Страница:
Як толькi закончылася чытаньне, шталер пытаецца, цi ня выкажацца каторы альбо каторыя з абвiнавачаных што да сутнсьцi абвiнаваўчага акта, можа, нават хто хацеў бы выказаць сваё раскаяньне; калi хоча, калi ласка, зрабiце гэта да таго, як пачнецца апытаньне. Падымае руку Клаўс Петэр Катэс, якi быў як бы галоўны сярод iх, i заяўляе, што ўсе яны простыя людзi, а менавiта сяляне й рамесьнiкi, нават адзiн зь iх майстар-шпалернiк, таму не такiя ўвiшныя ў прамовах i аргумэнтацыях, як вучоныя геры, хоць ужо ж такi ведаюць слова Бiблii, але лепей было б, каб за iх сказаў слова нехта зь iхнiх прапаведнiкаў, калi ўжо заходзiць пра сэнс i значэньне апошняй вячэры Хрыста цi пра спадчынныя грахi; а таму яны сьпiсалiся са сваiмi братамi менанiтамi ў Галандыi, каб прыслалi каго такога, хто паслужыўся б iм тут адвакатам у духоўных справах, i iм было абяцана, што пашлюць такога iм на падтрымку; вучоны муж яшчэ ўчора меўся прыбыць, але самае позьняе - сёньня; таму яны просяць некалькiх гадзiн адкладу да прыбыцьця iхняга абаронцы.
- Што! - абураецца Айцэн, бо ўжо адчувае, што шэрсьць на iм закурэла, як тады ў Альтоне. - Цi не дастаткова гэтых ухiлак i выкаўзак абвiнавачаных, якiя хочуць ў асьвечаных i ардынаваных службiтоў царквы й высокiх начальстваў адабраць права, на якiм трымаецца ўся боская пабудова, такiмi сваiмi субверсiўнымi намерамi? Яны яшчэ маюць прывалачы нам сюды ў герцагства галоўнага й вярхоўнага ератыка, каб дыспутам i цяжкасьцям канца ня было? Альбо, можа, яшчэ загадаеце прывесьцi яго ў суд як expertum legis divinae. Мы самi тут разьбiраемся дастаткова ў справах Божых i нам не патрэбна нiкога адкуль бы там нi было збоку, каб павучаў нас, а ўжо зь Нiдэрландаў, дзе праклятая ерась цьвiце й пахне, стакроць не й не.
Аднак шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер кладзе палец на тоўсты падбародак i рашае, што, зрэшты, ня будзем пазбаўляць абвiнавачаных права й зь iхняга боку запрасiць сьведак; калi тыя сьведкi вызнаюць такiя самыя аблуднасьцi, што й абвiнавачаныя, яны павiнны быць гатовыя трактавацца судом з такой самай строгасьцю, як i гэтыя; ва ўсiм астатнiм тэрмiны працэсу цьвёрда ўстаноўлены й ня могуць быць перасунутыя, пакуль там недзе памiж Амстэрдамам i горадам Цёнiнгам перакоўваюць закульгалага каня альбо мяняюць восi ў калёсах.
- А цяпер шаноўны гер superitendent, - завяршае ён, - задавайце Вашыя пытаньнi абвiнавачаным, каб гэтыя сваiмi адказамi маглi выявiць, цi трымаюцца яны сваiх iлжывых вераваньняў альбо цi не хацелi б яны лепей вярнуцца да вучэньня Лютэра, як яно выкладзена ў Аўгсбургскiм веравызнаньнi, i да гольштайнскага царкоўнага парадку.
У поўным даверы да сiлы Гасподняй, якая коней робiць кульгавымi й ламае восi ў калёсах галандзкiх iлжэпрапаведнiкаў, пачынае Айцэн свой допыт, хiтра плануючы пры гэтым паступова перайсьцi ад агульнага да спэцыфiчнага, так што ў канцы няшчасныя ератыкi павiснуць-такi ўсе на вострых круках лютэраўскай дыялектыкi. Але гэтыя выяўляюць сваю цьвёрдахрыбетнасьць, адказваюць на ягоныя добра аргумэнтаваныя словы дзёрзка альбо зусiм не адказаваюць i нават заяўляюць, што нiхто не саштурхне iх убок зь iхняй веры, нават гер супэрiнтэндэнт не саштурхне, як бы на iх нi напiраў.
Такога роду супрацiў, прызнае Айцэн, прыняты высакародным i шматшаноўным шталерам у дрэнны бок, супроць абвiнавачаных, але й супроць яго, якi гэта церпiць. I ён рашае не ўдавацца больш у дыспуты й добранькiя ўмаўленьнi; яго прапаведнiкi мусяць сагнуцца, як i гэты ератычны зброд; а ён, Бог сьведка, i так зрабiў для абвiнавачаных многа, калi павёў iх, зыходзячы з тэкстаў Сьвятога Пiсаньня i сутнасьцi нашага Госпада Iсуса Хрыста, да чыстых крынiц веры; цяпер яны будуць мусiць альбо напiцца, альбо ўтапiцца. Яны павiнны будуць прызнаць i згадзiцца з хрышчэньнем i тайнасьцю эўхарыстыi, як i iншыя, альбо прыняць на сябе наступствы, зь якiх высылка за межы герцагства, бадай, самае лагоднае. А таму падымiся, наморшчы лоб i пытайся ў абвiнавачаных, ad primum, цi ўсе людзi, за выключэньнем Хрыста, зачатыя i народжаныя ў спадчынным грэху i, вынiкам, цi ўсе яны дзецi зла, - так альбо не?
Катэс адчувае, што ўсё пастаўлена на руб i што той у сваёй чорнай хабiце ўчапiўся i больш ня выпусьцiць з лап сваiх пытаньняў. Таму кажа:
- Мы не разумеем, чаму мы ад Адама павiнны быць грэшныя, i мы ня можам прызнаць, што былi зачатыя ў грэху. На дзетках няма нiякага грэху, каб яны мелi ўшчэрб у сваёй шчаснасьцi. Таксама й тое, што хвароба й сьмерць павiнны йсьцi ад грэху, застаецца нам незразумелым; гэта так у прыродзе, а чалавек пастаўлены ў прыроду як Адам i Ева.
- Ерась, праклятая ерась, - заяўляе Айцэн i чакае, пакуль судовы пiсар надзейна запiша гэта на паперу. Пасьля, на бэнэфiс шматшаноўнаму геру шталеру й каб ён, як недасьведчны парафiянiн, таксама зразумеў, пра што тут iдзе, ён пытаецца, ad secundum, цi ня прызнаюць усё-такi абвiнавачаныя, што малых дзяцей трэба хрысьцiць i што хрышчэньне iм карыснае й патрэбнае, - так альбо не?
- Напiсана, - кажа Катэс, - што мы жывём толькi па веры. Item, толькi той, хто верыць i дзеля веры гэтай хрысьцiцца, той будзе шчасны. А дзетак, якiя пакуль яшчэ ня ведаюць нi дабра, нi зла, нельга хрысьцiць.
- Чартоўшчына, пахiбная i заганная, - дыктуе Айцэн пiсару й пасьля гэтага хоча ведаць ад абвiнавачаных, ad tertium, цi Хрыстос праз пакуту, якую ён прыняў дзеля нас, цi праз сваю ахвяру ўзяў на сябе й нашу вiну, так што мы цяпер адзiна празь веру ў яго ачышчаны ад грэху й можам быць шчаснымi, - так альбо не?
- Калi мы ўсё валiм на Хрыста, - кажа Катэс, - дык гэтым адкрываем дарогу грэху. Мы павiнны рабiць нешта й ад сябе, каб стацца шчаснымi, i чалавек павiнен гэтаксама шукаць Бога, як Бог шукае чалавека.
- Блюзьнерства, асуды вартае, - канстатуе Айцэн, i пакуль пiсар i гэта акуратненька заносiць на паперу, патрабуе сказаць, ad quartum, цi лiчаць абвiнавачаныя, што Iсус Хрыстос на сьвятой вячэры сапраўды кармiў нас сваiм целам i паiў крывёю, - так альбо не?
- Хлеб i вiно, - кажа Катэс, - мы прымаем у памяць пра Хрыста, яны застаюцца хлебам i вiном. Усё астатняе толькi прымхi й папiзм.
- Ерась, д'ябальская ерась! - голас зрываецца ў Айцэна. Але тым ня меней ён яшчэ хоча прадэманстраваць шматшаноўнаму й высакароднаму Каспару Гоеру, куды вядуць гэтыя агiдныя ўхiленьнi ад адзiнашчасьцедайнага вучэньня in praxi, бо зусiм такi яшчэ не асьветлена, як адно залежыць ад другога, сьвецкая ўлада ад сапраўднай веры, i таму пытаецца ў абвiнавачаных, зусiм ахрыпла ад пабожнай руплiвасьцi, цi ad quintum, паводле iх сапраўдны хрысьцiянiн можа дзейнiчаць i як сьвецкае начальства й са спакойным сумленьнем займаць высокую пасаду i ў гэтым сваiм стане цi можа быць шчасным i, ad sextum, цi хрысьцiяне ва ўсiх справах, якiя паводле слова Божага належаць начальствам, павiнны праявiць iм паслушэнства й цi, ad septimum, духоўнае царства Хрыста стаiць у супярэчнасьцi з царствамi сьвецкiмi й сьвецкiмi ўладамi, - так альбо не?
Залегла такая цiшыня, што здавалася, стала чуваць, як шашаль точыць бэлькi штатгальтарства, i ўсе вочы скiравалiся на Клаўса Петэра Катэса й Клаўса Шыпера й Дзiрыха Петэрса й Сiверта Петэрса й на Вопа Карнэлiуса й Мартэна Петэрса й Карнэлiуса Сiверса; а ў iх серабрыстыя кропельку поту выступiлi на тварах, бо яны ведаюць, што з усiх пытаньняў гэтае найцяжэйшае, яно выпрабаваньне, i цяпер будзе вынесены вырак i зламана палачка.
- Ну? - кажа Айцэн. - Так альбо не?
I, паколькi нiхто яму не адказвае, ужо хоча прыступiць да вялiкай пагромнай прамовы, якая павiнна стацца для Катэса й яго прысьнiкаў толькi першым форшмакам перад тым, што яны пачуюць на Страшным судзе перад нябесным судзьдзёй, калi раптам як бы самi сабою адчыняюцца дзьверы суда i ў залу ўваходзiць хадайнiчаны абвiнавачанымi ератычны прапаведнiк з Галандыi ў суправаджэньнi захiнутай вуалем жанчыны, якая нават пад сваiмi вуалямi й захiнамi выдае ў сабе выдатныя формы. Айцэну адразу робiцца так, быццам памяшканьне з усiмi асобамi ў iм пачынае павольна, а тады ўсё хутчэй i хутчэй закручвацца, i толькi нянаджаны госьць застаецца ў цэнтры непарушны, тым часам як ягоная суправоднiца адкiдае вуалю, i на яго, супэрiнтэндэнта, глядзяць нахабныя вочы, i пры гэтым грыбаты пунсовы раток зьбiраецца ў трубачку, быццам хоча сказаць: Ба, ты жывы яшчэ, стары кныр!
А прапаведнiк-ератык роўным крокам кiруецца да крэсла шталера, пачцiва кланяецца яму й заяўляе:
- Маё iмя, Ваша высакародства, Агасфэр, Ахаб Агасфэр, i я прыбыў сюды ў Цёнiнг з горада Амстэрдама, даць Вам даведку адносна ўсiх пытаньняў, якiя тычацца веры гэтых мужчын, што стаяць перад Вамi як абвiнавачаныя, каб быць iм для суцяшэньня i дапамогi, наколькi гэта ў маiх сiлах.
Шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер разглядвае чужынца, якi ў сваiм цёмнакарычневым галандскага крою сурдуце выглядае дастойна й дастаткова годнасна, i яму робiцца крышачку як бы несамавiта, i кажа:
- Мэйнгеер, для суцяшэньня i дапамогi яно яшчэ ня позна, а што да апытаньня, дык яно ўжо закончылася.
Агасфэр зноў кланяецца.
- Ваша дастойнасьць, - кажа ён, - добра, пасьля таго як апытаньне закончана, як абвiнаваўцаў так i абвiнавачаных, цi нельга, каб кожны з бакоў падсумаваў i выклаў casus? Наколькi я ведаю, вучоны superintendent быў за тое, каб гэта зрабiць; я толькi прашу дазволiць мне адказаць яму, пасьля таго, як ён закончыць.
- Мэйнгеер, - кажа шталер i запiнаецца, шукаючы трапнай рэплiкi, i ягоны позiрк просiць дапамогi ў Айцэна.
А той толькi што нарэшце апамятаўся. Ён падымае рукi як прарок Сьвятога Пiсаньня, калi той запрашае Бога ў сьведкi, i крычыць:
- Мэйнгеер сапраўды! Мэйнгеер Агасфэр! Гэты дзяцюк ня што iншае, як прайдзiсьвет i ашуканец, рыначны блазан, якi выдае сябе за Вечнага альбо Вандроўнага Жыда, i яшчэ горш за тое, злачынны дэзертыр з палка Пуфэндорфа, што на службе ў герцага. Хапайце яго! Вяжыце яго! I ягоную шлюху, каб не ўцякла! Шталеравыя палiцыянты - не зь лянiвых, адразу кiдаюцца на iлжэгаландца, i як што гэты адразу хапаецца за кароткую шпагу, высьвiствае яе з скураной похвы, i пачынаецца шум i гвалт перад спалоханымi вачыма гераў pastores, сыплюцца iскры, як гэта й бывае, але перад зграяй не ўстаiць самая высакародная дзiчына, i вось ужо здаецца, гер Агасфэр, шмат разоў паранены, павiнен быў бы ўпасьцi на падлогу, калi памiж iмi кiдаецца Маргрыт, i меч самага дужага з банды, i ўдар, назначаны яму, дастаецца ёй. Айцэн бачыць кроў, якая цячэ па яе белай шыi, рыхтык як тады ў Вiтэнбэргу чырвонае вiно, i ў жудасьцi засланяе твар.
Падняўшы вочы пасьля ўсеагульнага гармiдару й гвалту, бачыць: ляжыць перад iм тое, што засталося ад жанчыны, якую звабiў i спакусiў яго любiмец: драўляны шар, з гусiным крылом на iм замест валасоў i дзiркi замест вачэй i носа й рота, а побач расшкумутаная вязанка саломы, як гэта iх сяляне ставяць у полi, каб палохаць птушак. Але ж i мы з вамi цi ж у канцы таксама ня робiмся толькi попелам i пылам i марнасьцю й д'ябальскiм страшыдлам?
А Агасфэра палiцыянты ўжо вывелi.
РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦЬВЁРТЫ
У якiм герцаг Гаторпскi асуджае Агасфэра на васьмiкротную "вулiцу" са шпiцрутэнамi, а правялебны гер супэрiнтэндэнт адкiдае ад сябе сьмяротную стому, як калiсьцi рабi ад сваiх дзьвярэй, але толькi зь iншых прычын
Што расьлiне спорны дожджык i сонейка, тое чалавеку надзея: ён расьцьвiтае, на шчоках румянец, у валасах моцнасьць, у вачах бляск, i сам сабе здаецца як бы памаладзелым на гады й годы. Так i геру супэрiнтэндэнту Паўлюсу фон Айцэну, - ага бо, нарэшце, думае ён, заброду-жыду зышчацца скураю, а быў жа праклёнам i атрутай жыцьця, i празь яго, жыдавыя, у гэтым ён гатовы пабажыцца, д'ябальскiя чары й змусты, зрэшты, на добры канец прыгажуня Маргрыт абернута ў саламянае пудзiла, якое людзi ставяць на страх птушкам, а была ж упоперак i яму, як пабожнаму хрысьцiянiну й слузе дзяржавы.
Спытаны наконт арыштаванага, ён кажа герцагу, якi яшчэ ляжыць у ложку й сьнедае, а ён, фон Айцэн, i гер тайны радца Лёйхтэнтрагер чакаюць па левы й правы бок ложка, што, вядома, ня можа быць нiякага сумненьня: блазан i рыначны збродзень, якi шлындаўся па ўсёй Еўропе як Вечны альбо Вандроўны Жыд i ўмыкаў у людзей грошы з кiшэнi з дапамогаю прынцэсы Трапезундзкай, i Пуфэндорфаў жаўнер, якi стаяў у службе ў Яго герцагскай мосьцi i ў ягонай сьвiце выправiўся ў галандскi паход, i менанiцкi прапаведнiк-гарлапан, якi ў Цёнiнгу, бы вулiчны маталыга набраўся нахабства бязь нiякага сораму выступiць сьведкам перад Яго мосьцi духоўным судом i перад высакародным i шматшаноўным шталерам герцага й да таго ж яшчэ з дапамогай чорнай магii ператварыў у гароднае пудзiла ва ўсiх адносiнах камплектную i статэчную бабу, - адна й тая самая асоба, а значыцца, подлы дэзертыр, зь якiм трэба абыходзiцца па законах ваеннага часу; гер тайны радца, якi i ў ранейшыя часы шмат разоў сустракаўся з Агасфэрам, таксама можа пацьвердзiць яго iдэнтычнасьць i ягоную ж службовую ролю ў Пуфэндорфавым войску, у якiм прыпiсаны А.Агасфэр пазьней быў аб'яўлены прапалым бязь вестак.
Герцаг папярхаецца на кавалку вэнджанiны й пасьля таго, як, крэкчучы й адплёўваючыся, прачысьцiў горла, патрабуе ад свайго тайнага радцы далажыць, цi ня было б мудрэй прыгрэць такога штукара-чарадзея, замест каб прапускаць яго праз строй; а што да пудзiла, дык у сваiм герцагстве ён ведае процьму баб, якiх, размаляваных i расфуфыраных, хоць цяпер станавi ў любы гарод, так i так яны ўжо пажухлi й перасохлi - на iншы ўжытак негадзяшчыя. Але Лёйхтэнтрагер, зiрнуўшы на Айцэна, аж той жахнуўся, кажа герцагу, што арыштаваны, шчыра кажучы, ня ўтрымлiваецца пад вартай як чарадзей i чарнакнiжнiк; за iм проста прыглядваюць i назiраюць; чалавек сядзiць на ланцугу й гадзiнамi вядзе нейкiя перагаворы зь нейкiм рэбэ Ёшуа, гэта жыдоўскi назоў нашага Iсуса.
Герцаг Адальф палохаецца: ад чалавека, якi мае такiя сувязi й зносiны, лепей трымацца далей, хай iм займаецца супэрiнтэндэнт; але Айцэн раiць прыняць справу так, якою яна бачыцца цьвярозаму воку, чалавек быў у войску й больш ня ёсьць, дзе былi б тыя войскi на княскiя войны, калi б кожны ўцякаў зь iх, калi яму засьвярбiць? Такое абгрунтаваньне, думае герцаг, нязгорш-такi, i ён бурчыць, што ж хай Агасфэр будзе прапушчаны праз строй iншым на пострах i геру супэрiнтэндэнту на ўцеху. I як што герцаг ужо дасьнедаў, пiва дапiў, ён кiвае слузе, i той прыносiць яму тазiк, ён абмывае рукi, доўга й грунтоўна, i кажа:
- Вы пазналi яго, Айцэн, i назвалi яго й паказалi на яго пальцам, дык глядзiце ўжо самi, як яно там далей.
Калi гер супэрiнтэндэнт чуе гэта, яму робiцца млосна на сэрцы, ён азiраецца на прыяцеля Лёйхтэнтрагера, цi не паможа ён яму й цяпер; але вочы ў таго як мармур, а твар як ляднiк, i калi ён пытаецца ў герцага, колькi ж разоў прапусьцiць Агасфэра праз строй, два разы, чатыры разы, восем разоў, i герцаг, цяпер ужо знуджаны, кажа восем разоў, Айцэн ведае, што гэта сьмяротны вырак. Але адначасова таксама думае, ну, вось цяпер i выявiцца: сапраўды Агасфэр Вечны Жыд цi не й цi праўда ён асуджаны нашым Госпадам Хрыстом жыць да яго канчатковага вяртаньня, яму ўсё адно ў такiм разе нiчым не абыдзецца, акрамя добрай лупцоўкi; калi ён сапраўдны шавец i цёмны дзялок i махляр, якi пасьвiўся на людзкой даверлiвасьцi ды яшчэ й з Маргрэт вычвараў, што вычвараў, пакуль яна не ператварылася ў саламянае пудзiла, дык так яму й трэба, дык i не заслугоўвае нiчога iншага, як быць забiтым кiямi да сьмерцi. Супакойваючы такiм чынам сваё сумленьне, цi што там яшчэ замест яго ён носiць у грудзях, ён наступную ноч цiхамiрна сьпiць, пасопваючы каля сваёй жонкi Барбары, i як што яна адчувае пад ранiцу замiлаванасьць i адпаведна дае яму цыцы й чагосьцi яшчэ, гэта яму амаль удаецца; але як толькi яна пачынае варочаць кашчавымi клубамi й яго ўжо добра разьбiрае, ён думае, што й на яе шыi нiбыта бачыць крывавае колца, i спалохана адсоўваецца й садзiцца на ўскрайку ложка ў нагах, трасучыся i трымцячы й закацiўшы вочы; а яна думае, што яму заклiнiла штуку, i пытаецца:
- Як там у цябе, усё як сьлед, Паўль, яшчэ здаровы, i на сваiм месцы, Паўль?
I ён спазнае, што яна ўсё яшчэ ў целе, хоць i ў худым, i з аднаго кавалка, бо яшчэ нiколi нiхто ня чуў, каб гаварыла адна галава, апрача хiба каня Фалады, але тая была прыбiтая. Таму бурчыць, што за дурныя пытаньнi й як там са сьняданкам; дзень сёньня будзе цяжкi, бо якраз падчас вячэрнi аднаго там прагоняць праз строй, а герцаг хоча, каб ён, як вышэйшы прадстаўнiк царкоўнага аўтарытэту аказаўся хлопцу духоўнай падтрымкай. Барбара звонiць служанку, i яны разам гатуюць Айцэну сьняданак, пасьля якога абсмокчаш усе дзесяць пальцаў, мучны кулеш зь яйкам i распушчаным маслам i пiвам i каўбасой i сьвежым хлебам; але тым ня меней яму нешта ня лезе ў рот, i ён адсоўвае ад сябе сьняданак; так i за рабочым сталом нiчога ня йдзе ў руку, нi нядзельная казань, якую ён мяркуе сказаць у саборы паводле Лукаша 18, верш 10, пра пыхлiвага фарысэя, якi выхваляецца тым, што два разы на тыдзень посьцiцца й аддае Богу дзесяцiну з усяго, што набывае, тым часам як бедны мытнiк можа толькi вымольваць у нябеснага айца лiтасьцi за свае грахi, на што Iсус кажа: Кожны, хто ўзьвялiчвае сам сябе, панiжаны будзе, а хто панiжае сябе, узвысiцца, анi пiсьмо да пастара Ёгана Хрысьцiяна ў Лёйце, якому Барбара паслала тры дзясяткi яек, бо скардзiцца, што ў яго пяць сыноў i тры дачкi, якiм усiм хочацца ням-ням, а ў Лёйце так усяго мала, хлеба няма, пiва таксама няма, i таму ён цяпер хацеў бы мець яшчэ й кiрху ў Боэлi, будзе прапаведаваць карацей, пiша ён, два разы па дзесяць запаведзяў было б дастаткова, калi б дарога не такая доўгая, а на сымболе веры i sacramenta ён, так бы мовiць, падхалтурваў бы дадаткова да асноўнай казанi. Аполуднi Айцэну сапраўдная пакута; як бы ўсмакавала курачка, што яму прапануецца, далiкатна запечаная, прыемна духмяная, калi ён думае, што яго чакае наперадзе: гэта першы раз, калi ён афiцыйна прадстаўлены на прагонцы пад шпiцрутэнамi, а ў яго ж душы струны танчэйшыя, чым у большасьцi, ён чалавек мiру й вучэбнага кабiнета, а не гарласты, цьвёрдаступны палявы прапаведнiк; але нiяк немагчыма адмовiць герцагу, калi Лёйхтэнтрагер, яго асабiсты добры прыяцель i сябар, аж так вельмi прыблiжаны да Iх мосьцi.
Так усоўваецца ён, як што ўжо блiзiцца трэцяя гадзiна пасьля полудня, у сваю чорную хабiту зь белым каўняром; бярэ з сабой i срэбраны крыжык, каб злачынец, перш чым вырупiцца ў цяжкую дарогу, мог пацалаваць яго, хоць няма пэўнасьцi, што жыд захоча рабiць гэта. I прыйшоўшы на рыначны пляц, там ужо вялiкi натоўп; такое ўражаньне, быццам стлумiўся цэлы горд Шлезьвiг перад крывавым месцам, - дзецi, мужчыны й старыя, з жанкамi, каб пацешыцца з ваеннай гульнi, якая павiнна там адбыцца. Сцягнутыя ўжо й жаўнеры, выбраныя паводле росту, каб удары шпiцрутэнамi таксама клалiся ў правiльным парадку, каб ня было так, што даўгалыгi злачынец мецьме супрацiўнiкам нiжэйшага; толькi хлопчыкi тамбурысты, якiя павiнны будуць сыпаць пошчак падчас працэдуры, у сваiх стракатых куртах, як зласьлiвыя гномы, снуюць, скачуць, мацней падцягваюць скуру на барабанах, каб гучаньне было добрае. I жаўнеры, заўважае Айцэн, у кароткiх мундзiрах, пры ўсёй скураной сваёй збруi, але бяз зброi; iнакш многiя зь iх, магчыма, захацелi б, падазраючы, што й iх чакае такая самая доля, як i асуджанага, павярнуць мячы i ўтварыць фронт супроць сваiх капралаў i афiцэраў i супроць гера супэрiнтэндэнта. А над усiм гэтым вiсiць неба, шэрае як сьвiнец, з хуткаплыннымi хмарамi, якiя ледзь не напаўзаюць на дахi дамоў i не спавяшчаюць нiчога добрага.
Тым часам гер прафуз палка, якi ўсiм камандуе, бачыць гера супэрiнтэндэнта й падыходзiць разам з суб-прафузамi, да яго, вiтае ветлiвымi словамi й запрашае на чарку пасьля выкананьня абавязку.
- Яна вам спатрэбiцца, сьвяты гер доктар, - кажа ён зь лёккiм "хо-хо" i "ха-ха", - выгляд у вас ня дужа здаровы.
А суб-прафуз з такiм самым "хо-хо" i "ха-ха" ляпае Айцэна па плячы, аж у таго ледзь каленi не падсядаюць. Пасьля чаго прафуз дае знак, i афiцэры й капралы становяць сваiх людзей у два рады, адзiн рад у трыста футаў даўжынёю, тварам да такога смага другога; мамiж iмi праход, вулiца, шэсьць крокаў ушыркi, i жаўнеры на невялiкай адлегласьцi адзiн ад аднаго, але так, каб кожны мог добра замахнуцца.
- Iдзiце за мною, сьвяты гер доктар, - кажа прафуз, - гер суб-прафуз стаiць у тым канцы "вулiцы" i пасылае да нас хлопца, каб вы, калi ён дойдзе да нас яшчэ жывы, маглi сказаць яму ваша "пахвалёны будзь".
Прынесьлi дубцоў, сьвежа нарэзаных зь вербаў унiзе каля рэчкi Шляй i акораных, чатыры кашы зь пяцьцюдзесяцьцю дубцамi, кожны дубец даўжынёю ў чатыры з палавiнаю футы й таўшчынёю зь вялiкi палец мужчыны. Прафуз асабiста дастае з каша то адзiн дубец, то другi й прабуе яго, прасьвiстваючы iм у паветры па драўляным слупе, наверсе якога лунае герцагскi трыкалёр, чырвона-бела-блакiтны штандар, каб ён мог чуць, як сьвiшчуць дубцы, i бачыць, як яны будуць шморгаць па целе няшчаснага грэшнiка, калi ён пабяжыць па вулiцы.
На вежы сабора прабiла тры гадзiны, i шум i галасьня на пляцы ўлеглiся i спакваля ацiхлi зусiм. Адтуль, дзе Гаторпская вулiца ўлiваецца ў рыначны пляц, паказаўся эскорт, дванаццаць конных з аголенымi шаблямi, пасярдзiне iх на возе з драбiнамi з кучарам-гiцлем, злачынец, стоячы на поўны рост са зьвязанымi рукамi, бледны як сьмерць, але зь цьвёрдым позiркам паўзьверх застылага ў чаканьнi натоўпу. Так i едуць яны сярод людзей, праз натоўп, якi толькi неахвотна расступаецца перад конямi, аж туды да чалавечай "вулiцы", якую ён павiнен прайсьцi восем разоў, чатыры разы туды, чатыры разы назад i за кожным разам атрымаць дзьвесьце шпiцрутэнаў па сьпiне, кожны ўдар лiчаны й разьмераны, бо за кожнымi двума жаўнерамi стаiць капрал, якi сочыць, каб па слабасьцi альбо са спагады ня сьвiснуў слабы ўдар. Два слугi прафуза сьпiхваюць лiхамысьнiка з воза, i вось ужо яны стаяць адзiн супроць аднаго, гер супэрiнтэндэнт i Агасфэр, Агасфэр толькi ў кашулi й портках, i неяк раптам Айцэну не стае сiлы зiрнуць таму ў вочы, ён апускае галаву, i тут бачыць босыя скалечаныя ногi з тоўстымi закарэлымi ступакамi, якiмi яны зрабiлiся ў жыда за паўтары тысячы гадоў вандраваньняў, i яму на душы так, быццам ён павiнен упасьцi на каленi перад асуджаным i цалаваць яму ногi, але тут прафуз штурхае яго ў бок i кажа:
- Малiцеся, сьвяты гер доктар, малiцеся!
I Айцэн ломкiм голасам пытаецца ў Агасфэра, цi ня хоча ён паспавядацца й атрымаць дараваньне, i хоць той стаiць моўчкi, Айцэн лiчыць яго маўчаньне за згоду й пачынае:
- Усемагутны Божа, Айцец мiлажальны, я бедны, гаротны, грэшны чалавек прызнаю табе ўсе мае грахi й лiхадзействы, якiя я ўчынiў помыслам, словам i ўчынкам, чым прагнявiў цябе й заслужыў у цябе кару прысна i навекi вякоў.
Але з гэтага месца далей гаварыць ня можа, бо раптам яму прыходзiць у галаву, што ён, бадай, больш молiцца за сваю шчаснасьць, чым за шчаснасьць лiхамысьнiка, i падымае вочы ўгору да неба ў надзеi, што суцяшэньне прыйдзе адтуль, але позiрк яго падае на твар Агасфэра, няўмольны й поўны цьвёрдасьцi й насьмешкi, i зноў яго забiрае злосьць на жыда, якi заўсёды рабiў яму насуперак i прагнаў нашага Госпада Хрыста ад сваiх дзьвярэй, калi той толькi хацеў трошкi адпачыць ад крыжа, i ён пасьпешна завяршае, толькi дзеля таго, каб выканаць прафузаў наказ, i камячыць тэкст, як Бог дзеля сваёй мiласэрнсьцi й дзеля бязьвiнных горкiх пакутаў i сьмерцi свайго любаснага сына Iсуса Хрыста да нас, бедных грэшных людзей, хоча быць лiтасьцiвым i мiлажальным i дараваць нам усiм нашыя грахi й даць нам моцнасьцi духу дзеля нашага паляпшэньня. Аман.
Пасьля чаго прафуз абвяшчае, што годзе пабожных слоў, i што ваенная юстыцыя i прагны да вiдовiшчаў люд хочуць таксама дастацца да свайго права. Два слугi становяць Агасфэра якраз на пачатку "вулiцы" тварам у яе, i прафуз камандуе, i голас яго гучыць далёка:
- Гатова да прабегу вулiцы - марш!
Агасфэр бачыць перад сабою бясконцую "вулiцу", справа жаўнеры, зьлева жаўнеры, вочы, вочы, вочы, два муры з вачамi, i ўсе глядзяць на яго, i паднятыя для ўдару дубцы, якiя далей здаюцца ўсё больш кароткiмi, пакуль усё, вулiца й жаўнеры й прылады, ня ўлiваецца ў адну чорную пропадзь, якая праглыне яго. Спачатку ён адчувае кожны ўдар так, быццам дубец апаясвае яго, i кожнага разу яму займае дух, i ён адчувае, як набухае й лопаецца скура й выступае кроў, густая i гарачая. Пасьля боль зьлiваецца ў хвалi, якiя пракочваюцца па iм i душаць, пакуль ён ня ўскрыквае, як зьвер, крык разьдзiрае горла, вочы лезуць з вачанiц, мяса на сьпiне лопаецца й рвецца, а канца вулiцы ўсё яшчэ няма. Мiласэрнасьцi, шэпча ён, i ведае, што нiхто яго ня чуе, а калi б i пачуў, не ўмiлажалiўся б, i хiстаючыся тупае далей, i зноў удары, зноў посьвiст дубцоў, кляск, якi ўжо ён чуе, быццам гэта не ягоная сьпiна, якая прымае ўдары, не свае мускулы, якiя разрываюцца валакно за валакном.
Вось, нарэшце, дайшоў. I ўсё яшчэ жыве. Ён дыхае з хрыпам, сэрца ў грудзях дзiка б'ецца, боль вакол яго ўсяго як палiто з жару. Але тут ужо паказваецца гер суб-прафуз i хапае яго пяцярнёй, паварочвае й высьпяткам пасылае назад у вулiцу. Ён спытыкаецца, падскоквае. Што ён яшчэ можа бачыць каменьне пад нагамi, зьдзiўляе яго самога, можа чуць глухое вiраваньне барабанаў, думаць можа, столькi крывi, колькi ж крывi ў чалавеку. Яго сьпiна суцэльнае чырвонае месiва: кашуля, скура, чырвонае мяса; скора аголяцца косьцi, ясна. Пасьля, калi падымае галаву, каб разгледзецца ў страшнай дарозе, ён бачыць Айцэна, чорнага й малюсенькага ў аддаленьнi, але ён робiцца ўсё большы й большы, з кожным крокам падрастае, з кожным ударам, рысы твару робяцца больш пазнавальныя, востры нос, сьцяты рот, маленькiя блiскучыя вочы. I калi ён падыходзiць да яго, апускаецца яшчэ апошнi ўдар на ягоныя плечы, ён падае на каленi перад iм i просiць, кусаючы губы:
- Што! - абураецца Айцэн, бо ўжо адчувае, што шэрсьць на iм закурэла, як тады ў Альтоне. - Цi не дастаткова гэтых ухiлак i выкаўзак абвiнавачаных, якiя хочуць ў асьвечаных i ардынаваных службiтоў царквы й высокiх начальстваў адабраць права, на якiм трымаецца ўся боская пабудова, такiмi сваiмi субверсiўнымi намерамi? Яны яшчэ маюць прывалачы нам сюды ў герцагства галоўнага й вярхоўнага ератыка, каб дыспутам i цяжкасьцям канца ня было? Альбо, можа, яшчэ загадаеце прывесьцi яго ў суд як expertum legis divinae. Мы самi тут разьбiраемся дастаткова ў справах Божых i нам не патрэбна нiкога адкуль бы там нi было збоку, каб павучаў нас, а ўжо зь Нiдэрландаў, дзе праклятая ерась цьвiце й пахне, стакроць не й не.
Аднак шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер кладзе палец на тоўсты падбародак i рашае, што, зрэшты, ня будзем пазбаўляць абвiнавачаных права й зь iхняга боку запрасiць сьведак; калi тыя сьведкi вызнаюць такiя самыя аблуднасьцi, што й абвiнавачаныя, яны павiнны быць гатовыя трактавацца судом з такой самай строгасьцю, як i гэтыя; ва ўсiм астатнiм тэрмiны працэсу цьвёрда ўстаноўлены й ня могуць быць перасунутыя, пакуль там недзе памiж Амстэрдамам i горадам Цёнiнгам перакоўваюць закульгалага каня альбо мяняюць восi ў калёсах.
- А цяпер шаноўны гер superitendent, - завяршае ён, - задавайце Вашыя пытаньнi абвiнавачаным, каб гэтыя сваiмi адказамi маглi выявiць, цi трымаюцца яны сваiх iлжывых вераваньняў альбо цi не хацелi б яны лепей вярнуцца да вучэньня Лютэра, як яно выкладзена ў Аўгсбургскiм веравызнаньнi, i да гольштайнскага царкоўнага парадку.
У поўным даверы да сiлы Гасподняй, якая коней робiць кульгавымi й ламае восi ў калёсах галандзкiх iлжэпрапаведнiкаў, пачынае Айцэн свой допыт, хiтра плануючы пры гэтым паступова перайсьцi ад агульнага да спэцыфiчнага, так што ў канцы няшчасныя ератыкi павiснуць-такi ўсе на вострых круках лютэраўскай дыялектыкi. Але гэтыя выяўляюць сваю цьвёрдахрыбетнасьць, адказваюць на ягоныя добра аргумэнтаваныя словы дзёрзка альбо зусiм не адказаваюць i нават заяўляюць, што нiхто не саштурхне iх убок зь iхняй веры, нават гер супэрiнтэндэнт не саштурхне, як бы на iх нi напiраў.
Такога роду супрацiў, прызнае Айцэн, прыняты высакародным i шматшаноўным шталерам у дрэнны бок, супроць абвiнавачаных, але й супроць яго, якi гэта церпiць. I ён рашае не ўдавацца больш у дыспуты й добранькiя ўмаўленьнi; яго прапаведнiкi мусяць сагнуцца, як i гэты ератычны зброд; а ён, Бог сьведка, i так зрабiў для абвiнавачаных многа, калi павёў iх, зыходзячы з тэкстаў Сьвятога Пiсаньня i сутнасьцi нашага Госпада Iсуса Хрыста, да чыстых крынiц веры; цяпер яны будуць мусiць альбо напiцца, альбо ўтапiцца. Яны павiнны будуць прызнаць i згадзiцца з хрышчэньнем i тайнасьцю эўхарыстыi, як i iншыя, альбо прыняць на сябе наступствы, зь якiх высылка за межы герцагства, бадай, самае лагоднае. А таму падымiся, наморшчы лоб i пытайся ў абвiнавачаных, ad primum, цi ўсе людзi, за выключэньнем Хрыста, зачатыя i народжаныя ў спадчынным грэху i, вынiкам, цi ўсе яны дзецi зла, - так альбо не?
Катэс адчувае, што ўсё пастаўлена на руб i што той у сваёй чорнай хабiце ўчапiўся i больш ня выпусьцiць з лап сваiх пытаньняў. Таму кажа:
- Мы не разумеем, чаму мы ад Адама павiнны быць грэшныя, i мы ня можам прызнаць, што былi зачатыя ў грэху. На дзетках няма нiякага грэху, каб яны мелi ўшчэрб у сваёй шчаснасьцi. Таксама й тое, што хвароба й сьмерць павiнны йсьцi ад грэху, застаецца нам незразумелым; гэта так у прыродзе, а чалавек пастаўлены ў прыроду як Адам i Ева.
- Ерась, праклятая ерась, - заяўляе Айцэн i чакае, пакуль судовы пiсар надзейна запiша гэта на паперу. Пасьля, на бэнэфiс шматшаноўнаму геру шталеру й каб ён, як недасьведчны парафiянiн, таксама зразумеў, пра што тут iдзе, ён пытаецца, ad secundum, цi ня прызнаюць усё-такi абвiнавачаныя, што малых дзяцей трэба хрысьцiць i што хрышчэньне iм карыснае й патрэбнае, - так альбо не?
- Напiсана, - кажа Катэс, - што мы жывём толькi па веры. Item, толькi той, хто верыць i дзеля веры гэтай хрысьцiцца, той будзе шчасны. А дзетак, якiя пакуль яшчэ ня ведаюць нi дабра, нi зла, нельга хрысьцiць.
- Чартоўшчына, пахiбная i заганная, - дыктуе Айцэн пiсару й пасьля гэтага хоча ведаць ад абвiнавачаных, ad tertium, цi Хрыстос праз пакуту, якую ён прыняў дзеля нас, цi праз сваю ахвяру ўзяў на сябе й нашу вiну, так што мы цяпер адзiна празь веру ў яго ачышчаны ад грэху й можам быць шчаснымi, - так альбо не?
- Калi мы ўсё валiм на Хрыста, - кажа Катэс, - дык гэтым адкрываем дарогу грэху. Мы павiнны рабiць нешта й ад сябе, каб стацца шчаснымi, i чалавек павiнен гэтаксама шукаць Бога, як Бог шукае чалавека.
- Блюзьнерства, асуды вартае, - канстатуе Айцэн, i пакуль пiсар i гэта акуратненька заносiць на паперу, патрабуе сказаць, ad quartum, цi лiчаць абвiнавачаныя, што Iсус Хрыстос на сьвятой вячэры сапраўды кармiў нас сваiм целам i паiў крывёю, - так альбо не?
- Хлеб i вiно, - кажа Катэс, - мы прымаем у памяць пра Хрыста, яны застаюцца хлебам i вiном. Усё астатняе толькi прымхi й папiзм.
- Ерась, д'ябальская ерась! - голас зрываецца ў Айцэна. Але тым ня меней ён яшчэ хоча прадэманстраваць шматшаноўнаму й высакароднаму Каспару Гоеру, куды вядуць гэтыя агiдныя ўхiленьнi ад адзiнашчасьцедайнага вучэньня in praxi, бо зусiм такi яшчэ не асьветлена, як адно залежыць ад другога, сьвецкая ўлада ад сапраўднай веры, i таму пытаецца ў абвiнавачаных, зусiм ахрыпла ад пабожнай руплiвасьцi, цi ad quintum, паводле iх сапраўдны хрысьцiянiн можа дзейнiчаць i як сьвецкае начальства й са спакойным сумленьнем займаць высокую пасаду i ў гэтым сваiм стане цi можа быць шчасным i, ad sextum, цi хрысьцiяне ва ўсiх справах, якiя паводле слова Божага належаць начальствам, павiнны праявiць iм паслушэнства й цi, ad septimum, духоўнае царства Хрыста стаiць у супярэчнасьцi з царствамi сьвецкiмi й сьвецкiмi ўладамi, - так альбо не?
Залегла такая цiшыня, што здавалася, стала чуваць, як шашаль точыць бэлькi штатгальтарства, i ўсе вочы скiравалiся на Клаўса Петэра Катэса й Клаўса Шыпера й Дзiрыха Петэрса й Сiверта Петэрса й на Вопа Карнэлiуса й Мартэна Петэрса й Карнэлiуса Сiверса; а ў iх серабрыстыя кропельку поту выступiлi на тварах, бо яны ведаюць, што з усiх пытаньняў гэтае найцяжэйшае, яно выпрабаваньне, i цяпер будзе вынесены вырак i зламана палачка.
- Ну? - кажа Айцэн. - Так альбо не?
I, паколькi нiхто яму не адказвае, ужо хоча прыступiць да вялiкай пагромнай прамовы, якая павiнна стацца для Катэса й яго прысьнiкаў толькi першым форшмакам перад тым, што яны пачуюць на Страшным судзе перад нябесным судзьдзёй, калi раптам як бы самi сабою адчыняюцца дзьверы суда i ў залу ўваходзiць хадайнiчаны абвiнавачанымi ератычны прапаведнiк з Галандыi ў суправаджэньнi захiнутай вуалем жанчыны, якая нават пад сваiмi вуалямi й захiнамi выдае ў сабе выдатныя формы. Айцэну адразу робiцца так, быццам памяшканьне з усiмi асобамi ў iм пачынае павольна, а тады ўсё хутчэй i хутчэй закручвацца, i толькi нянаджаны госьць застаецца ў цэнтры непарушны, тым часам як ягоная суправоднiца адкiдае вуалю, i на яго, супэрiнтэндэнта, глядзяць нахабныя вочы, i пры гэтым грыбаты пунсовы раток зьбiраецца ў трубачку, быццам хоча сказаць: Ба, ты жывы яшчэ, стары кныр!
А прапаведнiк-ератык роўным крокам кiруецца да крэсла шталера, пачцiва кланяецца яму й заяўляе:
- Маё iмя, Ваша высакародства, Агасфэр, Ахаб Агасфэр, i я прыбыў сюды ў Цёнiнг з горада Амстэрдама, даць Вам даведку адносна ўсiх пытаньняў, якiя тычацца веры гэтых мужчын, што стаяць перад Вамi як абвiнавачаныя, каб быць iм для суцяшэньня i дапамогi, наколькi гэта ў маiх сiлах.
Шматшаноўны й высакародны Каспар Гоер разглядвае чужынца, якi ў сваiм цёмнакарычневым галандскага крою сурдуце выглядае дастойна й дастаткова годнасна, i яму робiцца крышачку як бы несамавiта, i кажа:
- Мэйнгеер, для суцяшэньня i дапамогi яно яшчэ ня позна, а што да апытаньня, дык яно ўжо закончылася.
Агасфэр зноў кланяецца.
- Ваша дастойнасьць, - кажа ён, - добра, пасьля таго як апытаньне закончана, як абвiнаваўцаў так i абвiнавачаных, цi нельга, каб кожны з бакоў падсумаваў i выклаў casus? Наколькi я ведаю, вучоны superintendent быў за тое, каб гэта зрабiць; я толькi прашу дазволiць мне адказаць яму, пасьля таго, як ён закончыць.
- Мэйнгеер, - кажа шталер i запiнаецца, шукаючы трапнай рэплiкi, i ягоны позiрк просiць дапамогi ў Айцэна.
А той толькi што нарэшце апамятаўся. Ён падымае рукi як прарок Сьвятога Пiсаньня, калi той запрашае Бога ў сьведкi, i крычыць:
- Мэйнгеер сапраўды! Мэйнгеер Агасфэр! Гэты дзяцюк ня што iншае, як прайдзiсьвет i ашуканец, рыначны блазан, якi выдае сябе за Вечнага альбо Вандроўнага Жыда, i яшчэ горш за тое, злачынны дэзертыр з палка Пуфэндорфа, што на службе ў герцага. Хапайце яго! Вяжыце яго! I ягоную шлюху, каб не ўцякла! Шталеравыя палiцыянты - не зь лянiвых, адразу кiдаюцца на iлжэгаландца, i як што гэты адразу хапаецца за кароткую шпагу, высьвiствае яе з скураной похвы, i пачынаецца шум i гвалт перад спалоханымi вачыма гераў pastores, сыплюцца iскры, як гэта й бывае, але перад зграяй не ўстаiць самая высакародная дзiчына, i вось ужо здаецца, гер Агасфэр, шмат разоў паранены, павiнен быў бы ўпасьцi на падлогу, калi памiж iмi кiдаецца Маргрыт, i меч самага дужага з банды, i ўдар, назначаны яму, дастаецца ёй. Айцэн бачыць кроў, якая цячэ па яе белай шыi, рыхтык як тады ў Вiтэнбэргу чырвонае вiно, i ў жудасьцi засланяе твар.
Падняўшы вочы пасьля ўсеагульнага гармiдару й гвалту, бачыць: ляжыць перад iм тое, што засталося ад жанчыны, якую звабiў i спакусiў яго любiмец: драўляны шар, з гусiным крылом на iм замест валасоў i дзiркi замест вачэй i носа й рота, а побач расшкумутаная вязанка саломы, як гэта iх сяляне ставяць у полi, каб палохаць птушак. Але ж i мы з вамi цi ж у канцы таксама ня робiмся толькi попелам i пылам i марнасьцю й д'ябальскiм страшыдлам?
А Агасфэра палiцыянты ўжо вывелi.
РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦЬВЁРТЫ
У якiм герцаг Гаторпскi асуджае Агасфэра на васьмiкротную "вулiцу" са шпiцрутэнамi, а правялебны гер супэрiнтэндэнт адкiдае ад сябе сьмяротную стому, як калiсьцi рабi ад сваiх дзьвярэй, але толькi зь iншых прычын
Што расьлiне спорны дожджык i сонейка, тое чалавеку надзея: ён расьцьвiтае, на шчоках румянец, у валасах моцнасьць, у вачах бляск, i сам сабе здаецца як бы памаладзелым на гады й годы. Так i геру супэрiнтэндэнту Паўлюсу фон Айцэну, - ага бо, нарэшце, думае ён, заброду-жыду зышчацца скураю, а быў жа праклёнам i атрутай жыцьця, i празь яго, жыдавыя, у гэтым ён гатовы пабажыцца, д'ябальскiя чары й змусты, зрэшты, на добры канец прыгажуня Маргрыт абернута ў саламянае пудзiла, якое людзi ставяць на страх птушкам, а была ж упоперак i яму, як пабожнаму хрысьцiянiну й слузе дзяржавы.
Спытаны наконт арыштаванага, ён кажа герцагу, якi яшчэ ляжыць у ложку й сьнедае, а ён, фон Айцэн, i гер тайны радца Лёйхтэнтрагер чакаюць па левы й правы бок ложка, што, вядома, ня можа быць нiякага сумненьня: блазан i рыначны збродзень, якi шлындаўся па ўсёй Еўропе як Вечны альбо Вандроўны Жыд i ўмыкаў у людзей грошы з кiшэнi з дапамогаю прынцэсы Трапезундзкай, i Пуфэндорфаў жаўнер, якi стаяў у службе ў Яго герцагскай мосьцi i ў ягонай сьвiце выправiўся ў галандскi паход, i менанiцкi прапаведнiк-гарлапан, якi ў Цёнiнгу, бы вулiчны маталыга набраўся нахабства бязь нiякага сораму выступiць сьведкам перад Яго мосьцi духоўным судом i перад высакародным i шматшаноўным шталерам герцага й да таго ж яшчэ з дапамогай чорнай магii ператварыў у гароднае пудзiла ва ўсiх адносiнах камплектную i статэчную бабу, - адна й тая самая асоба, а значыцца, подлы дэзертыр, зь якiм трэба абыходзiцца па законах ваеннага часу; гер тайны радца, якi i ў ранейшыя часы шмат разоў сустракаўся з Агасфэрам, таксама можа пацьвердзiць яго iдэнтычнасьць i ягоную ж службовую ролю ў Пуфэндорфавым войску, у якiм прыпiсаны А.Агасфэр пазьней быў аб'яўлены прапалым бязь вестак.
Герцаг папярхаецца на кавалку вэнджанiны й пасьля таго, як, крэкчучы й адплёўваючыся, прачысьцiў горла, патрабуе ад свайго тайнага радцы далажыць, цi ня было б мудрэй прыгрэць такога штукара-чарадзея, замест каб прапускаць яго праз строй; а што да пудзiла, дык у сваiм герцагстве ён ведае процьму баб, якiх, размаляваных i расфуфыраных, хоць цяпер станавi ў любы гарод, так i так яны ўжо пажухлi й перасохлi - на iншы ўжытак негадзяшчыя. Але Лёйхтэнтрагер, зiрнуўшы на Айцэна, аж той жахнуўся, кажа герцагу, што арыштаваны, шчыра кажучы, ня ўтрымлiваецца пад вартай як чарадзей i чарнакнiжнiк; за iм проста прыглядваюць i назiраюць; чалавек сядзiць на ланцугу й гадзiнамi вядзе нейкiя перагаворы зь нейкiм рэбэ Ёшуа, гэта жыдоўскi назоў нашага Iсуса.
Герцаг Адальф палохаецца: ад чалавека, якi мае такiя сувязi й зносiны, лепей трымацца далей, хай iм займаецца супэрiнтэндэнт; але Айцэн раiць прыняць справу так, якою яна бачыцца цьвярозаму воку, чалавек быў у войску й больш ня ёсьць, дзе былi б тыя войскi на княскiя войны, калi б кожны ўцякаў зь iх, калi яму засьвярбiць? Такое абгрунтаваньне, думае герцаг, нязгорш-такi, i ён бурчыць, што ж хай Агасфэр будзе прапушчаны праз строй iншым на пострах i геру супэрiнтэндэнту на ўцеху. I як што герцаг ужо дасьнедаў, пiва дапiў, ён кiвае слузе, i той прыносiць яму тазiк, ён абмывае рукi, доўга й грунтоўна, i кажа:
- Вы пазналi яго, Айцэн, i назвалi яго й паказалi на яго пальцам, дык глядзiце ўжо самi, як яно там далей.
Калi гер супэрiнтэндэнт чуе гэта, яму робiцца млосна на сэрцы, ён азiраецца на прыяцеля Лёйхтэнтрагера, цi не паможа ён яму й цяпер; але вочы ў таго як мармур, а твар як ляднiк, i калi ён пытаецца ў герцага, колькi ж разоў прапусьцiць Агасфэра праз строй, два разы, чатыры разы, восем разоў, i герцаг, цяпер ужо знуджаны, кажа восем разоў, Айцэн ведае, што гэта сьмяротны вырак. Але адначасова таксама думае, ну, вось цяпер i выявiцца: сапраўды Агасфэр Вечны Жыд цi не й цi праўда ён асуджаны нашым Госпадам Хрыстом жыць да яго канчатковага вяртаньня, яму ўсё адно ў такiм разе нiчым не абыдзецца, акрамя добрай лупцоўкi; калi ён сапраўдны шавец i цёмны дзялок i махляр, якi пасьвiўся на людзкой даверлiвасьцi ды яшчэ й з Маргрэт вычвараў, што вычвараў, пакуль яна не ператварылася ў саламянае пудзiла, дык так яму й трэба, дык i не заслугоўвае нiчога iншага, як быць забiтым кiямi да сьмерцi. Супакойваючы такiм чынам сваё сумленьне, цi што там яшчэ замест яго ён носiць у грудзях, ён наступную ноч цiхамiрна сьпiць, пасопваючы каля сваёй жонкi Барбары, i як што яна адчувае пад ранiцу замiлаванасьць i адпаведна дае яму цыцы й чагосьцi яшчэ, гэта яму амаль удаецца; але як толькi яна пачынае варочаць кашчавымi клубамi й яго ўжо добра разьбiрае, ён думае, што й на яе шыi нiбыта бачыць крывавае колца, i спалохана адсоўваецца й садзiцца на ўскрайку ложка ў нагах, трасучыся i трымцячы й закацiўшы вочы; а яна думае, што яму заклiнiла штуку, i пытаецца:
- Як там у цябе, усё як сьлед, Паўль, яшчэ здаровы, i на сваiм месцы, Паўль?
I ён спазнае, што яна ўсё яшчэ ў целе, хоць i ў худым, i з аднаго кавалка, бо яшчэ нiколi нiхто ня чуў, каб гаварыла адна галава, апрача хiба каня Фалады, але тая была прыбiтая. Таму бурчыць, што за дурныя пытаньнi й як там са сьняданкам; дзень сёньня будзе цяжкi, бо якраз падчас вячэрнi аднаго там прагоняць праз строй, а герцаг хоча, каб ён, як вышэйшы прадстаўнiк царкоўнага аўтарытэту аказаўся хлопцу духоўнай падтрымкай. Барбара звонiць служанку, i яны разам гатуюць Айцэну сьняданак, пасьля якога абсмокчаш усе дзесяць пальцаў, мучны кулеш зь яйкам i распушчаным маслам i пiвам i каўбасой i сьвежым хлебам; але тым ня меней яму нешта ня лезе ў рот, i ён адсоўвае ад сябе сьняданак; так i за рабочым сталом нiчога ня йдзе ў руку, нi нядзельная казань, якую ён мяркуе сказаць у саборы паводле Лукаша 18, верш 10, пра пыхлiвага фарысэя, якi выхваляецца тым, што два разы на тыдзень посьцiцца й аддае Богу дзесяцiну з усяго, што набывае, тым часам як бедны мытнiк можа толькi вымольваць у нябеснага айца лiтасьцi за свае грахi, на што Iсус кажа: Кожны, хто ўзьвялiчвае сам сябе, панiжаны будзе, а хто панiжае сябе, узвысiцца, анi пiсьмо да пастара Ёгана Хрысьцiяна ў Лёйце, якому Барбара паслала тры дзясяткi яек, бо скардзiцца, што ў яго пяць сыноў i тры дачкi, якiм усiм хочацца ням-ням, а ў Лёйце так усяго мала, хлеба няма, пiва таксама няма, i таму ён цяпер хацеў бы мець яшчэ й кiрху ў Боэлi, будзе прапаведаваць карацей, пiша ён, два разы па дзесяць запаведзяў было б дастаткова, калi б дарога не такая доўгая, а на сымболе веры i sacramenta ён, так бы мовiць, падхалтурваў бы дадаткова да асноўнай казанi. Аполуднi Айцэну сапраўдная пакута; як бы ўсмакавала курачка, што яму прапануецца, далiкатна запечаная, прыемна духмяная, калi ён думае, што яго чакае наперадзе: гэта першы раз, калi ён афiцыйна прадстаўлены на прагонцы пад шпiцрутэнамi, а ў яго ж душы струны танчэйшыя, чым у большасьцi, ён чалавек мiру й вучэбнага кабiнета, а не гарласты, цьвёрдаступны палявы прапаведнiк; але нiяк немагчыма адмовiць герцагу, калi Лёйхтэнтрагер, яго асабiсты добры прыяцель i сябар, аж так вельмi прыблiжаны да Iх мосьцi.
Так усоўваецца ён, як што ўжо блiзiцца трэцяя гадзiна пасьля полудня, у сваю чорную хабiту зь белым каўняром; бярэ з сабой i срэбраны крыжык, каб злачынец, перш чым вырупiцца ў цяжкую дарогу, мог пацалаваць яго, хоць няма пэўнасьцi, што жыд захоча рабiць гэта. I прыйшоўшы на рыначны пляц, там ужо вялiкi натоўп; такое ўражаньне, быццам стлумiўся цэлы горд Шлезьвiг перад крывавым месцам, - дзецi, мужчыны й старыя, з жанкамi, каб пацешыцца з ваеннай гульнi, якая павiнна там адбыцца. Сцягнутыя ўжо й жаўнеры, выбраныя паводле росту, каб удары шпiцрутэнамi таксама клалiся ў правiльным парадку, каб ня было так, што даўгалыгi злачынец мецьме супрацiўнiкам нiжэйшага; толькi хлопчыкi тамбурысты, якiя павiнны будуць сыпаць пошчак падчас працэдуры, у сваiх стракатых куртах, як зласьлiвыя гномы, снуюць, скачуць, мацней падцягваюць скуру на барабанах, каб гучаньне было добрае. I жаўнеры, заўважае Айцэн, у кароткiх мундзiрах, пры ўсёй скураной сваёй збруi, але бяз зброi; iнакш многiя зь iх, магчыма, захацелi б, падазраючы, што й iх чакае такая самая доля, як i асуджанага, павярнуць мячы i ўтварыць фронт супроць сваiх капралаў i афiцэраў i супроць гера супэрiнтэндэнта. А над усiм гэтым вiсiць неба, шэрае як сьвiнец, з хуткаплыннымi хмарамi, якiя ледзь не напаўзаюць на дахi дамоў i не спавяшчаюць нiчога добрага.
Тым часам гер прафуз палка, якi ўсiм камандуе, бачыць гера супэрiнтэндэнта й падыходзiць разам з суб-прафузамi, да яго, вiтае ветлiвымi словамi й запрашае на чарку пасьля выкананьня абавязку.
- Яна вам спатрэбiцца, сьвяты гер доктар, - кажа ён зь лёккiм "хо-хо" i "ха-ха", - выгляд у вас ня дужа здаровы.
А суб-прафуз з такiм самым "хо-хо" i "ха-ха" ляпае Айцэна па плячы, аж у таго ледзь каленi не падсядаюць. Пасьля чаго прафуз дае знак, i афiцэры й капралы становяць сваiх людзей у два рады, адзiн рад у трыста футаў даўжынёю, тварам да такога смага другога; мамiж iмi праход, вулiца, шэсьць крокаў ушыркi, i жаўнеры на невялiкай адлегласьцi адзiн ад аднаго, але так, каб кожны мог добра замахнуцца.
- Iдзiце за мною, сьвяты гер доктар, - кажа прафуз, - гер суб-прафуз стаiць у тым канцы "вулiцы" i пасылае да нас хлопца, каб вы, калi ён дойдзе да нас яшчэ жывы, маглi сказаць яму ваша "пахвалёны будзь".
Прынесьлi дубцоў, сьвежа нарэзаных зь вербаў унiзе каля рэчкi Шляй i акораных, чатыры кашы зь пяцьцюдзесяцьцю дубцамi, кожны дубец даўжынёю ў чатыры з палавiнаю футы й таўшчынёю зь вялiкi палец мужчыны. Прафуз асабiста дастае з каша то адзiн дубец, то другi й прабуе яго, прасьвiстваючы iм у паветры па драўляным слупе, наверсе якога лунае герцагскi трыкалёр, чырвона-бела-блакiтны штандар, каб ён мог чуць, як сьвiшчуць дубцы, i бачыць, як яны будуць шморгаць па целе няшчаснага грэшнiка, калi ён пабяжыць па вулiцы.
На вежы сабора прабiла тры гадзiны, i шум i галасьня на пляцы ўлеглiся i спакваля ацiхлi зусiм. Адтуль, дзе Гаторпская вулiца ўлiваецца ў рыначны пляц, паказаўся эскорт, дванаццаць конных з аголенымi шаблямi, пасярдзiне iх на возе з драбiнамi з кучарам-гiцлем, злачынец, стоячы на поўны рост са зьвязанымi рукамi, бледны як сьмерць, але зь цьвёрдым позiркам паўзьверх застылага ў чаканьнi натоўпу. Так i едуць яны сярод людзей, праз натоўп, якi толькi неахвотна расступаецца перад конямi, аж туды да чалавечай "вулiцы", якую ён павiнен прайсьцi восем разоў, чатыры разы туды, чатыры разы назад i за кожным разам атрымаць дзьвесьце шпiцрутэнаў па сьпiне, кожны ўдар лiчаны й разьмераны, бо за кожнымi двума жаўнерамi стаiць капрал, якi сочыць, каб па слабасьцi альбо са спагады ня сьвiснуў слабы ўдар. Два слугi прафуза сьпiхваюць лiхамысьнiка з воза, i вось ужо яны стаяць адзiн супроць аднаго, гер супэрiнтэндэнт i Агасфэр, Агасфэр толькi ў кашулi й портках, i неяк раптам Айцэну не стае сiлы зiрнуць таму ў вочы, ён апускае галаву, i тут бачыць босыя скалечаныя ногi з тоўстымi закарэлымi ступакамi, якiмi яны зрабiлiся ў жыда за паўтары тысячы гадоў вандраваньняў, i яму на душы так, быццам ён павiнен упасьцi на каленi перад асуджаным i цалаваць яму ногi, але тут прафуз штурхае яго ў бок i кажа:
- Малiцеся, сьвяты гер доктар, малiцеся!
I Айцэн ломкiм голасам пытаецца ў Агасфэра, цi ня хоча ён паспавядацца й атрымаць дараваньне, i хоць той стаiць моўчкi, Айцэн лiчыць яго маўчаньне за згоду й пачынае:
- Усемагутны Божа, Айцец мiлажальны, я бедны, гаротны, грэшны чалавек прызнаю табе ўсе мае грахi й лiхадзействы, якiя я ўчынiў помыслам, словам i ўчынкам, чым прагнявiў цябе й заслужыў у цябе кару прысна i навекi вякоў.
Але з гэтага месца далей гаварыць ня можа, бо раптам яму прыходзiць у галаву, што ён, бадай, больш молiцца за сваю шчаснасьць, чым за шчаснасьць лiхамысьнiка, i падымае вочы ўгору да неба ў надзеi, што суцяшэньне прыйдзе адтуль, але позiрк яго падае на твар Агасфэра, няўмольны й поўны цьвёрдасьцi й насьмешкi, i зноў яго забiрае злосьць на жыда, якi заўсёды рабiў яму насуперак i прагнаў нашага Госпада Хрыста ад сваiх дзьвярэй, калi той толькi хацеў трошкi адпачыць ад крыжа, i ён пасьпешна завяршае, толькi дзеля таго, каб выканаць прафузаў наказ, i камячыць тэкст, як Бог дзеля сваёй мiласэрнсьцi й дзеля бязьвiнных горкiх пакутаў i сьмерцi свайго любаснага сына Iсуса Хрыста да нас, бедных грэшных людзей, хоча быць лiтасьцiвым i мiлажальным i дараваць нам усiм нашыя грахi й даць нам моцнасьцi духу дзеля нашага паляпшэньня. Аман.
Пасьля чаго прафуз абвяшчае, што годзе пабожных слоў, i што ваенная юстыцыя i прагны да вiдовiшчаў люд хочуць таксама дастацца да свайго права. Два слугi становяць Агасфэра якраз на пачатку "вулiцы" тварам у яе, i прафуз камандуе, i голас яго гучыць далёка:
- Гатова да прабегу вулiцы - марш!
Агасфэр бачыць перад сабою бясконцую "вулiцу", справа жаўнеры, зьлева жаўнеры, вочы, вочы, вочы, два муры з вачамi, i ўсе глядзяць на яго, i паднятыя для ўдару дубцы, якiя далей здаюцца ўсё больш кароткiмi, пакуль усё, вулiца й жаўнеры й прылады, ня ўлiваецца ў адну чорную пропадзь, якая праглыне яго. Спачатку ён адчувае кожны ўдар так, быццам дубец апаясвае яго, i кожнага разу яму займае дух, i ён адчувае, як набухае й лопаецца скура й выступае кроў, густая i гарачая. Пасьля боль зьлiваецца ў хвалi, якiя пракочваюцца па iм i душаць, пакуль ён ня ўскрыквае, як зьвер, крык разьдзiрае горла, вочы лезуць з вачанiц, мяса на сьпiне лопаецца й рвецца, а канца вулiцы ўсё яшчэ няма. Мiласэрнасьцi, шэпча ён, i ведае, што нiхто яго ня чуе, а калi б i пачуў, не ўмiлажалiўся б, i хiстаючыся тупае далей, i зноў удары, зноў посьвiст дубцоў, кляск, якi ўжо ён чуе, быццам гэта не ягоная сьпiна, якая прымае ўдары, не свае мускулы, якiя разрываюцца валакно за валакном.
Вось, нарэшце, дайшоў. I ўсё яшчэ жыве. Ён дыхае з хрыпам, сэрца ў грудзях дзiка б'ецца, боль вакол яго ўсяго як палiто з жару. Але тут ужо паказваецца гер суб-прафуз i хапае яго пяцярнёй, паварочвае й высьпяткам пасылае назад у вулiцу. Ён спытыкаецца, падскоквае. Што ён яшчэ можа бачыць каменьне пад нагамi, зьдзiўляе яго самога, можа чуць глухое вiраваньне барабанаў, думаць можа, столькi крывi, колькi ж крывi ў чалавеку. Яго сьпiна суцэльнае чырвонае месiва: кашуля, скура, чырвонае мяса; скора аголяцца косьцi, ясна. Пасьля, калi падымае галаву, каб разгледзецца ў страшнай дарозе, ён бачыць Айцэна, чорнага й малюсенькага ў аддаленьнi, але ён робiцца ўсё большы й большы, з кожным крокам падрастае, з кожным ударам, рысы твару робяцца больш пазнавальныя, востры нос, сьцяты рот, маленькiя блiскучыя вочы. I калi ён падыходзiць да яго, апускаецца яшчэ апошнi ўдар на ягоныя плечы, ён падае на каленi перад iм i просiць, кусаючы губы: