Я ўстаў. Сонечны дыск падаў у Акiян i нагадваў вадародны выбух. Гарызантальны пук прамянёў, амаль матэрыяльных, дакрануўся да маёй шчакi (я ўжо сыходзiў па прыступках) i абпалiў як расплаўленым металам.
На палове сходаў я перадумаў i вярнуўся назад. Абышоў вакол лабараторыi. Як я ўжо казаў, калiдор агiнаў яе; крокаў праз сто я апынуўся па той бок, насупраць такiх жа шкляных дзвярэй. Адчынiць iх я нават не спрабаваў, добра ведаючы, што яны замкнутыя.
Я шукаў акенца альбо хоць якую-небудзь шчылiну ў пластмасавай сцяне; я не лiчыў некарэктным падглядваць за Сарторыусам. Мне надакучылi здагадкi, я хацеў ведаць праўду, хоць нават не ўяўляў, цi здолею яе зразумець.
Я ўспомнiў, што святло ў лабараторыю трапляе праз iлюмiнатары ў столi, гэта значыць у верхняй абшыўцы, i калi я выберуся вонкi, то, мажлiва, здолею зазiрнуць унiз. Для гэтага трэба было спусцiцца, каб захапiць скафандр i кiслародны апарат. Спынiўшыся ля трапа, я разважаў, цi варта аўчынка выдзелкi. Зусiм верагодна, што ў верхнiх iлюмiнатарах шкло матавае. Але што яшчэ прыдумаць? Я спусцiўся на сярэднi ярус. Трэба было прайсцi мiма радыёстанцыi. Яе дзверы былi шырока адчынены. Снаўт сядзеў у крэсле ў той жа позе, у якой я яго пакiнуў. Спаў. Ад маiх крокаў ён здрыгануўся i расплюшчыў вочы.
- Алё, Кельвiн! - азваўся ён хрыпла.
Я прамаўчаў.
- Ну што, ты даведаўся што-небудзь? - спытаўся Снаўт.
- Бадай што так, - адказаў я. - Ён не адзiн.
Снаўт скрывiўся:
- Вось бачыш. Гэта ўжо нешта значыць. Дык у яго нехта ў гасцях?
- Не разумею, чаму вы не хочаце растлумачыць, што гэта такое, - зазначыў я знарочыста абыякава. - Бо калi я застаюся тут, то рана цi позна пра ўсё даведаюся. Навошта такая таямнiчасць?
- Зразумееш, калi да цябе самога з'явяцца госцi, - сказаў Снаўт.
Мне падалося, што ён некага чакае i не вельмi хоча размаўляць.
- Куды ты iдзеш? - спытаўся ён, калi я павярнуўся.
Я не адказаў.
Зала касмадрома мела такi самы выгляд, як i перад маiм адыходам. На ўзвышэннi стаяла мая, падобная на трэснуты кокан, абсмаленая капсула. Я падышоў да вешалак са скафандрамi, але раптам мне расхацелася выпраўляцца ў падарожжа. Я павярнуўся на месцы i спусцiўся па вiнтавым трапе ў памяшканне склада. Вузкi калiдор быў забiты балонамi i штабялямi скрынак. Металiчныя сцены адлiвалi сiняватым святлом. Праз некалькi дзесяткаў крокаў пад скляпеннямi з'явiлiся белыя ад шэранi трубы халадзiльнай устаноўкi. Я пайшоў паўз iх. Праз муфту, схаваную ў тоўстай пластыкавай манжэце, трубы ўваходзiлi ў шчыльна зачыненае памяшканне. Калi я адчынiў цяжкiя, на таўшчыню дзвюх далоняў, дзверы, абабiтыя па краях гумай, мяне да касцей працяў пякучы мароз. Я сцепануўся. Са спляцення пакрытых шэранем змеевiкоў звiсалi ледзяшы. I тут стаялi пакрытыя снегам скрынi i кантэйнеры, палiцы ля сцен былi застаўлены бляшанкамi i жаўтлявымi глыбамi нейкага тлушчу ў празрыстым пластыку. Углыбiнi паўкруглая столь знiжалася. Там вiсела шчыльная, iскрыстая ад лёдавых iголак штора. Я адхiлiў яе. На стале з алюмiнiевых крат ляжала нешта вялiкае, даўгаватае, накрытае шэрай тканiнай. Падняўшы яе, я ўбачыў застылы твар Гiбарыяна. Чорныя валасы з сiвой пасмай на лбе былi гладка зачасаныя. Кадык тырчаў, i здавалася, што шыя ў яго зламаная. Глыбокiя вочы скiраваны на столь, у куточку застыла мутная кропля лёду. Мне было так холадна, што я з цяжкасцю стрымлiваў дрыжыкi. Не выпускаючы з рукi тканiну, другой рукой я дакрануўся да шчакi Гiбарыяна. Адчуванне было такое, нiбыта я дакрануўся да прамёрзлай драўнiны. Калючая чорная шчэць. У складках губ застыў выраз бязмежнага, пагардлiвага цярпення. Апускаючы край тканiны, я заўважыў, што з другога боку трупа з-пад складак вiдаць некалькi чорных даўгаватых пацерак або фасолiн, дробных i буйных. Я здранцвеў.
Гэта былi пальцы голых ног, бачныя з боку падэшвы, выпуклыя падушачкi вялiкiх пальцаў крыху растапыраны. Пад змятай тканiнай распласталася мурынка.
Яна ляжала тварам унiз i, здавалася, спала. Паступова, дзюйм за дзюймам, я сцягваў грубую тканiну. Галава, уся ў сiнявата-чорных дробных завiтках, ляжала на выгiбе такой жа чорнай масiўнай рукi. На блiскучай скуры спiны выступалi пазванкi. Масiўнае цела было абсалютна нерухомае. Я яшчэ раз зiрнуў на яе падэшвы, мяне ўразiла дзiўная дэталь: яны не былi дэфармаваны, не сцерлiся i нават не загрубелi ад хадзьбы басанож - скура была такая самая, як на спiне i руках.
Каб пераканацца ў гэтым, я дакрануўся да мурынкi. Мне было цяжэй дакрануцца да яе, чым да трупа. I тут адбылося штосьцi неверагоднае: цела, якое ляжала на дваццацiградусным марозе, зашавялiлася. Мурынка падцягнула нагу, як робiць гэта сабака, якi спiць, калi яго ўзяць за лапу.
Тут яна замерзне, падумаў я. Зрэшты, яе цела было мяккае i не надта халоднае. Я адступiўся, апусцiў штору i выйшаў у калiдор. Мне здалося, што ў iм страшна горача. Трап вывеў мяне ў залу касмадрома. Усеўшыся на згорнуты ў рулон парашут, я абхапiў галаву рукамi. Я быў як пабiты. Не ведаў, што са мной адбываецца. Я быў прыгнечаны, думкi лавiнай кацiлiся ў прорву - страта прытомнасцi была б зараз неверагоднай ласкай.
Навошта iсцi да Снаўта або Сарторыуса? Я не ўяўляў, што хто-небудзь здолее скласцi ў адно цэлае ўсё, што я да гэтага перажыў, убачыў i адчуў. Адзiным ратункам было шаленства, уцёкi. Вiдаць, я з'ехаў з глузду, адразу ж пасля пасадкi. Акiян падзейнiчаў на мой мозг; у мяне з'яўляецца адна галюцынацыя за другой, а калi так, то не трэба трацiць высiлкi на марныя спробы адгадаць неiснуючыя загадкi, трэба шукаць дапамогi доктара, выклiкаць па радыё "Праметэй" або нейкi iншы карабель, падаць сiгнал SOS.
Раптам адчуванне маё змянiлася: думка аб тым, што я звар'яцеў, супакоiла мяне.
Зараз я добра зразумеў словы Снаўта - вядома, калi наогул iснаваў нейкi Снаўт i калi я з iм размаўляў, бо галюцынацыi маглi пачацца значна раней - хто ведае, мо я знаходжуся яшчэ на караблi "Праметэй" i ў мяне востры прыступ душэўнай хваробы, а ўсё, што я перажыў, было прадуктам майго ўзбуджанага мозга? Але калi я хворы, то магу паправiцца, а гэта дае мне спадзяванне на выратаванне, якога я не мог знайсцi ў блытаных кашмарах майго кароткага усяго некалькi гадзiн - салярыснага вопыту.
Трэба было правесцi перш за ўсё нейкi прадуманы, лагiчны эксперымент над самiм сабой - ехреrimеntum сruсis, - якi паказаў бы мне, цi сапраўды я з'ехаў з глузду i стаў ахвяраю трызнення, альбо мае перажываннi, нягледзячы на iх абсурднасць i неверагоднасць, цалкам рэальныя.
Я разважаў i разглядваў металiчную апору галоўных канструкцый касмадрома. Гэта была захаваная ў бляху i пафарбаваная ў бледна-зялёны колер стальная мачта, якая вытыркалася са сцяны; у некаторых месцах на вышынi каля метра фарба аблушчылася, вiдаць, садралi ракетныя цялежкi. Я дакрануўся да сталi, пагрэў яе далонню, пастукаў па абшыўцы. Хiба можа трызненне быць такiм рэальным? Можа, адказаў я сам сабе. У такiх рэчах я разбiраўся, бо гэта была мая спецыяльнасць.
А цi можна прыдумаць галоўнае выпрабаванне? Напачатку мне здавалася, што нельга, мой хворы мозг (калi ён сапраўды хворы) створыць любую iлюзiю, якую я ад яго запатрабую. Бо не толькi пад час хваробы, але i проста ў сне, здараецца, размаўляем з людзьмi, якiх няма, задаём iм пытаннi i чуем адказы; i хоць гэтыя людзi iснуюць толькi ў нашым уяўленнi як своеасаблiвыя, часова адасобленыя, псеўдасамастойныя часткi нашай псiхiкi, мы ўсё-ткi не ведаем, якiя словы яны прамовяць, пакуль (у сне) не загавораць з намi. А на самай справе гэтыя словы нарадзiлiся ў той, iзаляванай частцы нашай уласнай свядомасцi, гэта значыць мы павiнны былi б ведаць iх загадзя, у той момант, калi мы самi iх прыдумалi, каб укласцi ў вусны субяседнiка, якога саснiлi. Значыць, што б я нi запланаваў, што б нi здзейснiў, я магу лiчыць, што ўсё адбылося менавiта так, як адбываецца ў сне. Нi Снаўта, нi Сарторыуса на самай справе магло i не быць, таму задаваць iм пытаннi не мела сэнсу.
Я падумаў, што можна прыняць нейкi моцны сродак, напрыклад, пеётль або iншы прэпарат, якi выклiкае падман пачуццяў i яркага колеру вiдовiшчы. Перажытыя мной адчуваннi даказалi б, што прыняты прэпарат iснуе на самай справе, што ён - матэрыяльная частка навакольнай рэчаiснасцi. Але i гэта, працягваў я разважаць, не было б верагодным выпрабаваннем, бо я ведаю, як сродак павiнен дзейнiчаць (мне ж самому давядзецца яго выбiраць), а значыць, цалкам верагодна, што i прыём лякарства, i вынiкi будуць проста створаны маiм уяўленнем.
Здавалася, мне ўжо не выбрацца з зачараванага кола вар'яцтва - бо можна мыслiць толькi мозгам, нельга апынуцца па-за самiм сабой, каб праверыць, цi нармальныя тыя працэсы, што адбываюцца ў арганiзме, - i раптам я злавiў думку, простую i ўдалую.
Я ўсхапiўся i пабег на радыёстанцыю. Там нiкога не было. Мiмаходзь я зiрнуў на электрычны насценны гадзiннiк. Было каля чатырох гадзiн ночы ўмоўнага часу Станцыi, за сценамi пачынаўся чырвоны свiтанак. Я ўключыў дальнюю радыёсувязь i чакаў, пакуль яна наладзiцца. Адначасова яшчэ раз прадумаў ход эксперымента.
Пазыўных аўтаматычнай станцыi вакол салярыснага Сатэлоiда я не памятаў. Знайшоў iх на таблiчцы над галоўным пультам i паслаў выклiк азбукай Морзе, праз восем секунд атрымаў адказ. Сатэлоiд, а дакладней, яго электронны мозг, адгукнуўся рытмiчным сiгналам.
Я папрасiў звесткi пра нябесныя мерыдыяны, якiя Сатэлоiд перасякаў кожныя дваццаць секунд пад час кручэння вакол Салярыс, з дакладнасцю да пятага дзесяцiчнага знака.
Пасля я сеў i пачаў чакаць адказу. Ён прыйшоў праз дзесяць хвiлiн. Я адарваў папяровую стужку з вынiкам i схаваў яе ў шуфлядзе стала (я стараўся зрабiць так, каб нават вокам на яе не зiрнуць). Пасля прынёс з бiблiятэкi вялiкiя мапы неба, лагарыфмiчныя таблiцы, журнал сутачнага кручэння Сатэлоiда, некалькi даведнiкаў i пачаў вылiчваць тыя ж самыя звесткi. Амаль цэлую гадзiну я складаў ураўненнi; не памятаю, калi апошнi раз мне даводзiлася гэтулькi лiчыць - напэўна, яшчэ ў студэнцкiя гады на экзамене па практычнай астраномii.
Разлiкi я выканаў на вялiкiм калькулятары Станцыi. Я разважаў наступным чынам: па мапах неба я павiнен атрымаць лiчбы, якiя толькi часткова супадаюць са звесткамi Сатэлоiда. Часткова таму, што Сатэлоiд адчувае надта складаныя пертурбацыi пад уплывам гравiтацыйнага поля Салярыс, яе абодвух сонцаў, якiя круцяцца адно адносна другога, а таксама мясцовых змяненняў прыцягнення, якiя выклiкаюцца Акiянам. Калi ў мяне будзе дзве шарэнгi лiчбаў - перададзеных Сатэлоiдам i разлiчаных тэарэтычна па мапах неба, я зраблю ў сваiх лiчбах папраўкi; тады абедзве групы вынiкаў павiнны супадаць аж да чацвёртага дзесяцiчнага знака; i толькi ў пятым дзесяцiчным знаку магчымы разыходжаннi, выклiканыя дзейнасцю Акiяна, якая не паддаецца разлiкам.
Калi звесткi Сатэлоiда рэальна не iснуюць, а толькi народжаны маiм хворым уяўленнем, яны не супадуць з другiм радам лiчбаў. Мой мозг можа быць хворым, але ён нiколi не можа выканаць разлiкi, якiя зрабiў вялiкi калькулятар Станцыi, бо спатрэбiлася б шмат месяцаў. А з гэтага вынiкае, што - калi лiчбы супадуць - вялiкi калькулятар Станцыi iснуе рэальна i я карыстаўся iм наяве, а не ў трызненнi.
У мяне калацiлiся рукi, калi я даставаў з шуфляды тэлеграфную стужку i раскладваў яе на стале побач з такой жа, толькi крыху шырэйшай, стужкай калькулятара. Абодва рады лiчбаў супадалi, як я i меркаваў, да чацвёртага знака ўключна. Разыходжаннi з'явiлiся толькi ў пятым.
Я схаваў усе паперы ў шуфляду. Калькулятар iснаваў незалежна ад мяне; значыць, iснавала i Станцыя, i ўсё, што на ёй адбывалася.
Я збiраўся зачынiць шуфляду, калi заўважыў у ёй цэлы стос лiсткоў, скрэмзаных нейкiмi лiчбамi. Я дастаў iх; з першага позiрку было бачна, што нехта праводзiў ужо эксперымент, падобны на мой. Толькi замест звестак пра зоркавую сферу ў Сатэлоiда папрасiлi замеры асветленасцi планеты Салярыс з саракасекунднымi iнтэрваламi.
Я не з'ехаў з глузду. Апошняя надзея патухла. Я выключыў перадатчык, выпiў рэшткi булёну ў тэрмасе i пайшоў спаць.
ХЭРЫ
Я рабiў вылiчэннi з нейкай маўклiвай зацятасцю, i толькi яна трымала мяне на нагах. Атупеўшы ад стомленасцi, я не здолеў нават раскласцi ложак у кабiне, i замест таго, каб адчапiць верхнiя клямары, я цягнуў за край, пакуль уся пасцель не ўпала на мяне. Нарэшце я апусцiў ложак, скiнуў з сябе на падлогу ўсё адзенне i бялiзну i амаль несвядома звалiўся на падушку, нават не напампаваўшы яе як след. Заснуў я пры святле, але не ведаю калi. Расплюшчыўшы вочы, я вырашыў, што спаў толькi некалькi хвiлiн. У пакоi стаяў чырвоны прыцемак. Было халаднавата i прыемна. Я ляжаў голы, нiчым не накрыўшыся. Насупраць ложка, ля напаўзачыненага iлюмiнатара, нехта сядзеў на крэсле ў промнях чырвонага сонца. Гэта была Хэры, у белай сукенцы, босая, нага на нагу, цёмныя валасы зачасаны назад, тонкая тканiна напiналася на грудзях; апусцiўшы загарэлыя да локцяў рукi, яна пiльна пазiрала на мяне з-пад сваiх чорных вейкаў. Я доўга зусiм спакойна разглядваў яе. Першая мая думка была: "Як добра, што гэта такi сон, калi ведаеш, што ўсё снiцца". I ўсё ж хай бы лепш яна знiкла. Заплюшчыўшы вочы, я з усяе моцы жадаў сабе гэтага, але калi расплюшчыў iх, Хэры сядзела ў ранейшай позе. На твары застыла звыклая грымаса, нiбыта яна збiралася свiснуць, але ў вачах не было нiякiх прыкмет усмешкi. Я згадаў усё, што думаў пра сон вечарам, перш чым заснуць. Яна нiяк не змянiлася, была такая ж, як i тым апошнiм разам, калi я бачыў яе жывой. Тады ёй было дзевятнаццаць; зараз было б дваццаць дзевяць. Так, яна, вядома, не змянiлася - памерлыя не старэюць. Яна мела тыя ж вочы, што здзiўлена пазiраюць на свет; i па-ранейшаму яна не зводзiла з мяне позiрку. Трэба кiнуць у яе чым-небудзь, падумаў я. I ўсё адно, хоць гэта мне толькi снiлася, я не мог нават у сне кiдаць што-небудзь у памерлую.
- Бедная, - сказаў я, - ты з'явiлася адведаць мяне, праўда?
Я трохi спалохаўся - мой голас прагучаў рэальна, а пакой i Хэры мелi выразныя абрысы, як наяве.
Якi жывы сон, я не толькi адрознiваю колеры, але i бачу на падлозе шмат рэчаў, на якiя ўчора, калi клаўся спаць, нават не звярнуў увагi. Калi прачнуся, трэба будзе праверыць, цi ляжаць яны тут, цi проста сняцца мне, як i Хэры...
- I доўга ты збiраешся так сядзець?.. - спытаўся я i заўважыў, што гавару цiха, каб нiхто не пачуў, нiбыта можна падслухаць сон!
Тым часам сонца ўжо трохi паднялося. Гэта не вельмi кепска. Калi я лёг спаць, быў чырвоны дзень, пасля павiнен пачацца блакiтны i толькi пасля яго другi чырвоны. Не мог жа я праспаць пятнаццаць гадзiн, значыць, мне ўсё гэта снiцца!
Супакоiўшыся, я ўважлiва прыгледзеўся да Хэры. Яна сядзела спiнай да святла; прамень, якi пранiкаў праз занавеску, залацiў аксамiтны пушок на яе левай шчацэ, а вейкi кiдалi на твар доўгi цень. Яна была прыгожая. Якi ж я скрупулёзны нават у сне: пiльную рух сонца i хачу, каб ямачка ў Хэры была на сваiм месцы - нiжэй куточка губ, больш нi ў кога я не бачыў такой ямачкi; але хай бы ўсё гэта скончылася. Мне ж трэба займацца справай. Я зажмурыўся, iмкнучыся прачнуцца, i раптам пачуў рыпенне. Я адразу ж расплюшчыў вочы. Хэры сядзела побач са мной i ўважлiва пазiрала на мяне. Я ўсмiхнуўся ёй, яна таксама ўсмiхнулася, нахiлiлася да мяне; першы пацалунак быў ледзь адчувальны, зусiм як дзiцячы. Я цалаваў яе доўга. Хiба можна так паводзiць сябе ў сне? думаў я. Але ж гэта нават не здрада яе памяцi, бо яна снiцца мне, менавiта яна. Такога здарэння са мной яшчэ не было... Мы па-ранейшаму маўчалi. Я ляжаў на спiне; калi яна падымала твар, я мог зазiрнуць у яе маленькiя, пранiзаныя сонцам ноздры - пастаянны барометр яе пачуццяў; кончыкамi пальцаў я пакратаў яе вушы, заружавелыя ад пацалункаў. Не ведаю, што мяне непакоiла; я ўсё даказваў сабе, што гэта сон, але сэрца маё сцiскалася.
Я вырашыў устаць, абавязкова ўстаць; але ўнутрана быў падрыхтаваны, што мне гэта не ўдасца, бо ў сне цела часта не слухаецца нас, яно быццам чужое або яго наогул не адчуваеш. Я разлiчваў, што, iмкнучыся ўстаць, прачнуся, але замест гэтага сеў, апусцiўшы ногi на падлогу. Нiчога не зробiш, давядзецца даглядзець сон да канца, - падумаў я, але настрой сапсаваўся дарэшты. Мне стала страшна.
- Што ты хочаш? - спытаўся я хрыплым голасам i адкашляўся.
Звыкла пашукаў босымi нагамi пантофлi i перш чым успомнiў, што iх тут няма, так стукнуўся пальцам, што нават заенчыў. Ну, цяпер-то ўжо я напэўна прачнуўся, падумаў з задавальненнем.
Але нiчога не змянiлася. Калi я сеў, Хэры адсунулася. Яна прыхiнулася да спiнкi ложка. Было бачна, як у яе б'ецца сэрца: сукенка злева прыкметна ўздрыгвала. Яна разглядвала мяне спакойна i з цiкаўнасцю. Добра было б схадзiць у душ, але хiба душ, якi снiцца, можа разбудзiць?
- Як ты сюды трапiла? - спытаўся я.
Яна падняла маю руку i пачала забаўляцца з ёю, знаёмым рухам падкiдвала i лавiла мае пальцы.
- Не ведаю, - адказала яна. - Хiба гэта дрэнна?
Голас у яе быў гэткi ж нiзкi, i гаварыла яна гэтак жа абыякава, як i заўсёды, нiбыта яе турбавалi не вымаўленыя словы, а нешта зусiм iншае; таму часам здавалася, што Хэры нi пра што не думае, а часам - што яна нiчога не саромеецца. Яна прыглядалася з ледзь прыкметным здзiўленнем, якое свяцiлася i ў яе ў вачах.
- Цябе... хто-небудзь бачыў?
- Не ведаю, я проста прыйшла... якое гэта мае значэнне, Крыс?
Забаўляючыся i далей з маёй рукой, яна насупiлася.
- Хэры?
- Што, мiлы?
- Адкуль ты даведалася, дзе я?
Гэта яе спынiла. Хэры бездапаможна развяла рукамi, усмiхнулася. У яе былi такiя цёмныя губы, што на iх не заставалася слядоў нават ад вiшань.
- Паняцця не маю... Дзiўна, праўда? Ты спаў, калi я ўвайшла, але я цябе не разбудзiла. Я не хацела цябе будзiць, ты злоснiк. Злоснiк i зануда, - у такт сваiм словам яна энергiчна падкiдвала маю далонь.
- Ты была ўнiзе?
- Ага. Я ўцякла адтуль: там холадна.
Яна выпусцiла маю руку. Кладучыся на бок, страсянула галавой, адкiдаючы валасы, паглядзела на мяне з той ледзь прыкметнай усмешкай, якую я не пераносiў, пакуль не пакахаў Хэры.
- Але ж... Хэры... але ж, - мармытаў я.
Нахiлiўшыся над ёй, я падняў кароткi рукаў яе сукенкi. Над падобным на венчык кветкi следам ад прывiўкi воспы чырванелася маленькая ранка ад уколу. Праўда, я гэтага чакаў (бо мiжволi шукаў хоць нейкую логiку), але мне стала блага. Я дакрануўся пальцам да ранкi ад уколу - яна мне снiлася праз доўгiя гады. Як часта я прачынаўся з енкам на скамечанай пасцелi, заўсёды ў адной i той жа позе, скурчыўшыся амаль папалам, так, як ляжала яна, калi я знайшоў яе ўжо халоднай - нiбы стараўся вымалiць у яе памяцi дараванне альбо хоць быць побач з ёй у апошнiя хвiлiны, калi яна, адчуўшы дзеянне ўколу, спалохалася. Яна ж баялася нават звычайнай драпiны, не пераносiла нi болю, нi крывi, а тут адважылася на такое. I пакiнула мне пяць слоў на лiстку. Запiска была са мной заўсёды, пакамечаная, парваная на згiбах; у мяне не хапала смеласцi расстацца з ёй - тысячу разоў я вяртаўся да тае хвiлiны, калi Хэры пiсала яе, i стараўся ўявiць сабе, што яна тады адчувала. Я пераконваў сябе, што яна хацела проста пажартаваць i напалохаць мяне, а доза аказалася - выпадкова - надта вялiкая. Усе даказвалi мне, што так i было альбо што яна зрабiла гэта пад уплывам хвiлiннай слабасцi, раптоўнай дэпрэсii. Нiхто ж не ведаў, што я сказаў ёй за пяць дзён да гэтага. Я нават забраў свае рэчы, каб ёй было яшчэ больш балюча. А яна, калi я збiраўся, прамовiла занадта спакойна: "Ты разумееш, што гэта азначае?.." - i я зрабiў выгляд, нiбы не разумею, хоць цудоўна разумеў. Але я лiчыў яе баязлiўкай i сказаў ёй пра гэта - а зараз яна ляжала папярок ложка i ўважлiва пазiрала на мяне, быццам не ведала, што я забiў яе.
- I гэта ўсё? - спыталася яна.
Пакой быў чырвоны ад сонца. Валасы Хэры палымнелi. Яна паглядзела на сваю руку, нiбыта хацела зразумець, чаму я так доўга яе разглядваю, пасля прыцiснулася халаднаватай гладкай шчакой да маёй далонi.
- Хэры, - хрыпла прамовiў я, - не можа быць...
- Перастань!
Вочы яе былi заплюшчаны, павекi ўздрыгвалi, чорныя вейкi датыкалiся да шчок.
- Дзе мы, Хэры?
- У нас.
- А дзе гэта?
На iмгненне яна расплюшчыла адно вока i адразу ж зноў заплюшчыла, паказытала вейкамi маю далонь.
- Крыс!
- Што?
- Мне так добра.
Я сядзеў над ёй не кратаючыся. Падняў галаву i ўбачыў у люстэрку над рукамыйнiкам частку ложка, рассыпаныя валасы Хэры i свае голыя каленi. Я падсунуў нагой нейкi напалову абгарэлы прадмет, адзiн з тых, што валялiся на падлозе, падняў яго, прыклаў вострым канцом да нагi, там, дзе ружавеўся паўкруглы сiметрычны шрам, i ўваткнуў у цела. Боль быў рэзкi. Я пазiраў на буйныя кроплi крывi, якiя сцякалi па назе i бязгучна падалi на падлогу.
Усё дарэмна. Страшныя думкi, якiя круцiлiся ў галаве, набывалi ўсё больш пэўныя абрысы, я ўжо не паўтараў: "Гэта сон", я даўно перастаў верыць у яго, зараз я думаў: "Трэба абараняцца". Я паглядаў на спiну Хэры, на лiнiю бядра, на босыя ногi, якiя звiсалi з ложка. Я выцягнуў руку i асцярожна пакратаў яе ружовую пятку, правёў пальцам па падэшве.
Яна была далiкатная, як у немаўляцi.
Зараз я быў перакананы: гэта не Хэры, я амаль што безаглядна верыў у гэта - нават яна сама не ведае аб тым.
Яе босая ступня здрыганулася ў маёй далонi, цёмныя губы Хэры трэслiся ад бязгучнага смеху.
- Перастань... - прашаптала яна.
Я цiхенька вызвалiў руку з-пад яе шчакi, устаў i пачаў спешна апранацца. Хэры сядзела на ложку i пазiрала на мяне.
- Дзе твае рэчы? - спытаўся я i адразу ж пашкадаваў пра гэта.
- Мае рэчы?
- Няўжо ў цябе толькi адна сукенка?
Зараз гэта была ўжо гульня. Я iмкнуўся трымацца будзённа, свабодна, быццам мы рассталiся толькi ўчора, не, быццам мы наогул нiколi не разлучалiся. Хэры ўстала, знаёмым лёгкiм i моцным рухам паправiла сукенку. Мае словы заiнтрыгавалi Хэры, але яна прамаўчала. Толькi цяпер яна ўважлiва ўсё агледзела i, вiдаць, здзiўленая павярнулася да мяне.
- Не ведаю, - прамовiла яна бездапаможна, - магчыма, у шафе?.. - дадала Хэры i адчынiла дзверы.
- Не, там толькi камбiнезоны, - адказаў я.
Я знайшоў каля рукамыйнiка электрабрытву i пачаў галiцца. Стараўся не стаць плячыма да дзяўчыны, кiм бы яна нi была.
Хэры хадзiла па кабiне, зазiрала ва ўсе куткi, углядалася ў iлюмiнатар, нарэшце падышла да мяне i прамовiла:
- Крыс, у мяне такое адчуванне, быццам нешта здарылася.
I змоўкла. Я выключыў брытву i чакаў.
- Быццам я нешта забылася... быццам шмат што забылася. Ведаю... памятаю толькi цябе... i... i нiчога больш.
Я слухаў яе, стараючыся нiяк не выявiць сябе.
- Я была... хворая?
- Ну... можна сказаць i так. Нейкi час ты хварэла.
- Ага, вось, значыць, у чым справа.
Хэры адразу супакоiлася. Я не магу перадаць мой стан: калi яна маўчала, хадзiла, сядзела, усмiхалася, перакананасць, што перада мной Хэры, была мацнейшая за гнятлiвую трывогу. Пасля мне зноў пачало здавацца, што гэта не Хэры, а толькi яе спрошчаны вобраз, заснаваны на некалькiх характэрных словах, рухах, жэстах. Яна наблiзiлася да мяне амаль ушчыльную, уперлася кулачкамi ў мае грудзi i спыталася:
- Як у нас з табой? Добра цi дрэнна?
- Цудоўна, - адказаў я.
Яна ледзь прыкметна ўсмiхнулася.
- Калi ты так гаворыш, значыць, дрэнна.
- Што ты, Хэры! Ведаеш, дарагая, мне трэба зараз выйсцi, - хуценька прамовiў я. - Пачакай мяне, добра? А мо ты галодная? - дадаў я i раптам сам захацеў есцi.
- Галодная? Не. - Яна пакруцiла галавой, яе валасы рассыпалiся па плячах. - Мне чакаць цябе? Доўга?
- З гадзiну... - пачаў я.
- Я пайду з табой, - перабiла Хэры.
- Табе нельга iсцi са мной, мне трэба працаваць.
- Я пайду з табой.
Гэта была зусiм iншая Хэры: тая ў падобных выпадках нiколi не настойвала. Нiколi.
- Дзiцятка маё, гэта немажлiва...
Яна пазiрала на мяне знiзу, пасля ўзяла за руку. Я правёў далонню па яе руцэ, плячо было пругкае i цёплае. Зусiм не жадаючы, я лашчыў яе. Уся мая iстота прагнула яе, я хацеў яе насуперак розуму, насуперак усiм аргументам, насуперак страху.
З усяе сiлы стараючыся захаваць спакой, я паўтарыў:
- Хэры, гэта немагчыма, ты павiнна застацца.
- Не.
Як гэта прагучала!
- Чаму?
- Н-не... ведаю.
Яна азiрнулася i зноў падняла вочы на мяне.
- Я не магу... - прамовiла яна цiха.
- Чаму?!
- Не ведаю. Не магу. Мне здаецца... Мне здаецца...
Яна з цяжкасцю шукала адказу, а калi знайшла, то i для яе самой ён прагучаў нечакана:
- Мне здаецца, што я павiнна бачыць цябе... заўсёды.
Спакойная iнтанацыя хавала не пачуццi, а нешта зусiм iншае. Я гэта адчуў. Знешне ўсё заставалася па-ранейшаму: я абдымаў яе, гледзячы ў вочы, але пацiху пачаў заломваць ёй рукi за спiну, нерашучыя рухi сталi ўпэўненымi - я знайшоў сваю мэту. Вачыма я ўжо шукаў, чым можна звязаць яе.
Яе локцi, адведзеныя мною назад, стукнулiся i адначасова напружылiся з такой сiлай, якая звяла на нiшто мае намаганнi. Я змагаўся мо хвiлiну. Яна стаяла, выгнуўшыся назад, ледзь не краналася падлогi. У такiм становiшчы нават атлет не здолеў бы супрацiўляцца. А яна, няпэўна ўсмiхаючыся, вызвалiлася з маiх абдымкаў, выпрасталася i апусцiла рукi. Твар яе нават не здрыгануўся.
Яе вочы сачылi за мной гэтак жа спакойна, з цiкаўнасцю, як i напачатку, калi я прачнуўся. Яна, вiдаць, нават не заўважыла маiх адчайных высiлкаў, выклiканых прылiвам страху. Зараз яна стаяла абыякавая, засяроджаная, крыху здзiўленая, нiбыта нечага чакаючы.
Мае рукi апусцiлiся. Я пакiнуў яе пасярод пакоя i падышоў да палiцы ля рукамыйнiка. З адчуваннем, што трапiў у неверагодную пастку, я шукаў выйсця, мяркуючы зрабiць усё, што патрабавала сiтуацыя. Калi б нехта спытаўся, што са мной сталася i што ўсё гэта азначае, я не здолеў бы выцiснуць з сябе нiводнага слова, але я паступова зразумеў: тое, што адбываецца на Станцыi з усiмi намi, гэта непарыўнае цэлае, такое ж страшнае, як i незразумелае. Аднак у той момант я быў заняты iншым - спрабаваў знайсцi хоць нейкi ход, нейкую шчылiну для выратавання. Я ўвесь час адчуваў на сабе позiрк Хэры. Над палiцай у сцяне была маленькая аптэчка. Я хутка агледзеў яе, знайшоў слоiк са снатворнымi парашкамi i кiнуў чатыры таблеткi - максiмальную дозу - у шклянку. Я нават не хаваў свае манiпуляцыi ад Хэры, цяжка сказаць чаму, я не задумваўся над гэтым. Налiў у шклянку гарачай вады i пачакаў, пакуль таблеткi растворацца, падышоў да Хэры, якая ўсё яшчэ стаяла пасярод пакоя.
На палове сходаў я перадумаў i вярнуўся назад. Абышоў вакол лабараторыi. Як я ўжо казаў, калiдор агiнаў яе; крокаў праз сто я апынуўся па той бок, насупраць такiх жа шкляных дзвярэй. Адчынiць iх я нават не спрабаваў, добра ведаючы, што яны замкнутыя.
Я шукаў акенца альбо хоць якую-небудзь шчылiну ў пластмасавай сцяне; я не лiчыў некарэктным падглядваць за Сарторыусам. Мне надакучылi здагадкi, я хацеў ведаць праўду, хоць нават не ўяўляў, цi здолею яе зразумець.
Я ўспомнiў, што святло ў лабараторыю трапляе праз iлюмiнатары ў столi, гэта значыць у верхняй абшыўцы, i калi я выберуся вонкi, то, мажлiва, здолею зазiрнуць унiз. Для гэтага трэба было спусцiцца, каб захапiць скафандр i кiслародны апарат. Спынiўшыся ля трапа, я разважаў, цi варта аўчынка выдзелкi. Зусiм верагодна, што ў верхнiх iлюмiнатарах шкло матавае. Але што яшчэ прыдумаць? Я спусцiўся на сярэднi ярус. Трэба было прайсцi мiма радыёстанцыi. Яе дзверы былi шырока адчынены. Снаўт сядзеў у крэсле ў той жа позе, у якой я яго пакiнуў. Спаў. Ад маiх крокаў ён здрыгануўся i расплюшчыў вочы.
- Алё, Кельвiн! - азваўся ён хрыпла.
Я прамаўчаў.
- Ну што, ты даведаўся што-небудзь? - спытаўся Снаўт.
- Бадай што так, - адказаў я. - Ён не адзiн.
Снаўт скрывiўся:
- Вось бачыш. Гэта ўжо нешта значыць. Дык у яго нехта ў гасцях?
- Не разумею, чаму вы не хочаце растлумачыць, што гэта такое, - зазначыў я знарочыста абыякава. - Бо калi я застаюся тут, то рана цi позна пра ўсё даведаюся. Навошта такая таямнiчасць?
- Зразумееш, калi да цябе самога з'явяцца госцi, - сказаў Снаўт.
Мне падалося, што ён некага чакае i не вельмi хоча размаўляць.
- Куды ты iдзеш? - спытаўся ён, калi я павярнуўся.
Я не адказаў.
Зала касмадрома мела такi самы выгляд, як i перад маiм адыходам. На ўзвышэннi стаяла мая, падобная на трэснуты кокан, абсмаленая капсула. Я падышоў да вешалак са скафандрамi, але раптам мне расхацелася выпраўляцца ў падарожжа. Я павярнуўся на месцы i спусцiўся па вiнтавым трапе ў памяшканне склада. Вузкi калiдор быў забiты балонамi i штабялямi скрынак. Металiчныя сцены адлiвалi сiняватым святлом. Праз некалькi дзесяткаў крокаў пад скляпеннямi з'явiлiся белыя ад шэранi трубы халадзiльнай устаноўкi. Я пайшоў паўз iх. Праз муфту, схаваную ў тоўстай пластыкавай манжэце, трубы ўваходзiлi ў шчыльна зачыненае памяшканне. Калi я адчынiў цяжкiя, на таўшчыню дзвюх далоняў, дзверы, абабiтыя па краях гумай, мяне да касцей працяў пякучы мароз. Я сцепануўся. Са спляцення пакрытых шэранем змеевiкоў звiсалi ледзяшы. I тут стаялi пакрытыя снегам скрынi i кантэйнеры, палiцы ля сцен былi застаўлены бляшанкамi i жаўтлявымi глыбамi нейкага тлушчу ў празрыстым пластыку. Углыбiнi паўкруглая столь знiжалася. Там вiсела шчыльная, iскрыстая ад лёдавых iголак штора. Я адхiлiў яе. На стале з алюмiнiевых крат ляжала нешта вялiкае, даўгаватае, накрытае шэрай тканiнай. Падняўшы яе, я ўбачыў застылы твар Гiбарыяна. Чорныя валасы з сiвой пасмай на лбе былi гладка зачасаныя. Кадык тырчаў, i здавалася, што шыя ў яго зламаная. Глыбокiя вочы скiраваны на столь, у куточку застыла мутная кропля лёду. Мне было так холадна, што я з цяжкасцю стрымлiваў дрыжыкi. Не выпускаючы з рукi тканiну, другой рукой я дакрануўся да шчакi Гiбарыяна. Адчуванне было такое, нiбыта я дакрануўся да прамёрзлай драўнiны. Калючая чорная шчэць. У складках губ застыў выраз бязмежнага, пагардлiвага цярпення. Апускаючы край тканiны, я заўважыў, што з другога боку трупа з-пад складак вiдаць некалькi чорных даўгаватых пацерак або фасолiн, дробных i буйных. Я здранцвеў.
Гэта былi пальцы голых ног, бачныя з боку падэшвы, выпуклыя падушачкi вялiкiх пальцаў крыху растапыраны. Пад змятай тканiнай распласталася мурынка.
Яна ляжала тварам унiз i, здавалася, спала. Паступова, дзюйм за дзюймам, я сцягваў грубую тканiну. Галава, уся ў сiнявата-чорных дробных завiтках, ляжала на выгiбе такой жа чорнай масiўнай рукi. На блiскучай скуры спiны выступалi пазванкi. Масiўнае цела было абсалютна нерухомае. Я яшчэ раз зiрнуў на яе падэшвы, мяне ўразiла дзiўная дэталь: яны не былi дэфармаваны, не сцерлiся i нават не загрубелi ад хадзьбы басанож - скура была такая самая, як на спiне i руках.
Каб пераканацца ў гэтым, я дакрануўся да мурынкi. Мне было цяжэй дакрануцца да яе, чым да трупа. I тут адбылося штосьцi неверагоднае: цела, якое ляжала на дваццацiградусным марозе, зашавялiлася. Мурынка падцягнула нагу, як робiць гэта сабака, якi спiць, калi яго ўзяць за лапу.
Тут яна замерзне, падумаў я. Зрэшты, яе цела было мяккае i не надта халоднае. Я адступiўся, апусцiў штору i выйшаў у калiдор. Мне здалося, што ў iм страшна горача. Трап вывеў мяне ў залу касмадрома. Усеўшыся на згорнуты ў рулон парашут, я абхапiў галаву рукамi. Я быў як пабiты. Не ведаў, што са мной адбываецца. Я быў прыгнечаны, думкi лавiнай кацiлiся ў прорву - страта прытомнасцi была б зараз неверагоднай ласкай.
Навошта iсцi да Снаўта або Сарторыуса? Я не ўяўляў, што хто-небудзь здолее скласцi ў адно цэлае ўсё, што я да гэтага перажыў, убачыў i адчуў. Адзiным ратункам было шаленства, уцёкi. Вiдаць, я з'ехаў з глузду, адразу ж пасля пасадкi. Акiян падзейнiчаў на мой мозг; у мяне з'яўляецца адна галюцынацыя за другой, а калi так, то не трэба трацiць высiлкi на марныя спробы адгадаць неiснуючыя загадкi, трэба шукаць дапамогi доктара, выклiкаць па радыё "Праметэй" або нейкi iншы карабель, падаць сiгнал SOS.
Раптам адчуванне маё змянiлася: думка аб тым, што я звар'яцеў, супакоiла мяне.
Зараз я добра зразумеў словы Снаўта - вядома, калi наогул iснаваў нейкi Снаўт i калi я з iм размаўляў, бо галюцынацыi маглi пачацца значна раней - хто ведае, мо я знаходжуся яшчэ на караблi "Праметэй" i ў мяне востры прыступ душэўнай хваробы, а ўсё, што я перажыў, было прадуктам майго ўзбуджанага мозга? Але калi я хворы, то магу паправiцца, а гэта дае мне спадзяванне на выратаванне, якога я не мог знайсцi ў блытаных кашмарах майго кароткага усяго некалькi гадзiн - салярыснага вопыту.
Трэба было правесцi перш за ўсё нейкi прадуманы, лагiчны эксперымент над самiм сабой - ехреrimеntum сruсis, - якi паказаў бы мне, цi сапраўды я з'ехаў з глузду i стаў ахвяраю трызнення, альбо мае перажываннi, нягледзячы на iх абсурднасць i неверагоднасць, цалкам рэальныя.
Я разважаў i разглядваў металiчную апору галоўных канструкцый касмадрома. Гэта была захаваная ў бляху i пафарбаваная ў бледна-зялёны колер стальная мачта, якая вытыркалася са сцяны; у некаторых месцах на вышынi каля метра фарба аблушчылася, вiдаць, садралi ракетныя цялежкi. Я дакрануўся да сталi, пагрэў яе далонню, пастукаў па абшыўцы. Хiба можа трызненне быць такiм рэальным? Можа, адказаў я сам сабе. У такiх рэчах я разбiраўся, бо гэта была мая спецыяльнасць.
А цi можна прыдумаць галоўнае выпрабаванне? Напачатку мне здавалася, што нельга, мой хворы мозг (калi ён сапраўды хворы) створыць любую iлюзiю, якую я ад яго запатрабую. Бо не толькi пад час хваробы, але i проста ў сне, здараецца, размаўляем з людзьмi, якiх няма, задаём iм пытаннi i чуем адказы; i хоць гэтыя людзi iснуюць толькi ў нашым уяўленнi як своеасаблiвыя, часова адасобленыя, псеўдасамастойныя часткi нашай псiхiкi, мы ўсё-ткi не ведаем, якiя словы яны прамовяць, пакуль (у сне) не загавораць з намi. А на самай справе гэтыя словы нарадзiлiся ў той, iзаляванай частцы нашай уласнай свядомасцi, гэта значыць мы павiнны былi б ведаць iх загадзя, у той момант, калi мы самi iх прыдумалi, каб укласцi ў вусны субяседнiка, якога саснiлi. Значыць, што б я нi запланаваў, што б нi здзейснiў, я магу лiчыць, што ўсё адбылося менавiта так, як адбываецца ў сне. Нi Снаўта, нi Сарторыуса на самай справе магло i не быць, таму задаваць iм пытаннi не мела сэнсу.
Я падумаў, што можна прыняць нейкi моцны сродак, напрыклад, пеётль або iншы прэпарат, якi выклiкае падман пачуццяў i яркага колеру вiдовiшчы. Перажытыя мной адчуваннi даказалi б, што прыняты прэпарат iснуе на самай справе, што ён - матэрыяльная частка навакольнай рэчаiснасцi. Але i гэта, працягваў я разважаць, не было б верагодным выпрабаваннем, бо я ведаю, як сродак павiнен дзейнiчаць (мне ж самому давядзецца яго выбiраць), а значыць, цалкам верагодна, што i прыём лякарства, i вынiкi будуць проста створаны маiм уяўленнем.
Здавалася, мне ўжо не выбрацца з зачараванага кола вар'яцтва - бо можна мыслiць толькi мозгам, нельга апынуцца па-за самiм сабой, каб праверыць, цi нармальныя тыя працэсы, што адбываюцца ў арганiзме, - i раптам я злавiў думку, простую i ўдалую.
Я ўсхапiўся i пабег на радыёстанцыю. Там нiкога не было. Мiмаходзь я зiрнуў на электрычны насценны гадзiннiк. Было каля чатырох гадзiн ночы ўмоўнага часу Станцыi, за сценамi пачынаўся чырвоны свiтанак. Я ўключыў дальнюю радыёсувязь i чакаў, пакуль яна наладзiцца. Адначасова яшчэ раз прадумаў ход эксперымента.
Пазыўных аўтаматычнай станцыi вакол салярыснага Сатэлоiда я не памятаў. Знайшоў iх на таблiчцы над галоўным пультам i паслаў выклiк азбукай Морзе, праз восем секунд атрымаў адказ. Сатэлоiд, а дакладней, яго электронны мозг, адгукнуўся рытмiчным сiгналам.
Я папрасiў звесткi пра нябесныя мерыдыяны, якiя Сатэлоiд перасякаў кожныя дваццаць секунд пад час кручэння вакол Салярыс, з дакладнасцю да пятага дзесяцiчнага знака.
Пасля я сеў i пачаў чакаць адказу. Ён прыйшоў праз дзесяць хвiлiн. Я адарваў папяровую стужку з вынiкам i схаваў яе ў шуфлядзе стала (я стараўся зрабiць так, каб нават вокам на яе не зiрнуць). Пасля прынёс з бiблiятэкi вялiкiя мапы неба, лагарыфмiчныя таблiцы, журнал сутачнага кручэння Сатэлоiда, некалькi даведнiкаў i пачаў вылiчваць тыя ж самыя звесткi. Амаль цэлую гадзiну я складаў ураўненнi; не памятаю, калi апошнi раз мне даводзiлася гэтулькi лiчыць - напэўна, яшчэ ў студэнцкiя гады на экзамене па практычнай астраномii.
Разлiкi я выканаў на вялiкiм калькулятары Станцыi. Я разважаў наступным чынам: па мапах неба я павiнен атрымаць лiчбы, якiя толькi часткова супадаюць са звесткамi Сатэлоiда. Часткова таму, што Сатэлоiд адчувае надта складаныя пертурбацыi пад уплывам гравiтацыйнага поля Салярыс, яе абодвух сонцаў, якiя круцяцца адно адносна другога, а таксама мясцовых змяненняў прыцягнення, якiя выклiкаюцца Акiянам. Калi ў мяне будзе дзве шарэнгi лiчбаў - перададзеных Сатэлоiдам i разлiчаных тэарэтычна па мапах неба, я зраблю ў сваiх лiчбах папраўкi; тады абедзве групы вынiкаў павiнны супадаць аж да чацвёртага дзесяцiчнага знака; i толькi ў пятым дзесяцiчным знаку магчымы разыходжаннi, выклiканыя дзейнасцю Акiяна, якая не паддаецца разлiкам.
Калi звесткi Сатэлоiда рэальна не iснуюць, а толькi народжаны маiм хворым уяўленнем, яны не супадуць з другiм радам лiчбаў. Мой мозг можа быць хворым, але ён нiколi не можа выканаць разлiкi, якiя зрабiў вялiкi калькулятар Станцыi, бо спатрэбiлася б шмат месяцаў. А з гэтага вынiкае, што - калi лiчбы супадуць - вялiкi калькулятар Станцыi iснуе рэальна i я карыстаўся iм наяве, а не ў трызненнi.
У мяне калацiлiся рукi, калi я даставаў з шуфляды тэлеграфную стужку i раскладваў яе на стале побач з такой жа, толькi крыху шырэйшай, стужкай калькулятара. Абодва рады лiчбаў супадалi, як я i меркаваў, да чацвёртага знака ўключна. Разыходжаннi з'явiлiся толькi ў пятым.
Я схаваў усе паперы ў шуфляду. Калькулятар iснаваў незалежна ад мяне; значыць, iснавала i Станцыя, i ўсё, што на ёй адбывалася.
Я збiраўся зачынiць шуфляду, калi заўважыў у ёй цэлы стос лiсткоў, скрэмзаных нейкiмi лiчбамi. Я дастаў iх; з першага позiрку было бачна, што нехта праводзiў ужо эксперымент, падобны на мой. Толькi замест звестак пра зоркавую сферу ў Сатэлоiда папрасiлi замеры асветленасцi планеты Салярыс з саракасекунднымi iнтэрваламi.
Я не з'ехаў з глузду. Апошняя надзея патухла. Я выключыў перадатчык, выпiў рэшткi булёну ў тэрмасе i пайшоў спаць.
ХЭРЫ
Я рабiў вылiчэннi з нейкай маўклiвай зацятасцю, i толькi яна трымала мяне на нагах. Атупеўшы ад стомленасцi, я не здолеў нават раскласцi ложак у кабiне, i замест таго, каб адчапiць верхнiя клямары, я цягнуў за край, пакуль уся пасцель не ўпала на мяне. Нарэшце я апусцiў ложак, скiнуў з сябе на падлогу ўсё адзенне i бялiзну i амаль несвядома звалiўся на падушку, нават не напампаваўшы яе як след. Заснуў я пры святле, але не ведаю калi. Расплюшчыўшы вочы, я вырашыў, што спаў толькi некалькi хвiлiн. У пакоi стаяў чырвоны прыцемак. Было халаднавата i прыемна. Я ляжаў голы, нiчым не накрыўшыся. Насупраць ложка, ля напаўзачыненага iлюмiнатара, нехта сядзеў на крэсле ў промнях чырвонага сонца. Гэта была Хэры, у белай сукенцы, босая, нага на нагу, цёмныя валасы зачасаны назад, тонкая тканiна напiналася на грудзях; апусцiўшы загарэлыя да локцяў рукi, яна пiльна пазiрала на мяне з-пад сваiх чорных вейкаў. Я доўга зусiм спакойна разглядваў яе. Першая мая думка была: "Як добра, што гэта такi сон, калi ведаеш, што ўсё снiцца". I ўсё ж хай бы лепш яна знiкла. Заплюшчыўшы вочы, я з усяе моцы жадаў сабе гэтага, але калi расплюшчыў iх, Хэры сядзела ў ранейшай позе. На твары застыла звыклая грымаса, нiбыта яна збiралася свiснуць, але ў вачах не было нiякiх прыкмет усмешкi. Я згадаў усё, што думаў пра сон вечарам, перш чым заснуць. Яна нiяк не змянiлася, была такая ж, як i тым апошнiм разам, калi я бачыў яе жывой. Тады ёй было дзевятнаццаць; зараз было б дваццаць дзевяць. Так, яна, вядома, не змянiлася - памерлыя не старэюць. Яна мела тыя ж вочы, што здзiўлена пазiраюць на свет; i па-ранейшаму яна не зводзiла з мяне позiрку. Трэба кiнуць у яе чым-небудзь, падумаў я. I ўсё адно, хоць гэта мне толькi снiлася, я не мог нават у сне кiдаць што-небудзь у памерлую.
- Бедная, - сказаў я, - ты з'явiлася адведаць мяне, праўда?
Я трохi спалохаўся - мой голас прагучаў рэальна, а пакой i Хэры мелi выразныя абрысы, як наяве.
Якi жывы сон, я не толькi адрознiваю колеры, але i бачу на падлозе шмат рэчаў, на якiя ўчора, калi клаўся спаць, нават не звярнуў увагi. Калi прачнуся, трэба будзе праверыць, цi ляжаць яны тут, цi проста сняцца мне, як i Хэры...
- I доўга ты збiраешся так сядзець?.. - спытаўся я i заўважыў, што гавару цiха, каб нiхто не пачуў, нiбыта можна падслухаць сон!
Тым часам сонца ўжо трохi паднялося. Гэта не вельмi кепска. Калi я лёг спаць, быў чырвоны дзень, пасля павiнен пачацца блакiтны i толькi пасля яго другi чырвоны. Не мог жа я праспаць пятнаццаць гадзiн, значыць, мне ўсё гэта снiцца!
Супакоiўшыся, я ўважлiва прыгледзеўся да Хэры. Яна сядзела спiнай да святла; прамень, якi пранiкаў праз занавеску, залацiў аксамiтны пушок на яе левай шчацэ, а вейкi кiдалi на твар доўгi цень. Яна была прыгожая. Якi ж я скрупулёзны нават у сне: пiльную рух сонца i хачу, каб ямачка ў Хэры была на сваiм месцы - нiжэй куточка губ, больш нi ў кога я не бачыў такой ямачкi; але хай бы ўсё гэта скончылася. Мне ж трэба займацца справай. Я зажмурыўся, iмкнучыся прачнуцца, i раптам пачуў рыпенне. Я адразу ж расплюшчыў вочы. Хэры сядзела побач са мной i ўважлiва пазiрала на мяне. Я ўсмiхнуўся ёй, яна таксама ўсмiхнулася, нахiлiлася да мяне; першы пацалунак быў ледзь адчувальны, зусiм як дзiцячы. Я цалаваў яе доўга. Хiба можна так паводзiць сябе ў сне? думаў я. Але ж гэта нават не здрада яе памяцi, бо яна снiцца мне, менавiта яна. Такога здарэння са мной яшчэ не было... Мы па-ранейшаму маўчалi. Я ляжаў на спiне; калi яна падымала твар, я мог зазiрнуць у яе маленькiя, пранiзаныя сонцам ноздры - пастаянны барометр яе пачуццяў; кончыкамi пальцаў я пакратаў яе вушы, заружавелыя ад пацалункаў. Не ведаю, што мяне непакоiла; я ўсё даказваў сабе, што гэта сон, але сэрца маё сцiскалася.
Я вырашыў устаць, абавязкова ўстаць; але ўнутрана быў падрыхтаваны, што мне гэта не ўдасца, бо ў сне цела часта не слухаецца нас, яно быццам чужое або яго наогул не адчуваеш. Я разлiчваў, што, iмкнучыся ўстаць, прачнуся, але замест гэтага сеў, апусцiўшы ногi на падлогу. Нiчога не зробiш, давядзецца даглядзець сон да канца, - падумаў я, але настрой сапсаваўся дарэшты. Мне стала страшна.
- Што ты хочаш? - спытаўся я хрыплым голасам i адкашляўся.
Звыкла пашукаў босымi нагамi пантофлi i перш чым успомнiў, што iх тут няма, так стукнуўся пальцам, што нават заенчыў. Ну, цяпер-то ўжо я напэўна прачнуўся, падумаў з задавальненнем.
Але нiчога не змянiлася. Калi я сеў, Хэры адсунулася. Яна прыхiнулася да спiнкi ложка. Было бачна, як у яе б'ецца сэрца: сукенка злева прыкметна ўздрыгвала. Яна разглядвала мяне спакойна i з цiкаўнасцю. Добра было б схадзiць у душ, але хiба душ, якi снiцца, можа разбудзiць?
- Як ты сюды трапiла? - спытаўся я.
Яна падняла маю руку i пачала забаўляцца з ёю, знаёмым рухам падкiдвала i лавiла мае пальцы.
- Не ведаю, - адказала яна. - Хiба гэта дрэнна?
Голас у яе быў гэткi ж нiзкi, i гаварыла яна гэтак жа абыякава, як i заўсёды, нiбыта яе турбавалi не вымаўленыя словы, а нешта зусiм iншае; таму часам здавалася, што Хэры нi пра што не думае, а часам - што яна нiчога не саромеецца. Яна прыглядалася з ледзь прыкметным здзiўленнем, якое свяцiлася i ў яе ў вачах.
- Цябе... хто-небудзь бачыў?
- Не ведаю, я проста прыйшла... якое гэта мае значэнне, Крыс?
Забаўляючыся i далей з маёй рукой, яна насупiлася.
- Хэры?
- Што, мiлы?
- Адкуль ты даведалася, дзе я?
Гэта яе спынiла. Хэры бездапаможна развяла рукамi, усмiхнулася. У яе былi такiя цёмныя губы, што на iх не заставалася слядоў нават ад вiшань.
- Паняцця не маю... Дзiўна, праўда? Ты спаў, калi я ўвайшла, але я цябе не разбудзiла. Я не хацела цябе будзiць, ты злоснiк. Злоснiк i зануда, - у такт сваiм словам яна энергiчна падкiдвала маю далонь.
- Ты была ўнiзе?
- Ага. Я ўцякла адтуль: там холадна.
Яна выпусцiла маю руку. Кладучыся на бок, страсянула галавой, адкiдаючы валасы, паглядзела на мяне з той ледзь прыкметнай усмешкай, якую я не пераносiў, пакуль не пакахаў Хэры.
- Але ж... Хэры... але ж, - мармытаў я.
Нахiлiўшыся над ёй, я падняў кароткi рукаў яе сукенкi. Над падобным на венчык кветкi следам ад прывiўкi воспы чырванелася маленькая ранка ад уколу. Праўда, я гэтага чакаў (бо мiжволi шукаў хоць нейкую логiку), але мне стала блага. Я дакрануўся пальцам да ранкi ад уколу - яна мне снiлася праз доўгiя гады. Як часта я прачынаўся з енкам на скамечанай пасцелi, заўсёды ў адной i той жа позе, скурчыўшыся амаль папалам, так, як ляжала яна, калi я знайшоў яе ўжо халоднай - нiбы стараўся вымалiць у яе памяцi дараванне альбо хоць быць побач з ёй у апошнiя хвiлiны, калi яна, адчуўшы дзеянне ўколу, спалохалася. Яна ж баялася нават звычайнай драпiны, не пераносiла нi болю, нi крывi, а тут адважылася на такое. I пакiнула мне пяць слоў на лiстку. Запiска была са мной заўсёды, пакамечаная, парваная на згiбах; у мяне не хапала смеласцi расстацца з ёй - тысячу разоў я вяртаўся да тае хвiлiны, калi Хэры пiсала яе, i стараўся ўявiць сабе, што яна тады адчувала. Я пераконваў сябе, што яна хацела проста пажартаваць i напалохаць мяне, а доза аказалася - выпадкова - надта вялiкая. Усе даказвалi мне, што так i было альбо што яна зрабiла гэта пад уплывам хвiлiннай слабасцi, раптоўнай дэпрэсii. Нiхто ж не ведаў, што я сказаў ёй за пяць дзён да гэтага. Я нават забраў свае рэчы, каб ёй было яшчэ больш балюча. А яна, калi я збiраўся, прамовiла занадта спакойна: "Ты разумееш, што гэта азначае?.." - i я зрабiў выгляд, нiбы не разумею, хоць цудоўна разумеў. Але я лiчыў яе баязлiўкай i сказаў ёй пра гэта - а зараз яна ляжала папярок ложка i ўважлiва пазiрала на мяне, быццам не ведала, што я забiў яе.
- I гэта ўсё? - спыталася яна.
Пакой быў чырвоны ад сонца. Валасы Хэры палымнелi. Яна паглядзела на сваю руку, нiбыта хацела зразумець, чаму я так доўга яе разглядваю, пасля прыцiснулася халаднаватай гладкай шчакой да маёй далонi.
- Хэры, - хрыпла прамовiў я, - не можа быць...
- Перастань!
Вочы яе былi заплюшчаны, павекi ўздрыгвалi, чорныя вейкi датыкалiся да шчок.
- Дзе мы, Хэры?
- У нас.
- А дзе гэта?
На iмгненне яна расплюшчыла адно вока i адразу ж зноў заплюшчыла, паказытала вейкамi маю далонь.
- Крыс!
- Што?
- Мне так добра.
Я сядзеў над ёй не кратаючыся. Падняў галаву i ўбачыў у люстэрку над рукамыйнiкам частку ложка, рассыпаныя валасы Хэры i свае голыя каленi. Я падсунуў нагой нейкi напалову абгарэлы прадмет, адзiн з тых, што валялiся на падлозе, падняў яго, прыклаў вострым канцом да нагi, там, дзе ружавеўся паўкруглы сiметрычны шрам, i ўваткнуў у цела. Боль быў рэзкi. Я пазiраў на буйныя кроплi крывi, якiя сцякалi па назе i бязгучна падалi на падлогу.
Усё дарэмна. Страшныя думкi, якiя круцiлiся ў галаве, набывалi ўсё больш пэўныя абрысы, я ўжо не паўтараў: "Гэта сон", я даўно перастаў верыць у яго, зараз я думаў: "Трэба абараняцца". Я паглядаў на спiну Хэры, на лiнiю бядра, на босыя ногi, якiя звiсалi з ложка. Я выцягнуў руку i асцярожна пакратаў яе ружовую пятку, правёў пальцам па падэшве.
Яна была далiкатная, як у немаўляцi.
Зараз я быў перакананы: гэта не Хэры, я амаль што безаглядна верыў у гэта - нават яна сама не ведае аб тым.
Яе босая ступня здрыганулася ў маёй далонi, цёмныя губы Хэры трэслiся ад бязгучнага смеху.
- Перастань... - прашаптала яна.
Я цiхенька вызвалiў руку з-пад яе шчакi, устаў i пачаў спешна апранацца. Хэры сядзела на ложку i пазiрала на мяне.
- Дзе твае рэчы? - спытаўся я i адразу ж пашкадаваў пра гэта.
- Мае рэчы?
- Няўжо ў цябе толькi адна сукенка?
Зараз гэта была ўжо гульня. Я iмкнуўся трымацца будзённа, свабодна, быццам мы рассталiся толькi ўчора, не, быццам мы наогул нiколi не разлучалiся. Хэры ўстала, знаёмым лёгкiм i моцным рухам паправiла сукенку. Мае словы заiнтрыгавалi Хэры, але яна прамаўчала. Толькi цяпер яна ўважлiва ўсё агледзела i, вiдаць, здзiўленая павярнулася да мяне.
- Не ведаю, - прамовiла яна бездапаможна, - магчыма, у шафе?.. - дадала Хэры i адчынiла дзверы.
- Не, там толькi камбiнезоны, - адказаў я.
Я знайшоў каля рукамыйнiка электрабрытву i пачаў галiцца. Стараўся не стаць плячыма да дзяўчыны, кiм бы яна нi была.
Хэры хадзiла па кабiне, зазiрала ва ўсе куткi, углядалася ў iлюмiнатар, нарэшце падышла да мяне i прамовiла:
- Крыс, у мяне такое адчуванне, быццам нешта здарылася.
I змоўкла. Я выключыў брытву i чакаў.
- Быццам я нешта забылася... быццам шмат што забылася. Ведаю... памятаю толькi цябе... i... i нiчога больш.
Я слухаў яе, стараючыся нiяк не выявiць сябе.
- Я была... хворая?
- Ну... можна сказаць i так. Нейкi час ты хварэла.
- Ага, вось, значыць, у чым справа.
Хэры адразу супакоiлася. Я не магу перадаць мой стан: калi яна маўчала, хадзiла, сядзела, усмiхалася, перакананасць, што перада мной Хэры, была мацнейшая за гнятлiвую трывогу. Пасля мне зноў пачало здавацца, што гэта не Хэры, а толькi яе спрошчаны вобраз, заснаваны на некалькiх характэрных словах, рухах, жэстах. Яна наблiзiлася да мяне амаль ушчыльную, уперлася кулачкамi ў мае грудзi i спыталася:
- Як у нас з табой? Добра цi дрэнна?
- Цудоўна, - адказаў я.
Яна ледзь прыкметна ўсмiхнулася.
- Калi ты так гаворыш, значыць, дрэнна.
- Што ты, Хэры! Ведаеш, дарагая, мне трэба зараз выйсцi, - хуценька прамовiў я. - Пачакай мяне, добра? А мо ты галодная? - дадаў я i раптам сам захацеў есцi.
- Галодная? Не. - Яна пакруцiла галавой, яе валасы рассыпалiся па плячах. - Мне чакаць цябе? Доўга?
- З гадзiну... - пачаў я.
- Я пайду з табой, - перабiла Хэры.
- Табе нельга iсцi са мной, мне трэба працаваць.
- Я пайду з табой.
Гэта была зусiм iншая Хэры: тая ў падобных выпадках нiколi не настойвала. Нiколi.
- Дзiцятка маё, гэта немажлiва...
Яна пазiрала на мяне знiзу, пасля ўзяла за руку. Я правёў далонню па яе руцэ, плячо было пругкае i цёплае. Зусiм не жадаючы, я лашчыў яе. Уся мая iстота прагнула яе, я хацеў яе насуперак розуму, насуперак усiм аргументам, насуперак страху.
З усяе сiлы стараючыся захаваць спакой, я паўтарыў:
- Хэры, гэта немагчыма, ты павiнна застацца.
- Не.
Як гэта прагучала!
- Чаму?
- Н-не... ведаю.
Яна азiрнулася i зноў падняла вочы на мяне.
- Я не магу... - прамовiла яна цiха.
- Чаму?!
- Не ведаю. Не магу. Мне здаецца... Мне здаецца...
Яна з цяжкасцю шукала адказу, а калi знайшла, то i для яе самой ён прагучаў нечакана:
- Мне здаецца, што я павiнна бачыць цябе... заўсёды.
Спакойная iнтанацыя хавала не пачуццi, а нешта зусiм iншае. Я гэта адчуў. Знешне ўсё заставалася па-ранейшаму: я абдымаў яе, гледзячы ў вочы, але пацiху пачаў заломваць ёй рукi за спiну, нерашучыя рухi сталi ўпэўненымi - я знайшоў сваю мэту. Вачыма я ўжо шукаў, чым можна звязаць яе.
Яе локцi, адведзеныя мною назад, стукнулiся i адначасова напружылiся з такой сiлай, якая звяла на нiшто мае намаганнi. Я змагаўся мо хвiлiну. Яна стаяла, выгнуўшыся назад, ледзь не краналася падлогi. У такiм становiшчы нават атлет не здолеў бы супрацiўляцца. А яна, няпэўна ўсмiхаючыся, вызвалiлася з маiх абдымкаў, выпрасталася i апусцiла рукi. Твар яе нават не здрыгануўся.
Яе вочы сачылi за мной гэтак жа спакойна, з цiкаўнасцю, як i напачатку, калi я прачнуўся. Яна, вiдаць, нават не заўважыла маiх адчайных высiлкаў, выклiканых прылiвам страху. Зараз яна стаяла абыякавая, засяроджаная, крыху здзiўленая, нiбыта нечага чакаючы.
Мае рукi апусцiлiся. Я пакiнуў яе пасярод пакоя i падышоў да палiцы ля рукамыйнiка. З адчуваннем, што трапiў у неверагодную пастку, я шукаў выйсця, мяркуючы зрабiць усё, што патрабавала сiтуацыя. Калi б нехта спытаўся, што са мной сталася i што ўсё гэта азначае, я не здолеў бы выцiснуць з сябе нiводнага слова, але я паступова зразумеў: тое, што адбываецца на Станцыi з усiмi намi, гэта непарыўнае цэлае, такое ж страшнае, як i незразумелае. Аднак у той момант я быў заняты iншым - спрабаваў знайсцi хоць нейкi ход, нейкую шчылiну для выратавання. Я ўвесь час адчуваў на сабе позiрк Хэры. Над палiцай у сцяне была маленькая аптэчка. Я хутка агледзеў яе, знайшоў слоiк са снатворнымi парашкамi i кiнуў чатыры таблеткi - максiмальную дозу - у шклянку. Я нават не хаваў свае манiпуляцыi ад Хэры, цяжка сказаць чаму, я не задумваўся над гэтым. Налiў у шклянку гарачай вады i пачакаў, пакуль таблеткi растворацца, падышоў да Хэры, якая ўсё яшчэ стаяла пасярод пакоя.