрана паблiсквала, нiбыта вялiзная шкляная кветка, якая вырасла там, дзе неба злiвалася з акiянскай пенай. Станцыя не змянiла курсу, i праз чвэрць гадзiны калос, якi ззяў рубiнавым святлом, зноў схаваўся за гарызонтам. Мiнула яшчэ некалькi хвiлiн, высокi тонкi слуп, асновы якога мы не бачылi, бязгучна падняўся ў атмасферу на некалькi кiламетраў, засведчыўшы тым самым пагiбель сiметрыяды. Адна палова слупа ззяла крывавым святлом, а другая была падобная на ртуць; ён вырас, як двухколернае дрэва, затым ператварыўся ў грыбападобнае воблака, верхняя частка яго, якую адносiў вецер, знiкла ў прамянях двух сонцаў, а нiжняя паволi ападала, своеасаблiвымi гронкамi заняўшы трэць гарызонту. Праз гадзiну знiк i апошнi след гэтага вiдовiшча.
   Мiнула яшчэ двое сутак, эксперымент паўтарылi апошнi раз, рэнтгенаўскiя прамянi абшарылi ўжо значную частку Акiяна, на поўднi з'явiлiся выдатна бачныя з нашай вышынi, хоць i было больш за трыста кiламетраў, Арэнiды - ланцуг з шасцi скалiстых вяршыняў. Пiкi Арэнiд здавалiся заледзянелымi, але на самай справе iх пакрываў налёт арганiчнага паходжання - горны ланцуг некалi быў дном Акiяна.
   Мы памянялi курс, скiраваўшы на паўднёвы ўсход, i праз нейкi час iшлi ўздоўж горнага бар'ера, якi злiваўся з хмарамi, тыповымi для чырвонага дня; пасля ўсё знiкла. Мiнула дзесяць дзён з часу першага эксперымента.
   За ўвесь гэты час на Станцыi нiчога не адбылося. Аўтаматычная апаратура паўтарала эксперымент згодна з распрацаванай Сарторыусам праграмай, i я нават не ведаю, цi кантраляваў хто-небудзь дзеяннi аўтаматаў. I ўсё адно на Станцыi нешта адбывалася. Зрэшты, не памiж людзьмi. Я баяўся, што Сарторыус зноў запатрабуе пачаць працу над анiгiлятарам; акрамя таго, я чакаў, як адрэагуе Снаўт, калi даведаецца ад Сарторыуса, што я падмануў яго, перабольшыўшы небяспеку, якую магло выклiкаць знiшчэнне нейтрыннай матэрыi. Аднак нiчога не здарылася, i на першым часе я не мог даўмецца, у чым справа. Вядома, я разлiчваў на нейкую лавушку, лiчыў, што падрыхтоўка i сама праца трымаюцца ў тайне, i таму кожны дзень зазiраў у памяшканне без акон пад галоўнай лабараторыяй - там знаходзiўся анiгiлятар. Нi разу нiкога я там не заспеў; калi меркаваць па слою пылу, якi пакрываў ахоўны кажух i кабелi, да апаратуры нiхто не дакранаўся шмат тыдняў.
   Снаўт, як i Сарторыус, таксама некуды знiк, i з iм нельга было звязацца яго вiдэафон не адказваў. Нехта, вiдаць, кiраваў рухам Станцыi, але хто канкрэтна - не ведаю, бо мяне гэта, як нi дзiўна, мала турбавала. Я быў зусiм абыякавы i да таго, што Акiян нiяк не рэагаваў на доследы; праз два-тры днi я не толькi перастаў чакаць альбо баяцца нейкай рэакцыi, а наогул забыўся i пра яе, i пра эксперымент. Я цэлымi днямi праседжваў у бiблiятэцы альбо ў кабiне разам з Хэры, якая хадзiла за мной, як цень. Я бачыў, што нашы справы дрэнь i што гэткi стан тупой апатыi не можа доўжыцца бясконца. Трэба было неяк пераадолець яго, нешта памяняць у нашых адносiнах, але я не мог прыняць нiякага рашэння i адганяў ад сябе нават думку пра перамены. Магу патлумачыць гэта толькi адным - мне здавалася, што ўсё на Станцыi, i асаблiва нашы ўзаемаадносiны з Хэры, знаходзiцца ў стане надзвычай няўстойлiвай раўнавагi i ад любога штуршка развалiцца. Чаму? Не ведаю. Дзiўна, што Хэры адчувала тое ж самае. Калi я думаю цяпер пра гэта, мне ўяўляецца, што няпэўнасць, няўстойлiвасць, прадчуванне магчымага землятрусу былi выклiканы пранiзваючай усю Станцыю прысутнасцю, якая нiчым iншым сябе не выяўляла. Хоць, магчыма, на прысутнасць што-нiшто звяртала ўвагу, а менавiта - сны. Нi раней, нi пасля нiколi ў мяне не было гэткiх прывiдаў, таму я вырашыў запiсваць iх. Дзякуючы запiсам я магу зараз паспрабаваць расказаць пра свае сны, але расказ мой будзе фрагментарным i пазбаўленым непаўторнай разнастайнасцi прывiдаў. Нейкiм незразумелым чынам у прасторы, дзе не было неба, зямлi, падлогi, столi, сцен, я, цi то скурчаны, цi то звязаны, апынаўся ў чужой мне субстанцыi, урастаў у нежывую, нерухомую, бясформенную глыбу, а можа, я i сам станавiўся глыбай, цела маё знiкла, вакол мяне снавалi ледзь прыкметныя ружовыя плямы, яны плавалi ў асяроддзi, якое па аптычных уласцiвасцях адрознiвалася ад паветра: толькi на вельмi блiзкай адлегласцi рэчы набывалi выразныя - нават занадта, ненатуральна выразныя - абрысы. Увогуле ў маiх снах наваколле было значна больш канкрэтным i матэрыяльным, чым на самай справе. Калi я прачынаўся, то адчуваў дзiўны стан: рэальнасцю, сапраўднай рэальнасцю быў сон, а тое, што я бачыў, калi расплюшчваў вочы, - толькi яе бледны адбiтак.