- Олiвэр, - растлумачыла яна, - я не хацела абвальваць на яго ўсё адразу.
   - Пра што гэта вы? - запытаўся мiстэр Кавiлеры. - Абвальвайце, дзеткi, абвальвайце на мяне ўсё, што ў вас на сэрцы, я адно рады буду.
   Чамусьцi менавiта ў гэты момант вочы мае спынiлiся на фарфоравай статуэтцы Дзевы Марыi, што стаяла на палiчцы ў сталовай.
   - Гаворка iдзе пра гэтае самае Боскае бласлаўленне, Фiл, - сказала Джэнi, адводзячы позiрк ад бацькi.
   - Ну i што, Джэн? - запытаўся Фiл, баючыся сама горшага.
   - М-м... мы ставiмся да гэтага неяк адмоўна, Фiл, - сказала яна, гледзячы на мяне ў пошуку падтрымкi - i я спрабаваў даць ёй яе сваiмi вачыма.
   - Да Бога? Да любога Бога?
   Джэнi кiўнула.
   - Можна, я растлумачу, Фiл? - умяшаўся я.
   - Добра, тлумач.
   - Мы абое не верым, Фiл. I не хочам двудушнiчаць.
   Думаю, ён сцярпеў гэта адно таму, што я быў ягоным госцем. А ўжо Джэнi дык магла б i поўху зарабiць. Аднак цяпер ён адчуваў сябе ўсё роўна як лiшнiм, чужанiцаю. Ён нават не мог глядзець на нас - апусцiў вочы.
   - Ну што ж, выдатна, - сказаў ён пасля доўгага маўчання. - Цi магу я хоць даведацца, хто правядзе цырымонiю?
   - Мы, - адказаў я.
   Мiстэр Кавiлеры дапытлiва паглядзеў на дачку. Джэнi кiўнула ў знак згоды.
   Ён зноў надоўга змоўк, потым яшчэ раз сказаў: "Выдатна" - i спытаўся, цi лiчу я, як будучы юрыст, што такi шлюб будзе - як гэта называецца? - законным?
   Джэнi растлумачыла, што на цырымонii, якую мы прыдумалi, будзе прысутнiчаць, пакуль жанiх i нявеста звярталiся адно да аднаго, унiверсiтэцкi капелан-ўнiтарый.
   - Ах, капелан, - прамармытаў Фiл. - Нявеста таксама будзе гаварыць? спытаўся ён, нiбы менавiта гэта магло неяк суцешыць яго.
   - Фiлiп! - усклiкнула Джэнi. - Няўжо ты можаш уявiць сабе такую сiтуацыю, у якой я магла б змаўчаць?
   - Не, дзетка, - адказаў ён, паспрабаваўшы ўсмiхнуцца. - Ты заўсёды што-небудзь скажаш.
   Па дарозе назад у Кембрыдж я папытаўся ў Джэнi, як, на яе думку, прайшла сустрэча.
   - О'кэй, - адказала яна.
   10
   Мiстэр Уiльям Ф. Томпсан, намеснiк дэкана Гарвардскай Юрыдычнай школы, не паверыў сваiм вушам.
   - Я не ачуўся, мiстэр Барэт?
   - Не, сэр...
   Найцяжэй было гэта сказаць першы раз. Паўтарыць было лягчэй.
   - На наступным курсе мне спатрэбiцца стыпендыя, сэр.
   - Сапраўды?
   - Таму я i прыйшоў да вас, сэр. Вы ж загадваеце фондам фiнансавай дапамогi, цi не так?..
   - Але, загадваю, толькi неяк дзiўна... Ваш бацька...
   - Цяпер ён тут нi пры чым.
   - Даруйце? - Мiстэр Томпсан зняў акуляры i пачаў працiраць iх кончыкам гальштука.
   - Памiж намi ўзнiклi пэўныя непаразуменнi.
   Мiстэр Томпсан зноў надзеў акуляры i паглядзеў на мяне так безвыразна, як могуць глядзець хiба што дэканы ды iхнiя намеснiкi.
   - Гэта вельмi сумна, мiстэр Барэт, - сказаў ён.
   "Для каго?" - ледзь не запытаўся я. Гэты тып пачынаў дзейнiчаць мне на нервы.
   - Згодны, сэр, - пацвердзiў я. - Вельмi сумна. Таму я цяпер i ў вас... У наступным месяцы я жанюся. Улетку мы з жонкаю будзем працаваць. Потым Джэнi, жонка, уладкуецца настаўнiцай у прыватную школу. На жыццё мы заробiм, але ж трэба яшчэ плацiць за вучобу. А ў вас плата за навучанне, дарагi мiстэр Томпсан, досыць высокая.
   - М-м... высокая, - сказаў мiстэр Томпсан, але нiчога больш не дадаў.
   Ён што, не зразумеў, чаго мне ад яго трэба? Якога ж тады чорта, ён думае, я да яго прыйшоў?
   - Мiстэр Томпсан, я хачу атрымаць стыпендыю, - зноў сказаў я яму ў лоб. Трэцi ўжо раз. - У банку ў мяне нi цэнта, а я ўжо залiчаны ў студэнты.
   - М-м... разумею, - марудзiў ён, як раптам знайшоў зачэпку: - Аднак тэрмiн падачы заяў на стыпендыю даўно скончыўся.
   Што ён хоча з мяне выцягнуць, гэты пацук? Крывавыя падрабязнасцi сямейнае драмы Барэтаў? Цi хоча, каб я ў яго тут наскандалiў? Чаго яму трэба ад мяне?!
   - Мiстэр Томпсан, я не мог падаць заяву раней, бо не ведаў, што так здарыцца.
   - Я разумею вас, мiстэр Барэт, аднак змушаны вам сказаць, што не бачу за дэканатам права ўмешвацца ў сямейныя справы. Хоць i, паўтараю, мне сумна ўсё гэта чуць.
   - О'кэй, мiстэр Томпсан, - сказаў я, устаўшы. - Я бачу, да чаго вы хiлiце. Але я не збiраюся лiзаць пяткi свайму бацьку дзеля таго, каб вашая школа атрымала ўласны Барэт-Хол.
   Ужо iдучы да дзвярэй, я пачуў, як намеснiк дэкана прамямлiў:
   - Гэта несправядлiва.
   Я быў згодны з iм цалкам.
   11
   Джэнi атрымала дыплом у сераду. Якая толькi яе радня не прыехала на цырымонiю ў Кембрыдж: з Крэнстана, Фол-Рывэра i нават нейкая цётка з Клiўленда. Па папярэдняй дамоўленасцi, каб нi ў кога не было заўчаснае крыўды з-за таго, што iх не запрасiлi на вяселле, мяне не рэпрэзентавалi як жанiха i Джэнi не надзела заручальнага пярсцёнка.
   - Цётка Клара, гэта мой сябра Олiвэр, - казала Джэнi, рэкамендуючы мяне чарговаму сваяку, i абавязкова дадавала: - Ён яшчэ не закончыў каледжа.
   Сваякi штурхалiся пад бокi, шапталiся, нават абменьвалiся ўголас сваiмi меркаваннямi наконт нас, аднак нiчога не маглi выведаць нi ў Джэнi, нi ў мяне, нi ў Фiла, якi, мяркую, быў рады, што ўхiлiўся ад абмеркавання такое рэчы, як каханне памiж атэiстамi.
   У чацвер я займеў аднолькавы з Джэнi акадэмiчны статус, атрымаўшы дыплом як i яна, з высокай ухвалою.
   Нават больш, як стараста курса я ўзначальваў працэсiю выпускнiкоў, якiя iшлi да сваiх лавак, - iнакш кажучы, iшоў на крок уперадзе нават за сама лепшых, што атрымалi дыплом "з найвышэйшай ухвалою". Мне карцела сказаць гэтым хлопцам, што маё цяперашняе становiшча лiдэра лiшнi раз пацвярджае слушнасць маёй тэорыi: адна гадзiна, праведзеная на лёдзе Дзiлан Фiлд Хаўз, вартая дзвюх гадзiн, аддадзеных Уайднэраўскай бiблiятэцы. Аднак устрымаўся. Навошта псаваць людзям настрой?
   Паняцця не маю, цi быў сярод гасцей Олiвэр Барэт III. У дзень цырымонii ў двары ўнiверсiтэта збiраецца больш як семнаццаць тысяч чалавек, а я, ведама ж, не разглядваў натоўп у бiнокль. Два мае "бацысоўскiя" пропускi на ўрачыстасць я перадаў Фiлу i Джэнi. Вядома, як выпускнiк Гарварда, старая каменная "фiзiя" магла прайсцi без пропуска i сесцi разам з выпускным курсам дваццаць шостага года. А з другога боку, навошта яму гэта трэба? Банкi ж гэтым часам адчыненыя.
   Ажанiлiся мы ў нядзелю. Галоўнай прычынаю, чаму мы не запрасiлi радню Джэнi, была асцярога, што выключэнне з цырымонii Бацькi, Сына i Святога Духа стане для набожных католiкаў задужа цяжкiм выпрабаваннем. Адбылася цырымонiя ў Фiлiпс-Брукс-Хаўзе, гiстарычным будынку ў паўночнай частцы ўнiверсiтэцкага гарадка. Прысутнiчаць пры ёй у якасцi духоўнае асобы мы запрасiлi, як i збiралiся, Цiмацi Блоўвэлта, унiтарнага капелана каледжа. Вядома, я запрасiў Рэя Стратана. I яшчэ аднаго сябра, Джэрэмi Наўма, майго прыяцеля па Эксэтэры, якi аддаў перавагу не Гарварду, а Амхэрсту, дзе i вучыўся цяпер. А Джэнi запрасiла сяброўку па каледжы i - мажлiва, з сентыментальнасцi - тую няўклюдную дзяўчыну, з якой працавала разам у Рэдклiфскай бiблiятэцы таго дня, калi мы пазнаёмiлiся. Ну i, ведама ж, прыехаў Фiл.
   Яго я перадаў пад нагляд Рэю. Перадаў у тым сэнсе, што папрасiў Рэя сачыць, каб стары не хваляваўся. Але дзе там - Стратана самога трэба было супакойваць! Так гэтая пара i стаяла - нязграбна пераступаючы з нагi на нагу i моўчкi ўмацоўваючы адзiн аднаго ў прадузятым перакананнi, што гэтае "самаробнае вяселле" (як назваў яго Фiл) ператворыцца (як прадказваў Стратан) у вiдовiшча кшталту "фiльма жахаў". Усяго толькi таму, што мы з Джэнi мусiлi сказаць колькi слоў адно аднаму, а не святару. Мы ж ужо бачылi, як гэта робiцца, увесну, калi адна з каляжанак Джэнi па музычных занятках, Мэры Рэндал, выходзiла замуж за студэнта факультэта дызайну Эрыка Лэвэнсана. Усё было вельмi прыгожа, i мы захварэлi iдэяй зрабiць гэтаксама.
   - Цi гатовыя вы? - спытаўся капелан.
   - Гатовыя, - адказаў я за абаiх.
   - Сябры! - сказаў мiстэр Блоўвэлт, звяртаючыся да гасцей. - Мы сабралiся тут, каб стаць сведкамi з'яднання ў сямейны саюз двух маладых людзей. Паслухаем тыя словы, якiя вырашылi яны сказаць адно аднаму з гэтае святое нагоды.
   Нявеста гаварыла першая. Джэнi павярнулася да мяне i прачытала выбраны ёю верш. Ён вельмi крануў, як мне здаецца, усiх - асаблiва, магчыма, мяне, бо гэта быў санет Элiзабэт Барэт Браўнiнг:
   Маўчанню падуладныя, як Богу,
   Сустрэнемся з табой на той мяжы,
   Дзе лёс адзiн сагрэе дзве душы...
   Краем вока я бачыў Фiла. Ён быў бледны, ягоныя вусны прыкметна дрыжэлi, у поглядзе змяшалiся здзiўленне i захапленне. Джэнi дачытала санет, якi заканчваўся словамi, падобнымi да малiтвы:
   Абсяг душы, дзе доўжыцца каханне,
   Да змроку вечаровага, да смерцi.
   Настала мая чарга. Мне цяжка было знайсцi верш цi фрагмент паэмы, якi я мог прачытаць не чырванеючы. Не буду ж я пераступаць з нагi на нагу i мямлiць якуюсьцi лухту. Але ўрыўкам з "Песнi вялiкай дарогi" Уолта Ўiтмэна, хоць i крыху кароткiм, я сказаў усё, што хацеў:
   ... я даю табе сваю руку!
   Я даю табе сваё каханне, якое каштоўней за грошы,
   Я даю табе самога сябе наперад усiх навучанняў i законаў,
   Ну, а ты, цi аддасi мне сябе? Цi пойдзеш са мною ў дарогу? Цi будзем мы з табою падтрымлiваць адно аднаго праз ўсё жыццё?
   Я скончыў, i ў пакоi запала трапяткое маўчанне. Затым Рэй Стратан працягнуў мне пярсцёнак, i мы з Джэнi - самi, а не за кiмсьцi паўтараючы, прысягнулi адно аднаму ў вернасцi, каханнi i пашане - адгэтуль i да самае смерцi.
   Уладаю, дадзенай яму штатам Масачусэтс, капелан аб'явiў нас мужам i жонкаю.
   Як разабрацца, дык наш "пасляiгравы мiжсабойчык" (як назваў тое, што адбылося потым, Стратан), можна назваць прэтэнцыёзна-непрэтэнцыёзным. Мы з Джэнi рашуча адхiлiлi апрыкралае звычаёвае шампанскае, i, паколькi нас было вельмi мала i такая кампанiя магла спакойна змясцiчца за адным столiкам у бары, мы пайшлi выпiць пiва да Кронiна. Джымi Кронiн абслугоўваў нас сам у знак павагi да "найвялiкшага хакеiста Гарварда з часоў братоў Клiры".
   - Лухта ўсё гэта, - стукнуў кулаком па стале, разышоўшыся, Фiл Кавiлеры. Усе гэтыя Клiры, разам узятыя, падноска ягонага нявартыя.
   Мяркую, ён хацеў сказаць (не пабыўшы нi на адным хакейным матчы з удзелам Гарварда), што, як бы выдатна нi каталiся на каньках Бобi i Бiлi Клiры, нi аднаму, нi другому не пашчасцiла ажанiцца з ягонай дачкою-кветкаю...
   Я дазволiў Фiлу расплацiцца i заслужыў тым самым ад Джэнi адзiн з рэдкiх камплiментаў маёй здагадлiвасцi.
   - Ты яшчэ можаш стаць чалавекам, падрыхтунчык, - прашаптала яна.
   Пад канец, калi мы праводзiлi Фiла да аўтобуса, нас трохi развязло: паплакалi ды паабдымалiся...
   Пасля ўсялякiх развiтанняў Фiл сеў у аўтобус, а мы стаялi на прыпынку i махалi яму ўслед, пакуль аўтобус не знiк за паваротам. I толькi тады мяне пачала бянтэжыць ашаламляльная праўда.
   - Джэнi, мы ж цяпер законныя муж i жонка.
   - Ага, цяпер я маю поўнае права быць сцервай.
   12
   Калi паспрабаваць апiсаць адным словам першыя тры гады нашага сумеснага жыцця, дык слова гэтае было б "эканомiя". Мы толькi пра тое i думалi, як наскрэбцi грошай, каб звесцi канцы з канцамi. Калi вы думаеце, што ў гэтым ёсць нешта рамантычнае, дык вы памыляецеся... Памятаеце славутае рубаi Амара Хаяма пра тое, як гэта прыемна - ляжаць у цяньку пад разгалiстым дрэвам, з томiкам вершаў, лустаю хлеба ды збанком вiна? Дык вось, замянiце томiк вершаў на "Трэсты" Скота i паспрабуйце ўмаляваць мяне ў гэтую iдылiчную карцiну. Райскае жыццё, цi ж не так?.. Я мучыўся б усё тымi ж пытаннямi: колькi каштуюць гэтыя самыя "Трэсты" (i цi можна набыць iх у букiнiста), дзе купiць па меншай цане хлеба ды вiна i, нарэшце, дзе дастаць потым грошай, каб расплацiцца з пазыкамi?
   Вось як мяняецца жыццё. Цяпер нават сама сцiплы праект даводзiлася выносiць на скрупулёзны разгляд бюджэтнай камiсii, пастаянна прысутнай у маёй галаве на сваiх няспынных пасяджэннях.
   - Олiвэр, давай сходзiм увечары на Бекета?
   - Паслухай, гэта ж тры долары.
   - Як?..
   - Паўтара долары - твой бiлет, i паўтара - мой.
   - Дык "так" цi "не"?
   - I не так, i не гэтак. Гэта значыць тры долары.
   Мядовы месяц мы прабавiлi на яхце. Разам з двума дзесяткамi дзяцей. Iнакш кажучы, з сямi гадзiн ранiцы i пакуль не надакучыць юным пасажырам, я кiраваў яхтаю, а Джэнi тым часам наглядала за дзяцьмi. Нас наняў яхт-клуб "Пекод" у Дэнiс-Порце... Клуб меў лодачную станцыю, вялiкi гатэль i некалькi дзесяткаў летнiх домiкаў для здачы ўнаймы. На адным з сама нягеглых бунгала я прымацаваў у думках мемарыяльную шыльду: "Тут спалi Олiвэр i Джэнi - калi не займалiся каханнем". Трэба аддаць належнае нам абаiм - пасля доўгага дня, на працягу якога мы старалiся быць як мага больш уважлiвымi да нашых клiентаў (бо велiзарную долю нашых даходаў складалi iх чаявыя), у нас яшчэ хапала часу быць як мага больш уважлiвымi адно да аднаго. Я кажу проста: "быць... уважлiвымi", бо не знаходжу слоў, каб выказаць, якi гэта цуд - кахаць Джэнi Кавiлеры i быць каханым ёю. Выбачайце, я хацеў сказаць - Джэнi Барэт.
   Перш чым паехаць на мора, мы нанялi танную невялiкую кватэру ў паўночным Кембрыджы. Я называю гэты раён "паўночным Кембрыджам", хоць фармальна, па адрасе, дом знаходзiўся ў межах горада Сомэрвiла. Катэдж, што, як казала Джэнi, быў у "перадразвальным стане", праектавалi на дзве сям'i, але потым перарабiлi ў чатырохкватэрны. Узялi з нас нашмат болей за сапраўдны кошт гэтага "таннага" жытла. Але што зробiш? На гэтым рынку дыктуюць прадаўцы.
   - Паслухай, Ол, як ты думаеш, чаму пажарныя не павесiлi замок на гэтай халупе? - спыталася Джэнi.
   - Мабыць, пабаялiся падысцi, - адказаў я.
   - I мне крыху страшна.
   - У чэрвенi ты была смялейшая. (Размова адбывалася ў вераснi, калi мы вярнулiся ў Кембрыдж.)
   - Тады я яшчэ не была замужам. А цяпер як замужняя жанчына лiчу, што гэтая будынiна небяспечная для жыцця.
   - I што ты думаеш зрабiць?
   - Пагаварыць з мужам, - адказала яна. - Ён штось прыдумае.
   - Паслухай, твой муж - гэта я.
   - Сапраўды? Дакажы гэта.
   - Як? - папытаўся я, падумаўшы: "Не, толькi не на вулiцы".
   - Перанясi мяне цераз ганак.
   - Джэнi, няўжо ты верыш ва ўсю гэтую лухту?
   - Ты перанясi, а потым я ўжо вырашу.
   О'кэй. Я падхапiў яе на рукi i, пераадолеўшы шэсць прыступак, унёс на ганак.
   - Чаму запынiўся? - спыталася яна.
   - Хiба гэта не ганак?
   - Не ганак, не ганак.
   - Тут на дзвярах нашыя iмёны.
   - Ну i што? Гэта не сапраўдны ганак. Марш наверх, гультай!
   Да "сапраўднага ганка" было дваццаць чатыры прыступкi, i мне прыйшлося спынiцца на паўдарозе, каб перавесцi дух.
   - Чаму ты такая цяжкая?
   - А ты не падумаў, што я магла зацяжараць?
   Ад такога пытання дыханне ў мяне раўнейшым не стала.
   - Ты што, сур'ёзна? - нарэшце спытаўся я.
   - Што, спалохаўся?
   - Зусiм не спалохаўся.
   - Не ганяй вецер, падрыхтунчык.
   - Ну, прызнаюся: было крыху. Але ненадоўга.
   Я перанёс яе цераз наш ганак. Гэта былi рэдкiя i каштоўныя iмгненнi, да якiх слова "эканомiя" не мела анiякага дачынення.
   Маё гучнае iмя дазваляла нам атрымаць крэдыт у прадуктовым магазiне, крэдыт, якi звычайна студэнтам не давалi. Аднак яно ж сыграла супраць нас там, дзе я меней за ўсё чакаў: у прыватнай школе, куды ўладкавалася настаўнiцай Джэнi.
   - Вядома, у сэнсе заробку нам цяжка раўняцца з дзяржаўнымi школамi, сказала маёй жонцы мiс Эн Мiлер Уiтмэн, дырэктар школы, i адразу дадала, што для Барэтаў "гэты аспект" наўрад цi можа мець якое значэнне.
   Джэнi паспрабавала нешта растлумачыць наконт гэтых iлюзiй, але ўсё, чаго нябозе ўдалося дабiцца звыш трох з паловаю тысяч долараў у год, былi - хвiлiны на дзве - усмешкi ды "хо-хо-хо" дырэктаркi. Ёй здалася вельмi дасцiпнай заўвага Джэнi наконт таго, што Барэты мусяць плацiць за жытло гэтаксама, як i ўсе астатнiя людзi.
   Калi Джэнi перадала мне ўсё гэта, я выказаў некалькi даволi арыгiнальных прапаноў наконт таго, як мiс Уiтмэн магла скарыстаць яе - хо-хо-хо - тры з паловаю тысячы долараў. Але тут Джэнi папыталася, цi не мог бы я кiнуць свае заняткi правам, каб утрымлiваць яе да тае пары, пакуль яна не набудзе квалiфiкацыю, неабходную для паступлення на працу ў дзяржаўную школу. Змарнаваўшы якiясьцi дзве секунды на асэнсаванне прапановы, я зрабiў дакладную i сцiслую выснову:
   - Лухта!
   - Дужа красамоўна, - сказала мая жонка.
   - А што, па-твойму, я мусiў сказаць? "Хо-хо-хо"?
   - Не. Але табе прыйдзецца палюбiць спагецi.
   I я палюбiў спагецi. Я навучыўся любiць iх, а Джэнi навучылася ўсялякiмi мажлiвымi дый немажлiвымi спосабамi маскiраваць спагецi пад што-небудзь iншае. Мы сёе-тое сабралi ўлетку, Джэнi атрымлiвала зарплату, я разлiчваў зарабiць начамi на пошце ў час каляднае мiтуснi - словам, усё было як мае быць. Вядома, мы прапускалi багата новых фiльмаў (а Джэнi яшчэ i канцэртаў), аднак, у рэшце рэшт, канцы з канцамi неяк зводзiлi.
   Жыццё нашае дужа перамянiлася яшчэ з аднаго боку. Я маю на ўвазе кантактаванне з людзьмi. Мы па-ранейшаму жылi ў Кембрыджы, i, у прынцыпе, Джэнi магла бачыцца з сваiмi калегамi па музычных занятках. Але яна не мела на гэта часу. З школы яна прыходзiла спляжаная, а яшчэ ж трэба было згатаваць абед (палуднаваць у кавярне было для нас недасягальнай раскошаю). Што ж да маiх сяброў, дык гэта былi людзi дастаткова тактоўныя - яны не турбавалi нас i не запрашалi да сябе, каб не змушаць Барэтаў запрашаць да сябе iх...
   Мы перасталi хадзiць нават на футбол.
   Як сябра спартовага таварыства Гарварда - Варсiцi-клуба, я меў права сядзець на гасцявой трыбуне - на выдатных месцах, якраз насупраць цэнтра поля. Аднак бiлет туды каштаваў шэсць долараў, значыцца, два - дванаццаць.
   - Ды не, - спрачалася са мною Джэнi, - гэта не дванаццаць, а шэсць долараў. Ты ж можаш хадзiць i без мяне. Я ўсё роўна нiчога не разумею ў гэтай гульнi. Чую адно, што заходзяцца: "Улупiце iм!" Табе гэта дужа даспадобы, вось i хадзi на свой футбол.
   - Усё, пытанне закрытае, - адказаў я цвёрда, як сама сапраўдны муж i гаспадар дома. - Будзе хоць час займацца вучобаю.
   Аднак усё роўна я бавiў суботнiя вечары, прыпадаючы вухам да транзiстара слухаў роў заўзятараў, якiя, хоць i знаходзiлiся цяпер за нейкую мiлю ад мяне, належалi ўжо да iншага свету.
   I ўсё-такi я карыстаўся сваiмi прывiлеямi сябры клуба, купляючы бiлеты на гульнi з удзелам ейльскай каманды Робi Ўолду, таварышу па Юрыдычнай школе. Калi, не адзiн раз падзякаваўшы мне, Робi выходзiў ад нас, Джэнi кожны раз прасiла растлумачыць ёй, хто мае права на гасцявыя месцы Варсiцi-клуба, i я зноў паўтараў - усе тыя, хто, незалежна ад узросту, фiзiчных дадзеных i сацыяльнага статусу, множылi славу Гарварда на спартовых арэнах.
   - У тым лiку i на водных? - папыталася яна.
   - Спартсмен ёсць спартсмен, сухi ён цi мокры, - адказаў я.
   - Цябе гэта не датычыць, - сказала яна. - Ты зледзянелы.
   Я змоўчаў, вырашыўшы, што гэта яе звычайныя кпiны. Мне не хацелася больш думаць, што ў яе пытаннях пра спартовыя традыцыi Гарварда быў нейкi затоены сэнс. Як, да прыкладу, у яе заўвазе адносна таго, што, хоць стадыён Солджэрс-Фiлд i ўмяшчае сорак пяць тысяч заўзятараў, усе былыя спартсмены сядзяць на той самай гасцявой трыбуне. Усе. Старыя i маладыя. Мокрыя, сухiя i нават зледзянелыя. I, можа, я не хадзiў на стадыён па суботах не толькi дзеля таго, каб зэканомiць шэсць долараў?
   Але калi Джэнi i праўда мела на ўвазе штосьцi адрознае ад эканомii, дык я проста не жадаў пра гэта гаварыць.
   13
   "Мiстэр i мiсiс Олiвэр Барэт III запрашаюць Вас на абед з нагоды шасцiдзесяцiгоддзя мiстэра Барэта - у суботу 6 сакавiка а сёмай гадзiне вечара ў Доўвэр-Хаўзе, Iпсвiч, Масачусэтс. R.s.v.p.*".
   * R.s.v.p. (арэсвэпэ) - Repondez s'il vous plait (фр.) - просьба адказаць.
   - Ну, што ты на гэта скажаш? - папыталася Джэнiфэр.
   - Магла б i не пытацца, - адказаў я.
   Я ўважлiва чытаў тым часам "справу Пэрсiваля" - важнейшы прэцэдэнт у амерыканскiм крымiнальным праве.
   - А па-мойму, даўно пара. - Усё роўна як дражнячы мяне, Джэнi памахвала запрашэннем у мяне перад носам.
   - Даўно пара - што?
   - Ты выдатна ведаеш што, - адказала яна. - Ты хочаш, каб ён прыпоўз да цябе на каленях?
   Я не адрываўся ад кнiгi, а яна ўсё апрацоўвала мяне.
   - Олi, ён працягвае табе руку.
   - Лухта. Адрас на канверце напiсаны маткаю.
   - Ты ж сказаў, што нават не зiрнуў на яго? - лiчы што крыкнула Джэнi.
   Ну, няхай будзе так. Дапусцiм, зiрнуў краем вока. А потым забыўся. Урэшце, маю галаву, над якою навiс чарговы iспыт, цалкам займала "справа Пэрсiваля". Але Джэнi ўжо не магла спынiцца.
   - Олi, падумай, - ушчувала яна мяне. - Яму ж ужо шэсцьдзесят гадоў! I няма нiякай гарантыi, што ён дажыве да таго дня, калi ты даспееш да прымiрэння.
   Я паспрабаваў як мага прасцей растлумачыць Джэнiфэр, што прымiрэння не будзе нiколi, i папрасiў яе не замiнаць мне засвойваць такi рэдкi прэцэдэнт у амерыканскай юрыспрудэнцыi, як "справа Пэрсiваля". Джэнiфэр моўчкi села каля мяне на краi падушкi, на якой ляжалi мае ногi. I хоць Джэнi i слова не сказала, я ўвесь час адчуваў, што яна пiльна глядзiць на мяне. Я ўзняў вочы.
   - Аднойчы, - сказала яна, - калi Олiвэр пяты гэтаксама наплюе на цябе...
   - Яго не будуць зваць Олiвэр, можаш быць пэўная, - рэзка кiнуў я.
   Але яна не ўзвысiла голас, як заўсёды рабiла гэта пасля таго, як я павышаў тон.
   - Паслухай, Ол, нават калi мы назавём яго Боза-Клоўн*, ён усё роўна зненавiдзiць цябе за тое, што ты быў знакамiтым гарвардскiм спартсменам. А калi ён стане паўналетнiм, ты ўжо, мажлiва, будзеш засядаць у Вярхоўным судзе.
   * Персанаж папулярнае ў ЗША дзiцячае тэлеперадачы.
   Я сказаў ёй, што мой сын нiколi не зненавiдзiць мяне. Чаму ты так у гэтым упэўнены, папыталася яна. Гэтага я растлумачыць не мог. Проста я ведаў, што наш сын не зненавiдзiць мяне нiколi. А чаму - сказаць не мог.
   - Твой бацька таксама любiць цябе, - сказала яна нi з таго нi з сяго. - Ён любiць цябе гэтаксама, як ты будзеш любiць Боза. Але вы, Барэты, з вашым клятым гонарам ды самалюбствам, вы зможаце ўсё жыццё пражыць ва ўпэўненасцi, што ненавiдзiце адзiн аднаго.
   - Вядома, калi б у нас не было цябе, - вырашыў я аджартавацца.
   - Так, - сур'ёзна сказала яна.
   - Годзе, закрылi праблему, - паставiў кропку я.
   Я ж быў усё-такi мужам i гаспадаром у доме. Я зноў пачаў чытаць "справу Пэрсiваля", а Джэнi ўстала. Ды раптам заявiла:
   - Дык як наконт "эрэсвэпэ"?
   Тады я сказаў, што выпускнiца Рэдклiфа можа напiсаць кароткую пачцiвую адмову i без дапамогi спецыялiста.
   - Олiвэр, - сказала яна, - магчыма, я не заўсёды кажу праўду, аднак я нiколi нiкому не рабiла балюча наўмысна...
   Вядома, калi не лiчыць таго, што ў гэты момант яна рабiла балюча мне. Я вельмi цёпла папрасiў яе напiсаць адмову ў любой, якая ёй даспадобы, форме, абы з адказу было ясна вiдаць: хутчэй у пекле ўдараць маразы, чым мы прыедзем на дзень нараджэння майго бацькi. I зноў вярнуўся да "справы Пэрсiваля".
   - Якi ў вас нумар? - вельмi цiха папыталася Джэнi, падышоўшы да тэлефона.
   - Ты не можаш проста паслаць запiску?
   - Яшчэ секунда, i ў мяне не вытрымаюць нервы. Нумар?
   Я назваў нумар i адразу паглыбiўся ў чытанне апеляцыi Персiваля ў Вярхоўны суд. Я не прыслухоўваўся да таго, што гаварыла Джэнi. Дакладней, стараўся не прыслухоўвацца - усё ж такi мы былi ў адным пакоi.
   - Добры вечар, сэр, - сказала яна.
   Што, Сукiн Сын сам падышоў да тэлефона? Хiба буднiмi днямi ён не ў Вашынгтоне? Пра гэта нядаўна паведамляла "Ню-Ёрк Таймс". Цяпер журналiстам нельга верыць анiколi.
   Цiкава, колькi ж трэба часу, каб сказаць "не"? Мне здалося, што яго прайшло ўжо нашмат болей, нiж патрабуецца, каб прамовiць гэтае простае слова.
   - Олi! - крыкнула яна, прыкрыўшы слухаўку далоняю. - Ты настойваеш, каб я адмовiлася?
   Я кiўнуў галавою: настойваю - i нецярплiвым узмахам рукi даў зразумець: паспяшайся.
   - Мне страшэнна шкада, - сказала яна цiха ў слухаўку, - дакладней, нам страшэнна шкада, сэр...
   Нам? Навошта ж мяне сюды ўплятаць? Ну чаму, чаму яна не можа паставiць кропку i павесiць слухаўку?
   - Олiвэр! - Яна зноў прыкрыла слухаўку рукою i вельмi цвёрда сказала мне: - Яму балюча, Олiвэр! Прашу цябе: перастань мучыць свайго бацьку! У яго ж сэрца крывёю сцякае!
   Калi б яна не была такая ўсхваляваная, я мог бы растлумачыць ёй, што камянi не сцякаюць крывёю i што яна памыляецца, праецыруючы свае iталiйска-мiжземнаморскiя паняццi на Рашморскiя скалы. Але Джэнi, усхваляваная, усё даймала мяне.
   - Олiвэр! - умольвала яна. - Ну скажы яму хоць што-небудзь!
   Яму? Мабыць, яна з глузду з'ехала!
   - Ну хоць прывiтанне перадай! - Джэнi працягвала мне тэлефонную слухаўку. Было вiдаць, што яна ледзь стрымлiвалася, каб не заплакаць.
   - Я нiколi не буду гаварыць з iм. Нiколi. - Я ж быў абсалютна спакойны.
   I тут яна заплакала. Нячутна, не ўсхлiпваючы - адно слёзы кацiлiся па шчаках. А потым - потым зноў пачала ўмольваць мяне:
   - Дзеля мяне, Олiвэр! Я нiколi нi аб чым цябе не прасiла. Ну калi ласка!
   Нас было трое ў гэтым пакоi (мне здалося, што бацька таксама тут). I ўсе трое чагосьцi чакалi. Чаго? Каб я перасiлiў сябе?
   Але я не мог гэтага зрабiць.
   Няўжо Джэнi не разумела, што патрабуе ад мяне немагчымага? Што я зрабiў бы дзеля яе ўсё, што яна нi захацела б, толькi не гэта? Я ўтупiўся ў падлогу i зацята круцiў галавою: "Не".
   - Ты проста бяздушны нягоднiк, - раз'юшана кiнула мне раптам Джэнi нейкiм прыглушаным шэптам, потым сказала ў слухаўку: - Мiстэр Барэт, Олiвэр хоча сказаць вам, што па-свойму ён... - Тут яна запынiлася, каб перавесцi дыханне. Гэта далося ёй нялёгка, бо яна ўсё яшчэ плакала. Я быў такi збянтэжаны, што не перапынiў яе, а моўчкi чакаў заканчэння "майго" паслання.
   - Олiвэр вельмi вас любiць, - хутка прагаварыла яна i кiнула слухаўку.
   Немагчыма растлумачыць тое, што я зрабiў у наступнае iмгненне. Прыступ вар'яцтва - адзiнае апраўданне. Ды не: няма мне нiякага апраўдання. Нельга дараваць мне таго, што я зрабiў.
   Я вырваў у яе тэлефон i ў шале шпурнуў яго цераз увесь пакой.
   - Хто табе даў права лезцi ў маё жыццё! - ажно зароў я. - Не дапякай мяне!
   Я замёр на месцы, дыхаючы як звер, у якога я раптам перакiнуўся. Божа, што гэта са мною робiцца?!. Я павярнуўся да Джэнi.
   Але яна знiкла.
   Менавiта знiкла - я нават не пачуў крокаў на лесвiцы. Напэўна, яна кiнулася з пакоя ў тое самае iмгненне, калi я схапiўся за тэлефон. Яе палiто i шалiк засталiся на вешалцы. Я не ведаў, што рабiць, але адчай, адчуты з-за гэтага, быў меншы за тую роспач, якая апанавала мяне праз тое, што я зрабiў...