Страница:
Я таксама меў намер напiсаць Вам кароценькае паведамленне з апiсаннем маiх асабiстых назiранняў за падзеямi апошнiх дзён у Варшаўскiм гета i не толькi таму, што мой сябар Агасфер адыграў у iх пэўную ролю, а таму, што такiя факты Вас як грамадзянiна адной з германскiх дзяржаў павiнны асаблiва крануць. На жаль, альбо лепей сказаць, на маё задавальненне, перашкодзiў у гэтым мой iншы абавязак, менавiта - паездка ў Стамбул, дзе, як Вам напэўна будзе вядома, у былым сералi калiфа знаходзiцца архiў Высокай Порты.
Дзякуючы ласцы куратара, прафесара Кемаля Дэнкташа, мне нарэшце было дазволена папрацаваць у архiве, i я знайшоў там, што даўно ўжо шукаў, а дакладней - дакументацыю аднаго працэсу супроць былога радцы iмператара Юлiяна Апастаты. Працэс адбыўся a.d. 364 (у 364 г.), праз год пасля гвалтоўнай смерцi iмператара, i адным з абскаржаных сапраўды быў яўрэй з iмем Агасфер. На жаль, пашкоджаны рукапiс утрымлiвае ў сабе фрагменты абвiнаваўчай прамовы Грэгара Нацыянца, пазнейшага патрыярха Канстанцiнопальскага, у якой апошнi закiдае ў вiну Агасферу, што ён "падкопваў Апастату з мэтай прадухiлення хваляванняў i перавароту, накiраваных на падрыў царкоўнага i дзяржаўнага ладу як у Рыме, так i ў Царстве Божым, падбухторваў хрысцiян да бунту i патрабаваў, каб хрысцiянскiя бiскупы вярнулi ўсё, што яны нарабавалi ў храмах i сiнагогах."
Агасфер меў магчымасць абараняцца; я здолеў, паколькi пергамент у гэтым месцы быў моцна папсаваны, расшыфраваць толькi некалькi фрагментаў з яго выступу, але нават iх толькi часткова. У кожным разе, з расшыфраванага вынiкае, што ён нiбыта заявiў, быццам Iсус, якога шанавалi хрысцiяне, не быў нi сын яўрэйскага бога, нi чаканы яўрэямi месiя, а просты равiн, прадказальнiк i рукапаложнiк, адзiн з тых, што i сёння займаюцца гэтым, а вучэнне, якое практыкуецца ад яго iмя, гэта не што iншае, як малазразумелая мешанiна з таго, што з сябе ўяўлялi самi яўрэi, - гэта даўно асудзiлi i адкiнулi грэкi. А ён, Агасфер, усё добра ведаў, бо знаў Iсуса асабiста i нiбыта сам гутарыў з iм.
Канец дакумента сведчыць наконт пакарання абскаржанага: Агасфер мае быць чвартаваны. Вы i я, паважаны гер калега, згодныя ў тым, што царква на працягу сваёй гiсторыi ўчыняла шмат жорсткiх акцый; як i кожная ўгрунтаваная на догмах арганiзацыя, яна не даруе нiкому, хто хоць у дробязi ставiць пад сумненне яе вучэнне.
Я дапускаю, што вынiкi маiх росшукаў у архiве Высокай Порты Вас асаблiва зацiкавяць, таму што Вы ў Вашай старанна выверанай кнiжцы "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання" ў раздзеле "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" зазначаеце, што легенда ёсць адносна позняя версiя, а iмя "Агасфер" наогул узнiкае толькi ў сувязi з больш познiм iмем шлезвiгскага суперiнтэндэнта Паўля фон Айцэна, пра якого ў некаторых друках пададзены надзвычай сумнiўныя звесткi, нiбыта ён у студэнцкiя гады ў Вiтэнбэргу цi непадалёк ад горада сустракаўся з Вечным Жыдам. Гэты Айцэн мне таксама вядомы як пустагаловы славалюбец, але, як м. iнш. даказвае мая знаходка ў архiве Высокай Порты, гэта нi ў якiм разе не абвяргае ранейшага сведчання на карысць iснавання Агасфера.
Чаму, зрэшты, пытаюся я ў сябе, шаноўны гер калега, Вам не пагадзiцца з думкай, што Вечны Жыд мог быць realiter? Калi адно толькi дапусцiць, што яго наяўнасць магла б быць натуральным феноменам, як з'ява адразу трацiць характар Божага цуду (у хрысцiян), што Вы, натуральна, павiнны адмаўляць, а значыцца, i не можаце выкарыстоўваць ў якасцi доказу боскасцi.
Аддаю сябе ў поўнае Ваша распараджэнне што да далейшых даведак, наколькi яны могуць быць Вам прыдатныя, i застаюся з прывiтаннямi
Ваш адданы калега
Ёханаан Лёйхтэнтрагер
Hebrew University
Jerusalem
Таварышу
праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу
Iнстытут навуковага атэiзму
Бэрэнштрасэ 39а
108 Берлiн
12 лютага 1980
Дарагi таварыш Байфус!
Пасля азнаямлення з Тваёй карэспандэнцыяй з праф. Лёйхтэнтрагерам з Яўрэйскага ўнiверсiтэта ў Ерусалiме мы даручаем Табе працягваць перапiску. Пры гэтым належыць паказаць вялiкую прынцыповую цвёрдасць i паслядоўна прадстаўляць нашыя навукова распрацаваныя i правераныя жыццём пазiцыi. Там, дзе прадстаўляецца магчымасць, трэба таксама адзначаць ролю дзяржавы Iзраiль як фарпосту iмперыялiзму супроць нашых арабскiх сяброў, якiя змагаюцца за сваю свабоду.
З кампетэнтнымi органамi ўзгоднена.
З сацыялiстычным прывiтаннем
Вюрцнер
кiраўнiк галоўнага аддзела,
Мiнiстэрства вышэйшай i прафесiйнай школьнай адукацыi
Геру
праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру
Hebrew University
Jerusalem
Israel
14 лютага 1980
Дарагi, паважаны гер калега!
Ваша сяброўскае пiсьмо ад 31 студзеня разам з дадаткам я атрымаў i, з прычыны ўсеагульнай цiкавасцi да яго зместу, гэтым разам таксама правёў узгадненне з маiм калектывам.
Вы пытаецеся, i гэта ўяўляецца мне цэнтральным пунктам Вашага пiсьма, чаму я, г.зн. мы тут у нашым iнстытуце, нiяк не можам пагадзiцца з думкай пра рэальна iснуючага Агасфера, i вы спрабуеце нават, каб запабегчы нашым цяжкасцям, заакцэнтаваць гэтую думку, дадаючы, што вера ў iснаванне Вечнага Жыда не азначае веры ў якiя-небудзь цуды.
Я хацеў бы прынцыпова запэўнiць Вас, што мы ў ГДР наогул не верым у цуды, гэтаксама як i ў духаў, зданяў, анёлаў альбо чарцей. Прызнаць незвычайную доўгажыццёвасць гера Агасфера за факт, азначала б паверыць не толькi ў гэты цуд, але i ў Iсуса, якi нiбыта наканаваў яўрэю заставацца ў жыццi i вандраваць, не маючы спачыну, пакуль ён, Сын Бога, не вернецца i не ўчынiць суд. Як навуковец, вельмi паважаны гер калега, Вы не можаце не згадзiцца з намi, што падобная тэза беспадстаўная.
Што да Вашага доказнага матэрыялу, якi Вы, за што мы Вам шчыра ўдзячныя, прадставiлi нам. Тры фота, гэта Вы прызнаяце, даказваюць сама большае тое, што ў Вас ёсць альбо быў чалавек, знешнасць якога аналагiчная знешнасцi асобы, якая дазволiла зафiксаваць сябе на фоне шавецкай майстэрнi.
Медыцынскiя заключэннi, якiя я дадаткова прад'явiў калектыву ўрачоў Charite, мясцовай унiверсiтэцкай клiнiкi, гэта што заўгодна толькi не доказ вялiкага ўзросту Вашага Агасфера; Вашыя ўласныя, iзраiльскiя ўрачы даюць яму, як Вы кажаце, не больш за сорак гадоў. Толькi аналiз крывi, лiчаць у Charite, гаворыць на карысць Вашага сцверджання, калi не, на што звярнуў маю ўвагу гематолаг прафесар Леапольд Зёнляйн, на карысць толькi магчымасцi, бадай, нават верагоднасцi таго, што расцэненыя Вамi як важнае сведчанне сляды элементаў у крывi абследаванага маглi быць занесеныя ў арганiзм з нейкiмi раслiннымi рэчывамi i шлюзаваныя праз страўнiкава-кiшэчны тракт у кроў.
Я пiшу Вам пра ўсё гэта не з якогась недаверу да Вашага сябра Агасфера альбо ўвогуле да Вас, дарагi гер калега; маiм супрацоўнiкам i мне больш важная навуковая доказная сiла Вашых дадзеных, якая ў выпадку з трыма фотаздымкамi i ўрачэбнымi заключэннямi роўная нулю. Вы апынулiся ў становiшчы, аналагiчным таму, у якiм сваiм часам апынуўся папа Пiй ХII, якi ў сваёй энцыклiцы "Доказы боскасцi ў святле найноўшай прыродазнаўчай навукi" з факту так званага зруху чырвонага колеру ў спектры пазагалактычнай зорнай сiстэмы зрабiў выснову аб пра-выбуху, а з гэтага - пра акт тварэння, а пасля i пра самога творцу. Пры гэтым зрух чырвонага колеру не абавязкова павiнен азначаць бег зорнай сiстэмы ад цэнтра, гэты ўцечны рух, як лiчыць прафесар Фройндлiх, можа грунтавацца i на страце энергii. Справа тут, такiм чынам, якраз як i ў выпадку са слядамi элементаў у крывi гера Агасфера, у неасветленасцi навуковай праблемы, якая, калi б яна ў вынiку аказалася важнай, несумненна будзе вырашана чалавекам. Але дыялектычны матэрыялiзм адхiляе любыя спробы грунтаваць фiласофскiя высновы на пакуль што цалкам навукова-спрэчных гiпотэзах.
Зусiм iншае, калi гаварыць пра Ваша паведамленне з архiва Высокай Порты, якое я прыняў да ведама з вялiкай удзячнасцю. Шкада толькi, што нельга атрымаць фотакопii рукапiсу, бо, як нам вядома, гэты архiў, падобна ватыканскаму, дазваляе рабiць фотакопii толькi ў выключных выпадках. Быў, значыцца, нехта Агасфер, якi быў дарадцам iмператара Юлiяна Апастаты; у князёў заўсёды было пра што параiцца з разумнымi яўрэямi, як i яўрэяў заўсёды цягнула да князёў. Але цi павiнен Агасфер, якi ў 364 годзе быў чвартаваны, абавязкова быць iдэнтычны нашаму шаўцу-гандляру з Дарогi Смутку - Вiа Далароза?
Ставiць пытаннi - азначае адмаўляць iх. У гiсторыi, як Вы гэта ведаеце лепей за мяне, было больш, чым адзiн Агасфер; нагадаю толькi пра цара з такiм iмем у Кнiзе Эстэр, якi, згодна з Бiблiяй, таксама ўжо меў цяжкасцi з яўрэямi. Гер прафесар Вальтэр Бэльц з унiверсiтэта ў Гале пацвердзiў мне, што iмя Агасфер ёсць няўдалае арамейскае выпраўленне персiдскага "Артаксэркс", якое, iмя гэтае, вы маглi б перакласцi як "богам узвышаны", альбо "богам любiмы", карацей, па-нямецку "Готлiб". Не будзеце ж Вы сцвярджаць, што Ваш Агасфер ёсць рэiнкарнацыя персiдскага цара?
Я мушу, паважаны гер калега, падкарэктаваць Вашую заўвагу адносна суперiнтэндэнта Паўля фон Айцэна, якога Вы пазначаеце як "сведку iснавання Агасфера". Я далёкi ад таго, каб абараняць такога зацятага лютэранiна, як Айцэн, але я павiнен сказаць на яго карысць, што ў нiводным з яго пiсанняў, нi ў шматлiкiх лацiнскiх, нi ў "Хрысцiянскiм настаўленнi", у якiм ён разважае пра прадвызначанасць i пра эўхарыстыю, нi ў ягоным зборы казаняў ("Postille"), няма хоць якога нават намёку на сустрэчу аўтара з Вечным Жыдам; у "Гiсторыi царквы ў Шлезвiг-Гольштэйне" Фэдэрсэна, у якой шырока i падрабязна гаворыцца пра Айцэна, таксама нiчога пра тое не паведамляецца. Цi не думаеце Вы, дарагi гер прафесар Лёйхтэнтрагер, што такi пiсучы чалавек, як Айцэн, якi да таго ж яшчэ амаль штонядзелi прапаведаваў асабiста, не ўпамянуў бы такой ўсё-такi напэўна ж даволi хвалюючай сустрэчы i не выкарыстаў бы яе дзеля цiкавага маральна-карыснага ўжытку, калi б такая сустрэча сапраўды мела месца?
Цi не мог бы я напрыканцы свайго вельмi доўгага пiсьма яшчэ дадаць, што Вы забылiся адказаць мне на пытанне нашага прэс-рэферэнта д-ра В. Якша, менавiта, як так сталася, што звычайна такiя ахвочыя да сенсацый заходнiя медыi дагэтуль не занатавалi сабе нiчога пра верагодна сама мала двухтысячагадовага чалавака? Я хацеў бы дэталiзаваць гэта пытанне пасля атрымання фотаздымкаў гера Агасфера на фоне ягонай майстэрнi: Як сталася, што гер Агасфер сам яшчэ нiяк не скарыстаўся з таго факту, што ягоная крама яшчэ i сёння працвiтае на тым самым месцы пры дарозе на Галгофу, дзе ён калiсьцi прагнаў асуджанага Iсуса ад сваiх дзвярэй? Амаль дзве тысячы гадоў той самы гаспадар той самай лаўкi на тым самым месцы - якое яшчэ ў капiталiстычнай краiне прадпрыемства магло б пахвалiцца хоць нечым падобным! З чым я, па-сяброўску вiтаючы Вас, застаюся
Ваш пакорны
(праф. д-р Dr. h. c.)
Зiгфрыд Байфус
Iнстытут навук. атэiзму
Берлiн, сталiца ГДР
РАЗЬДЗЕЛ СЁМЫ
У якiм асьвятляецца, як нехта, навучаны адрозьнiваць правiльную веру ад iлжэвучэньняў, увогуле можа гаварыць i пра такiя рэчы, пра якiя ён ня мае анiякага ўяўленьня
Юны Айцэн сядзiць перад стосам старых кнiг за сталом i ўздыхае, аж сэрца кроiць, бо перад вачыма ў яго плыве, i мудрагошчы сьвятых айцоў царквы й iншых аўтарытэтаў абляпiлi яго з усiх бакоў, як заедзь на балоце, i ня можа ён нi агрэбцiся нi атрэсьцiся.
Было вельмi мiла з боку дактароў i прафэсароў унiвэрсытэта, што яны хочуць праэкзаменаваць яго без чаргi й загадзя, з увагi на блiзкi скон яго бацькi, але цяпер ён будзе змушаны паказаць, што навучыўся адрозьнiваць правiльную веру ад iлжэвучэньняў, якiя чорт падсоўвае людзям, i знаходзiць адзiна правiльную дарогу й цытаваць адзiна правiльныя словы, бо ўсё астатняе ад лядашчага нячысьцiка й вядзе напрасткi ў ерась. Ах, калi б ён, думае з раскаяньнем, у свой час болей шчыраваў i з большай палкасьцю ўлягаў у вучоныя дыскусii, але цяпер ён думае больш пра Маргрыт, чым пра consubstаntаtio i transsubstantatio i часта дазваляе сабе са сваiм сябрам Лёйхтэнтрагерам прапусьцiць яшчэ па адной шкляначцы вiна й яшчэ па адным куфэльку пiва, каб навучыцца тонкаму адрозьнiваньню, якое ўдавалася рабiць сьвятому Атанасiусу памiж Айцом, Сынам i Сьвятым Духам, паводле каго, Атанасiуса - вядома, першы ня быў нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а другi нi зроблены, нi створаны, бо сам нарадзiўся, i нарэшце трэйцi нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а быў, так бы мовiць, зышлы; але каторы ад каторага й чаму?
I пакуль ён так наракае, поўны неспакою i лiхой згрызоты сэрца, бачыць, начная цемра пачынае мiльгацець, i адчувае, - у пакоi нехта праступае зь ценю.
- Нiчога табе ўжо не дапаможа, - кажа Лёйхтэнтрагер, бо гэта ён, якi раптам набывае абрысы й стаiць перад iм, - i ўся твая чытанiна й вучанiна й зубранiна проста нонсэнс, альбо ты ўведаеш, калi прыйдзе на тое час i яны спытаюцца ў цябе, альбо ты не даведаешся, i будзе самае лепшае на поўны язык заявiць, што ўся тэалогiя гэта толькi пустая слоўная малатарня, i што заўсёды на ўсё знойдзецца нейкае выслоўе.
Юны Айцэн лепш за ўсё пракляў бы яго, але гэтага ён ня робiць, бо няма тут нiкога iншага на добрае настаўленьне.
- У маiм мазгу неразьбярыха, - скардзiцца ён, - быццам там тысяча чарвякоў, i ўсе зьвiваюцца, пераплятаюцца; чорт прыбраў мае мазгi й усё ў iх перакруцiў.
- Чорту, - кажа Лёйхтэнтрагер, - ёсьць чым заняцца й без тваiх мазгоў. Але ўсё ж я табе пасоблю.
- Пасобiш, - сказаў Айцэн, - як пасобiў з Маргрыт, калi ў цябе на вачах пырх! - i паляцела з тым жыдам.
- Ты не хацеў, каб я пасабляў, - кажа Лёйхтэнтрагер, - iнакш усё абярнулася б зусiм iнакш; але жыд, скажу табе, - што трэба.
- Мне хацелася б ведаць, - кажа Айцэн, - як ты зьбiраешся дапамагчы мне, калi я стаяцьму перад доктарам Марцiнусам i магiстрам Мэланхтонам?
- Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер.
- Вялiкая мне радасьць, - кажа Айцэн. - I будзеш адказваць замест мяне?
- Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер, - а адказвацьмеш ты.
- Ты можаш ведаць адказы ў калодзе картаў, - кажа Айцэн, - якая нездарма ж называецца чортавым малiтоўнiкам. Але як ты акажаш сябе ў божым вучэньнi, калi нават я ня ведаю нi пачаткаў яго нi канчаткаў, i лепей бы мне ўзьнесьцiся ў нябёсы на вогненнай калясьнiцы, як прарок Iльля, чым заўтра валачыся ў унiвэрсытэт.
- Я ведаю, пра што яны ў цябе папытаюцца, - кажа Лёйхтэнтрагер.
- Як гэта? - сумняваецца юны Айцэн. - Яны трымаюць гэта ў вялiкай таямнiцы, iнакш хто хоч мог бы прыйсьцi й праэкзаменавацца, i доктарскiя шапкi йшлi б па грош за тузiн.
- Але я ведаю, - кажа Лейхтэнтрагер, - i магу пабiцца з табою ў заклад: калi тое, што я кажу табе, няпраўда i ў цябе заўтра папытаюцца нешта iншае, дык я буду табе слугою больш года, i ты спагонiш зь мяне па ўсёй поўнiцы.
- I Маргрыт?
- I Маргрыт.
Юны Айцэн палохаецца, а раптам спраўдзiцца сябрава прароцтва, альбо што Лютэр цi настаўнiк Мэланхтон прагаварылiся ў яго прысутнасьцi, i пытаецца:
- А чым жа я сплачу, як прайграю?
- Нiчым, - кажа Лёйхтэнтрагер, - так i так я спаганю зь цябе, што мне трэба.
Юнаму Айцэну дастае ў самую душу, што не, ня можа ён быць глiнай у руках такога творцы й што Лёйхтэнтрагер ведае пра гэта; але цяпер яму ўсё-такi карцiць пачуць, па якой тэме ён будзе заўтра апытаны, бо ў такiм разе яшчэ можна было б падналегчы й сёе-тое падагнаць.
- Яны будуць экзаменаваць цябе па анёлах, - кажа яму Лёйхтэнтрагер, - а якраз бо пра iх я ведаю больш, чым твой доктар Лютэр, твой магiстр Мэланхтон i ўся ўнiверсiтэцкая прафэсура ўсiм кагалам.
- Але ня я, - стогне Айцэн, шукаючы сярод кнiг на стале й хапаючы нарэшце сьвятога Аўгусьцiна: можа, ў яго што-небудзь падбярэцца.
Але сябар кладзе яму руку на плячо й кажа:
- Калi нават вызубрыш усяго Аўгусьцiна й дзевяцьсот дзевяноста дзевяць разоў па тысячы iмёны анёлаў у дадатак, што табе гэта дасьць, калi заўтра нiчога ў галаву не заскочыць? Давай лепш вып'ем.
Тут забiрае юнага Айцэна поўны адчай, i ён думае, што так i гэтак прапаў, i калi пацьвердзiцца, што доктар Марцiнус i настаўнiк Мэланхтон пройдуцца зь iм па анёлах, дык сама лепш бы яму хай да Бога ў вышнiя, хай да д'ябла ў нiжнiя. I ён тупае за сябрам унiз па лесьвiцы й бачыць, што ў пакоi ўжо чакаюць пляшкi зь цёмначырвоным, iскрыстым, i ён зноў бачыць Маргрыт, як яна сядзiць на каленях у жыда, i яму адразу загарчэла ў роце, i ён думае, што а няхай бы яна лепей сканала, чым цiскацца з гэтым жыдам, i сам палохаецца такiх грэшных подумак.
- Пi! - кажа Лёйхтэнтрагер. - За ўсiх любенькiх анёлкаў!
Айцэн п'е за любенькiх. I на сэрцы робiцца так лагодна й так лёгка на душы, што ён зусiм не заўважае, як яны адкаркоўваюць пляшку за пляшкай, пакуль сам ня падае на грудзi Лёйхтэнтрагеру i ўжо больш нiчога не валачэ.
На ранiцу, яшчэ зь вiнным чадам у галаве, ён брыдзе ў унiвэрсытэт, папярэдне марна прагукаўшы сябра, якi павiнен быў дапамагчы яму ў ягонай экзаменацыйнай плязе; але таго анi сьледу анi ценю, нi ў доме нi на дварэ. I вось ён нарэшце стаiць ва ўрачыстай зале, увесь у страху й трывожнай немарачы, зьлева й справа й за iм сьвятарства й з гарадзкое рады, а з курфюрставай управы нехта з пазалочаным ланцугом на шыi, а таксама студэнты й ўсякая iншая навалач, а перад iм герства экзаменатары, пасярэдзiне ягоны настаўнiк Мэланхтон i вялiзазны доктар Лютэр, абодва ў мантыях; але яму здаецца, быццам гэта два каты зь сякерамi пад вопраткай, быццам ён бачыць, як незычлiва яны разглядваюць яго, яго засьлёзьленыя вочы й раскудлачаныя валасы, як магiстр Мэланхтон трымае пад носам хустачку, бо ў кандыдата Паўлюса патыхае сьмярдзючым перагарам з пашчы.
- Ну, - кажа дэкан, - вы гатовы, гер кандыдат?
- У iмя бога, - кажа юны Айцэн i адчувае, як расплываюцца ўсе ягоныя веды, акурат як воблачка дыму ў паветры, i ў поўнай роспачы азiраецца, цi няма, калi ўжо не анёла-збаўцы, дык хоць бы Лёйхтэнтрагера недзе паблiзу.
- Малады чалавек, - кажа доктар Марцiнус, фiксуючы яго сваiм адзiным здаровым вокам, - а цi не далажылi б вы нам ласкава, што вы ведаеце пра сьвятых анёлаў i iх сутнасьць. Такi так яно, думае Айцэн, правiльна напрарочыў Лёйхтэнтрагер, i ня будзе ён мне служыцца больш году, i з Маргрыт нiчога ня выйдзе. I апрача гэтага нiякiх больш думак, i ня ведае, што ён там мае сказаць герству дактарам i прафэсарам на прадмет анёлаў i iх сутнасьцi, i жаласна мармыча нешта й перамiнаецца з нагi на нагу, быццам якраз ужо стаiць на распаленай да чырвонага патэльнi над пякельным агнём.
- Гер кандыдат! - напамiнае яму доктар Марцiнус. - Анёлы!
I тут, калi ўжо хацеў быў бегчы з вачэй людзкiх куды вочы глядзяць у поўнай ганьбе, раптам бачыць Лёйхтэнтрагера, i раптам кандыдату Айцэну робiцца так дзiўна ў галаве, - i быцам пасыпалiся яму iскры на лоб, i ён падымае галаву, словы самыя па сабе пачалi гаварыцца зь яго, сам ня ведае, адкуль, i ён дэкламуе:
- Angeli sunt spiritus finiti, з духоўнай субстанцыi, лiкам канечныя, створаныя Богам, надзеленыя розумам, а таксама свабоднай воляй i прызначаныя руплiва служыць Богу. Iх атрыбуты суць ad primum негатыўныя: indivisibilitas, бо яны не скампанаваныя з часьцiнак, а ёсьць адна суцэльнасьць; invisibilitas, бо iхняя субстанцыя нябачная; immutabilitas, бо яны не растуць i не памяншаюцца; incorruptibilitas, бо яны несьмяротныя; i illocalitas, бо яны ўсюды й нiдзе. Ad secundum...
Айцэн бачыць, як расхлябенiлася пашча ў доктара Марцiнуса й як вылупiў вочы магiстр Мэланхтон, чуючы такое вучонае словацечыва, але дух, якi найшоў на яго, парывае яго за сабою, i ён паведамляе ad secundum, пра афiрматыўныя якасьцi анёлаў, нiбыта гэта былi iхнiя vis intellectiva, бо яны адораныя разуменьнем, iхнiя voluntatis libertas, бо ў iх ёсьць сiла i на добрае й на благое, iх facultas loquendi, бо яны часта гавораць зь людзьмi, як памiж сабою, далей iх potentia, якая, хоць i mirabilia, але цудоўная, бо не miracula, г.зн. не як цуд; а пасьля, паколькi iх duratio aeviterna, трэба ўзяць пад увагу, не aeterna, iнакш бо яны былi б непераходнымi, але ня вечнымi, бо мелi пачатак; i нарэшце яны валодалi б ubietatem definitivam, адназначным месцам жыхарства, i agilitatem summam, бо яны з найвялiкшай рухавасьцю паяўляюцца то тут, то там.
Аж дасюль хапiла дыханьня кандыдату Айцэну, а цяпер трэба было перавесьцi дух i набраць паветра, як, зрэшты, i герству экзаменатарам i тым, што з гарадзкое рады, i тым, што з курфюрставай управы, якiя ўсе яшчэ нiколi ня чулi на экзаменацыйных выспытках такiх абшырных да найдрабнейшых драбнiц дакладных адказаў i, натуральна, былi ўражаныя перажытым. А студэнты, якiя ня дужа шмат чаго чакалi ад Айцэна, затупаталi нагамi, загрукаталi кулакамi па сталах, а ў iх гэта такi звычай, што гер дэкан пачаў пабойвацца за сьцены i рухомасьць. Толькi Лёйхтэнтрагер робiць твар, быццам для яго гэта чыстая будзёншчына, крыху прыўзьнiмае гарбок, i Айцэн адчувае, як яго забiрае зноў i што ён павiнен гаварыць далей, як колiсь прарокi, зь языка, толькi ня ведае, цi ягоны язык ад Бога цi ад чаго яшчэ.
- Angeli boni sunt, - кажа ён, - qui in sapientia et sanctitae perstiterunt, - якiя, такiм чынам, стаяць на сваiм у мудрасьцi й сьвятасьцi, так што яны, несапсаваныя грахамi, маглi б малiцца Богу й жыць зь яго вечных шчадротаў. Частка гэтых добрых анёлаў цяпер вызначана на службу Богу й Хрысту, а другая частка дбае й рачыць за ацаленьне людзей. Такога роду анёлы служаць асобным пабожнiкам, ад маленства да iх пачэснай сьмерцi, i яны, як гэта лёгка ўбачыць кожны разумны, асаблiва адказныя за прапаведнiкаў сьвятога слова.
Пры гэтым юны Айцэн кiдае позiрк поўны значэньня на Лютэра й свайго добрага настаўнiка Мэланхтона, пасьля чаго паварочваецца да герства з рады й службоўцаў курфюрста i ўзьнёслым голасам працягвае:
- Але яны таксама абавязаныя сваёй палiтычнай прызначанасьцi, яны падначаленыя палiтычным законам, падтрымлiваюць слуг начальстваў, абараняюць iх ад несправядлiвасьцi ворагаў!
Тут, вядома ж, самае натуральнае, што герства з рады й герства ад курфюрства кiваюць i мармычуць, i шмат у каго зь iх прыкметнае адчуваньне, што прыстаўлены да iх з вышнiх сфэраў ахавальнiк-анёл стаiць за сьпiнай, заглядвае праз плячо й кажа, кажучы: Тут я, тут, гер Першы Сакратарыус.
Пры такiм узьдзеяньнi яго слоў ня дзiва, што кандыдат Айцэн ўсё больш i больш натхняецца й апiсвае, як добрыя анёлы дакладаюцца дапамогай i ў гасадарцы, падтрымлiваючы гешэфты пабожнiкаў, i вядуць да добрых удачаў, i ў сем'ях, абараняючы iх i падтрымлiваючы ў iх парадак, бо сям'я ж у малым тое самае, што дзяржава ў вялiкiм. Аднак in summa ўсё гэта, заяўляе ён, толькi рrаeparatio для iх задач на Страшны суд, дзе добрыя анёлы маюць падрыхтаваць судовы вырак Хрыста, служачы там у якасьцi асэсараў i аддзяляючы пабожных ад бязбожных, пабожных на правы бок на iх будучае месца праваруч Хрыста, а бязбожнiкаў страмотыч унiз у пекла. Таму належыць кожнаму, каб мы ўсхвалялi анёлаў i любiлi й асьцерагалiся сустракацца зь iмi пры iх благаслаўнай дзейнасьцi; пасылаць малiтвы да iх - нягожа.
У Айцэна дрыжаць каленi. I хоць пры гаварэньнi чалавек карыстаецца толькi губамi й языком i горлам i часам рукамi, тым ня меней яму патрэбна вялiкая сiла асаблiва тады, калi ён хоча, каб яго прамова была адухоўленая; i як што словы кандыдата напоўнены духам пабожнасьцi, у гэтым герства экзаменатары й на чале iх доктар Лютэр i магiстр Мэланхтон, i ўся астатняя набрыдзь у зале перакананыя, дык Айцэн лiчыць, што ўжо ён падвёў iх да добрай кандыцыi, сказаўшы пра Страшны суд i пашанаваньне анёлаў, але як што ў сьвеце нiякае Так ня бывае бязь Не, нiякае Дабро без Благога, дык ён выдае яшчэ сaput, у якiм гаворка iдзе пра лiхiх анёлаў, ня так дзеля вучонага герства, якому цалкам удастаткавалася ўжо пачутага, а таму, што ён адчувае, як яно быць павiнна. Але калi ён падымае вочы для iнсьпiрацыi, каб натхнiцца, Лёйхтэнтрагера ўжо няма; у полi свайго зроку ён знаходзiць толькi доктара Марцiнуса й свайго настаўнiка Мэланхтона, абодва поўныя чаканьня, i нiкога больш памiж дзьвюх галоў, i яму робiцца страшна й ня ведае, што сказаць, ён ведае толькi, што, хто гаворыць ад чорта, таго чорт i пад'юджвае.
Але тады раптам адчувае, што гэны як рыхтык тут каля яго, гэта ягонае дыханьне, ня больш, i ён бачыць, як збоку на яго глядзiць Лёйхтэнтрагер, якраз як мiнулай ночы, калi той на поўны язык заявiў, што ўся тэалёгiя - гэта толькi пустая слоўная малатарня. "Angeli mali sunt, - гучыць з Айцэнавых вуснаў, qui in concreata sapientia et justitia non perseverarunt", i ён ня ведае, цi сапраўды кажа гэта альбо празь яго маўляе нехта iншы, i зьдзiўляецца, што нiхто з герства экзаменатараў не пратэстуе супроць прысутнасьцi кагосьцi iншага на баку кандыдата, бо такое, увогуле, не практыкуецца, калi не забаронена зусiм. Але гаворыць далей пра лiхiх анёлаў, якiя не застаюцца ў дадзенай iм мудрасьцi й справядлiвасьцi, а па сваёй волi зьвiхнулiся i ўхiлiлiся ад Бога й шляхоў праведнасьцi й гэтым самым зрабiлi сябе закончанымi ворагамi Бога й людзей.
Так шырока, так добра, i доктар Лютэр задаволена пашкрэбвае пашчанку; у яго свой вопыт з усялякiмi адпадлымi анёламi, у аднаго зь iх ён папусьцiў чарнiлiцай з атрамантам, але не пацэлiў - мiма. А ў юнага Айцэна словы так i нiжуцца з вуснаў, гэта як усё адно нейкая апантанасьць, адно за адным пералiчвае ён паскудзтвы, якiя чынiць лiхi анёл пабожным людцам, як насылае на iх хваробы й паслабляе iх моц i ўводзiць iх у спакусы й пнецца адвярнуць iх ад Бога i ўшчапляе ў iхнi розум фальшывыя спадзяваньнi; i далей, як ён абыходзiцца з бязбожнiкамi, апаноўвае iхнiмi целамi й iхнiмi душамi й яшчэ пры жыцьцi ўсяляк скубе й шчэмiць; асаблiва кладуць лiхiя анёлы вока на сьвятарства, дапускаючы затручвацца ерасьсю i падбухторваючы пабожных клiрыкаў да непаслушэнства i ўхiляючы розум мольбiтаў у кiрсе ад пропаведзi, карацей, перасьледуючы тых, што спрамагаюцца целам i духам дзеля царства Хрыстовага.
Дзякуючы ласцы куратара, прафесара Кемаля Дэнкташа, мне нарэшце было дазволена папрацаваць у архiве, i я знайшоў там, што даўно ўжо шукаў, а дакладней - дакументацыю аднаго працэсу супроць былога радцы iмператара Юлiяна Апастаты. Працэс адбыўся a.d. 364 (у 364 г.), праз год пасля гвалтоўнай смерцi iмператара, i адным з абскаржаных сапраўды быў яўрэй з iмем Агасфер. На жаль, пашкоджаны рукапiс утрымлiвае ў сабе фрагменты абвiнаваўчай прамовы Грэгара Нацыянца, пазнейшага патрыярха Канстанцiнопальскага, у якой апошнi закiдае ў вiну Агасферу, што ён "падкопваў Апастату з мэтай прадухiлення хваляванняў i перавароту, накiраваных на падрыў царкоўнага i дзяржаўнага ладу як у Рыме, так i ў Царстве Божым, падбухторваў хрысцiян да бунту i патрабаваў, каб хрысцiянскiя бiскупы вярнулi ўсё, што яны нарабавалi ў храмах i сiнагогах."
Агасфер меў магчымасць абараняцца; я здолеў, паколькi пергамент у гэтым месцы быў моцна папсаваны, расшыфраваць толькi некалькi фрагментаў з яго выступу, але нават iх толькi часткова. У кожным разе, з расшыфраванага вынiкае, што ён нiбыта заявiў, быццам Iсус, якога шанавалi хрысцiяне, не быў нi сын яўрэйскага бога, нi чаканы яўрэямi месiя, а просты равiн, прадказальнiк i рукапаложнiк, адзiн з тых, што i сёння займаюцца гэтым, а вучэнне, якое практыкуецца ад яго iмя, гэта не што iншае, як малазразумелая мешанiна з таго, што з сябе ўяўлялi самi яўрэi, - гэта даўно асудзiлi i адкiнулi грэкi. А ён, Агасфер, усё добра ведаў, бо знаў Iсуса асабiста i нiбыта сам гутарыў з iм.
Канец дакумента сведчыць наконт пакарання абскаржанага: Агасфер мае быць чвартаваны. Вы i я, паважаны гер калега, згодныя ў тым, што царква на працягу сваёй гiсторыi ўчыняла шмат жорсткiх акцый; як i кожная ўгрунтаваная на догмах арганiзацыя, яна не даруе нiкому, хто хоць у дробязi ставiць пад сумненне яе вучэнне.
Я дапускаю, што вынiкi маiх росшукаў у архiве Высокай Порты Вас асаблiва зацiкавяць, таму што Вы ў Вашай старанна выверанай кнiжцы "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання" ў раздзеле "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" зазначаеце, што легенда ёсць адносна позняя версiя, а iмя "Агасфер" наогул узнiкае толькi ў сувязi з больш познiм iмем шлезвiгскага суперiнтэндэнта Паўля фон Айцэна, пра якого ў некаторых друках пададзены надзвычай сумнiўныя звесткi, нiбыта ён у студэнцкiя гады ў Вiтэнбэргу цi непадалёк ад горада сустракаўся з Вечным Жыдам. Гэты Айцэн мне таксама вядомы як пустагаловы славалюбец, але, як м. iнш. даказвае мая знаходка ў архiве Высокай Порты, гэта нi ў якiм разе не абвяргае ранейшага сведчання на карысць iснавання Агасфера.
Чаму, зрэшты, пытаюся я ў сябе, шаноўны гер калега, Вам не пагадзiцца з думкай, што Вечны Жыд мог быць realiter? Калi адно толькi дапусцiць, што яго наяўнасць магла б быць натуральным феноменам, як з'ява адразу трацiць характар Божага цуду (у хрысцiян), што Вы, натуральна, павiнны адмаўляць, а значыцца, i не можаце выкарыстоўваць ў якасцi доказу боскасцi.
Аддаю сябе ў поўнае Ваша распараджэнне што да далейшых даведак, наколькi яны могуць быць Вам прыдатныя, i застаюся з прывiтаннямi
Ваш адданы калега
Ёханаан Лёйхтэнтрагер
Hebrew University
Jerusalem
Таварышу
праф. д-ру Dr. h. c. Зiгфрыду Байфусу
Iнстытут навуковага атэiзму
Бэрэнштрасэ 39а
108 Берлiн
12 лютага 1980
Дарагi таварыш Байфус!
Пасля азнаямлення з Тваёй карэспандэнцыяй з праф. Лёйхтэнтрагерам з Яўрэйскага ўнiверсiтэта ў Ерусалiме мы даручаем Табе працягваць перапiску. Пры гэтым належыць паказаць вялiкую прынцыповую цвёрдасць i паслядоўна прадстаўляць нашыя навукова распрацаваныя i правераныя жыццём пазiцыi. Там, дзе прадстаўляецца магчымасць, трэба таксама адзначаць ролю дзяржавы Iзраiль як фарпосту iмперыялiзму супроць нашых арабскiх сяброў, якiя змагаюцца за сваю свабоду.
З кампетэнтнымi органамi ўзгоднена.
З сацыялiстычным прывiтаннем
Вюрцнер
кiраўнiк галоўнага аддзела,
Мiнiстэрства вышэйшай i прафесiйнай школьнай адукацыi
Геру
праф. Ёханаану Лёйхтэнтрагеру
Hebrew University
Jerusalem
Israel
14 лютага 1980
Дарагi, паважаны гер калега!
Ваша сяброўскае пiсьмо ад 31 студзеня разам з дадаткам я атрымаў i, з прычыны ўсеагульнай цiкавасцi да яго зместу, гэтым разам таксама правёў узгадненне з маiм калектывам.
Вы пытаецеся, i гэта ўяўляецца мне цэнтральным пунктам Вашага пiсьма, чаму я, г.зн. мы тут у нашым iнстытуце, нiяк не можам пагадзiцца з думкай пра рэальна iснуючага Агасфера, i вы спрабуеце нават, каб запабегчы нашым цяжкасцям, заакцэнтаваць гэтую думку, дадаючы, што вера ў iснаванне Вечнага Жыда не азначае веры ў якiя-небудзь цуды.
Я хацеў бы прынцыпова запэўнiць Вас, што мы ў ГДР наогул не верым у цуды, гэтаксама як i ў духаў, зданяў, анёлаў альбо чарцей. Прызнаць незвычайную доўгажыццёвасць гера Агасфера за факт, азначала б паверыць не толькi ў гэты цуд, але i ў Iсуса, якi нiбыта наканаваў яўрэю заставацца ў жыццi i вандраваць, не маючы спачыну, пакуль ён, Сын Бога, не вернецца i не ўчынiць суд. Як навуковец, вельмi паважаны гер калега, Вы не можаце не згадзiцца з намi, што падобная тэза беспадстаўная.
Што да Вашага доказнага матэрыялу, якi Вы, за што мы Вам шчыра ўдзячныя, прадставiлi нам. Тры фота, гэта Вы прызнаяце, даказваюць сама большае тое, што ў Вас ёсць альбо быў чалавек, знешнасць якога аналагiчная знешнасцi асобы, якая дазволiла зафiксаваць сябе на фоне шавецкай майстэрнi.
Медыцынскiя заключэннi, якiя я дадаткова прад'явiў калектыву ўрачоў Charite, мясцовай унiверсiтэцкай клiнiкi, гэта што заўгодна толькi не доказ вялiкага ўзросту Вашага Агасфера; Вашыя ўласныя, iзраiльскiя ўрачы даюць яму, як Вы кажаце, не больш за сорак гадоў. Толькi аналiз крывi, лiчаць у Charite, гаворыць на карысць Вашага сцверджання, калi не, на што звярнуў маю ўвагу гематолаг прафесар Леапольд Зёнляйн, на карысць толькi магчымасцi, бадай, нават верагоднасцi таго, што расцэненыя Вамi як важнае сведчанне сляды элементаў у крывi абследаванага маглi быць занесеныя ў арганiзм з нейкiмi раслiннымi рэчывамi i шлюзаваныя праз страўнiкава-кiшэчны тракт у кроў.
Я пiшу Вам пра ўсё гэта не з якогась недаверу да Вашага сябра Агасфера альбо ўвогуле да Вас, дарагi гер калега; маiм супрацоўнiкам i мне больш важная навуковая доказная сiла Вашых дадзеных, якая ў выпадку з трыма фотаздымкамi i ўрачэбнымi заключэннямi роўная нулю. Вы апынулiся ў становiшчы, аналагiчным таму, у якiм сваiм часам апынуўся папа Пiй ХII, якi ў сваёй энцыклiцы "Доказы боскасцi ў святле найноўшай прыродазнаўчай навукi" з факту так званага зруху чырвонага колеру ў спектры пазагалактычнай зорнай сiстэмы зрабiў выснову аб пра-выбуху, а з гэтага - пра акт тварэння, а пасля i пра самога творцу. Пры гэтым зрух чырвонага колеру не абавязкова павiнен азначаць бег зорнай сiстэмы ад цэнтра, гэты ўцечны рух, як лiчыць прафесар Фройндлiх, можа грунтавацца i на страце энергii. Справа тут, такiм чынам, якраз як i ў выпадку са слядамi элементаў у крывi гера Агасфера, у неасветленасцi навуковай праблемы, якая, калi б яна ў вынiку аказалася важнай, несумненна будзе вырашана чалавекам. Але дыялектычны матэрыялiзм адхiляе любыя спробы грунтаваць фiласофскiя высновы на пакуль што цалкам навукова-спрэчных гiпотэзах.
Зусiм iншае, калi гаварыць пра Ваша паведамленне з архiва Высокай Порты, якое я прыняў да ведама з вялiкай удзячнасцю. Шкада толькi, што нельга атрымаць фотакопii рукапiсу, бо, як нам вядома, гэты архiў, падобна ватыканскаму, дазваляе рабiць фотакопii толькi ў выключных выпадках. Быў, значыцца, нехта Агасфер, якi быў дарадцам iмператара Юлiяна Апастаты; у князёў заўсёды было пра што параiцца з разумнымi яўрэямi, як i яўрэяў заўсёды цягнула да князёў. Але цi павiнен Агасфер, якi ў 364 годзе быў чвартаваны, абавязкова быць iдэнтычны нашаму шаўцу-гандляру з Дарогi Смутку - Вiа Далароза?
Ставiць пытаннi - азначае адмаўляць iх. У гiсторыi, як Вы гэта ведаеце лепей за мяне, было больш, чым адзiн Агасфер; нагадаю толькi пра цара з такiм iмем у Кнiзе Эстэр, якi, згодна з Бiблiяй, таксама ўжо меў цяжкасцi з яўрэямi. Гер прафесар Вальтэр Бэльц з унiверсiтэта ў Гале пацвердзiў мне, што iмя Агасфер ёсць няўдалае арамейскае выпраўленне персiдскага "Артаксэркс", якое, iмя гэтае, вы маглi б перакласцi як "богам узвышаны", альбо "богам любiмы", карацей, па-нямецку "Готлiб". Не будзеце ж Вы сцвярджаць, што Ваш Агасфер ёсць рэiнкарнацыя персiдскага цара?
Я мушу, паважаны гер калега, падкарэктаваць Вашую заўвагу адносна суперiнтэндэнта Паўля фон Айцэна, якога Вы пазначаеце як "сведку iснавання Агасфера". Я далёкi ад таго, каб абараняць такога зацятага лютэранiна, як Айцэн, але я павiнен сказаць на яго карысць, што ў нiводным з яго пiсанняў, нi ў шматлiкiх лацiнскiх, нi ў "Хрысцiянскiм настаўленнi", у якiм ён разважае пра прадвызначанасць i пра эўхарыстыю, нi ў ягоным зборы казаняў ("Postille"), няма хоць якога нават намёку на сустрэчу аўтара з Вечным Жыдам; у "Гiсторыi царквы ў Шлезвiг-Гольштэйне" Фэдэрсэна, у якой шырока i падрабязна гаворыцца пра Айцэна, таксама нiчога пра тое не паведамляецца. Цi не думаеце Вы, дарагi гер прафесар Лёйхтэнтрагер, што такi пiсучы чалавек, як Айцэн, якi да таго ж яшчэ амаль штонядзелi прапаведаваў асабiста, не ўпамянуў бы такой ўсё-такi напэўна ж даволi хвалюючай сустрэчы i не выкарыстаў бы яе дзеля цiкавага маральна-карыснага ўжытку, калi б такая сустрэча сапраўды мела месца?
Цi не мог бы я напрыканцы свайго вельмi доўгага пiсьма яшчэ дадаць, што Вы забылiся адказаць мне на пытанне нашага прэс-рэферэнта д-ра В. Якша, менавiта, як так сталася, што звычайна такiя ахвочыя да сенсацый заходнiя медыi дагэтуль не занатавалi сабе нiчога пра верагодна сама мала двухтысячагадовага чалавака? Я хацеў бы дэталiзаваць гэта пытанне пасля атрымання фотаздымкаў гера Агасфера на фоне ягонай майстэрнi: Як сталася, што гер Агасфер сам яшчэ нiяк не скарыстаўся з таго факту, што ягоная крама яшчэ i сёння працвiтае на тым самым месцы пры дарозе на Галгофу, дзе ён калiсьцi прагнаў асуджанага Iсуса ад сваiх дзвярэй? Амаль дзве тысячы гадоў той самы гаспадар той самай лаўкi на тым самым месцы - якое яшчэ ў капiталiстычнай краiне прадпрыемства магло б пахвалiцца хоць нечым падобным! З чым я, па-сяброўску вiтаючы Вас, застаюся
Ваш пакорны
(праф. д-р Dr. h. c.)
Зiгфрыд Байфус
Iнстытут навук. атэiзму
Берлiн, сталiца ГДР
РАЗЬДЗЕЛ СЁМЫ
У якiм асьвятляецца, як нехта, навучаны адрозьнiваць правiльную веру ад iлжэвучэньняў, увогуле можа гаварыць i пра такiя рэчы, пра якiя ён ня мае анiякага ўяўленьня
Юны Айцэн сядзiць перад стосам старых кнiг за сталом i ўздыхае, аж сэрца кроiць, бо перад вачыма ў яго плыве, i мудрагошчы сьвятых айцоў царквы й iншых аўтарытэтаў абляпiлi яго з усiх бакоў, як заедзь на балоце, i ня можа ён нi агрэбцiся нi атрэсьцiся.
Было вельмi мiла з боку дактароў i прафэсароў унiвэрсытэта, што яны хочуць праэкзаменаваць яго без чаргi й загадзя, з увагi на блiзкi скон яго бацькi, але цяпер ён будзе змушаны паказаць, што навучыўся адрозьнiваць правiльную веру ад iлжэвучэньняў, якiя чорт падсоўвае людзям, i знаходзiць адзiна правiльную дарогу й цытаваць адзiна правiльныя словы, бо ўсё астатняе ад лядашчага нячысьцiка й вядзе напрасткi ў ерась. Ах, калi б ён, думае з раскаяньнем, у свой час болей шчыраваў i з большай палкасьцю ўлягаў у вучоныя дыскусii, але цяпер ён думае больш пра Маргрыт, чым пра consubstаntаtio i transsubstantatio i часта дазваляе сабе са сваiм сябрам Лёйхтэнтрагерам прапусьцiць яшчэ па адной шкляначцы вiна й яшчэ па адным куфэльку пiва, каб навучыцца тонкаму адрозьнiваньню, якое ўдавалася рабiць сьвятому Атанасiусу памiж Айцом, Сынам i Сьвятым Духам, паводле каго, Атанасiуса - вядома, першы ня быў нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а другi нi зроблены, нi створаны, бо сам нарадзiўся, i нарэшце трэйцi нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а быў, так бы мовiць, зышлы; але каторы ад каторага й чаму?
I пакуль ён так наракае, поўны неспакою i лiхой згрызоты сэрца, бачыць, начная цемра пачынае мiльгацець, i адчувае, - у пакоi нехта праступае зь ценю.
- Нiчога табе ўжо не дапаможа, - кажа Лёйхтэнтрагер, бо гэта ён, якi раптам набывае абрысы й стаiць перад iм, - i ўся твая чытанiна й вучанiна й зубранiна проста нонсэнс, альбо ты ўведаеш, калi прыйдзе на тое час i яны спытаюцца ў цябе, альбо ты не даведаешся, i будзе самае лепшае на поўны язык заявiць, што ўся тэалогiя гэта толькi пустая слоўная малатарня, i што заўсёды на ўсё знойдзецца нейкае выслоўе.
Юны Айцэн лепш за ўсё пракляў бы яго, але гэтага ён ня робiць, бо няма тут нiкога iншага на добрае настаўленьне.
- У маiм мазгу неразьбярыха, - скардзiцца ён, - быццам там тысяча чарвякоў, i ўсе зьвiваюцца, пераплятаюцца; чорт прыбраў мае мазгi й усё ў iх перакруцiў.
- Чорту, - кажа Лёйхтэнтрагер, - ёсьць чым заняцца й без тваiх мазгоў. Але ўсё ж я табе пасоблю.
- Пасобiш, - сказаў Айцэн, - як пасобiў з Маргрыт, калi ў цябе на вачах пырх! - i паляцела з тым жыдам.
- Ты не хацеў, каб я пасабляў, - кажа Лёйхтэнтрагер, - iнакш усё абярнулася б зусiм iнакш; але жыд, скажу табе, - што трэба.
- Мне хацелася б ведаць, - кажа Айцэн, - як ты зьбiраешся дапамагчы мне, калi я стаяцьму перад доктарам Марцiнусам i магiстрам Мэланхтонам?
- Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер.
- Вялiкая мне радасьць, - кажа Айцэн. - I будзеш адказваць замест мяне?
- Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер, - а адказвацьмеш ты.
- Ты можаш ведаць адказы ў калодзе картаў, - кажа Айцэн, - якая нездарма ж называецца чортавым малiтоўнiкам. Але як ты акажаш сябе ў божым вучэньнi, калi нават я ня ведаю нi пачаткаў яго нi канчаткаў, i лепей бы мне ўзьнесьцiся ў нябёсы на вогненнай калясьнiцы, як прарок Iльля, чым заўтра валачыся ў унiвэрсытэт.
- Я ведаю, пра што яны ў цябе папытаюцца, - кажа Лёйхтэнтрагер.
- Як гэта? - сумняваецца юны Айцэн. - Яны трымаюць гэта ў вялiкай таямнiцы, iнакш хто хоч мог бы прыйсьцi й праэкзаменавацца, i доктарскiя шапкi йшлi б па грош за тузiн.
- Але я ведаю, - кажа Лейхтэнтрагер, - i магу пабiцца з табою ў заклад: калi тое, што я кажу табе, няпраўда i ў цябе заўтра папытаюцца нешта iншае, дык я буду табе слугою больш года, i ты спагонiш зь мяне па ўсёй поўнiцы.
- I Маргрыт?
- I Маргрыт.
Юны Айцэн палохаецца, а раптам спраўдзiцца сябрава прароцтва, альбо што Лютэр цi настаўнiк Мэланхтон прагаварылiся ў яго прысутнасьцi, i пытаецца:
- А чым жа я сплачу, як прайграю?
- Нiчым, - кажа Лёйхтэнтрагер, - так i так я спаганю зь цябе, што мне трэба.
Юнаму Айцэну дастае ў самую душу, што не, ня можа ён быць глiнай у руках такога творцы й што Лёйхтэнтрагер ведае пра гэта; але цяпер яму ўсё-такi карцiць пачуць, па якой тэме ён будзе заўтра апытаны, бо ў такiм разе яшчэ можна было б падналегчы й сёе-тое падагнаць.
- Яны будуць экзаменаваць цябе па анёлах, - кажа яму Лёйхтэнтрагер, - а якраз бо пра iх я ведаю больш, чым твой доктар Лютэр, твой магiстр Мэланхтон i ўся ўнiверсiтэцкая прафэсура ўсiм кагалам.
- Але ня я, - стогне Айцэн, шукаючы сярод кнiг на стале й хапаючы нарэшце сьвятога Аўгусьцiна: можа, ў яго што-небудзь падбярэцца.
Але сябар кладзе яму руку на плячо й кажа:
- Калi нават вызубрыш усяго Аўгусьцiна й дзевяцьсот дзевяноста дзевяць разоў па тысячы iмёны анёлаў у дадатак, што табе гэта дасьць, калi заўтра нiчога ў галаву не заскочыць? Давай лепш вып'ем.
Тут забiрае юнага Айцэна поўны адчай, i ён думае, што так i гэтак прапаў, i калi пацьвердзiцца, што доктар Марцiнус i настаўнiк Мэланхтон пройдуцца зь iм па анёлах, дык сама лепш бы яму хай да Бога ў вышнiя, хай да д'ябла ў нiжнiя. I ён тупае за сябрам унiз па лесьвiцы й бачыць, што ў пакоi ўжо чакаюць пляшкi зь цёмначырвоным, iскрыстым, i ён зноў бачыць Маргрыт, як яна сядзiць на каленях у жыда, i яму адразу загарчэла ў роце, i ён думае, што а няхай бы яна лепей сканала, чым цiскацца з гэтым жыдам, i сам палохаецца такiх грэшных подумак.
- Пi! - кажа Лёйхтэнтрагер. - За ўсiх любенькiх анёлкаў!
Айцэн п'е за любенькiх. I на сэрцы робiцца так лагодна й так лёгка на душы, што ён зусiм не заўважае, як яны адкаркоўваюць пляшку за пляшкай, пакуль сам ня падае на грудзi Лёйхтэнтрагеру i ўжо больш нiчога не валачэ.
На ранiцу, яшчэ зь вiнным чадам у галаве, ён брыдзе ў унiвэрсытэт, папярэдне марна прагукаўшы сябра, якi павiнен быў дапамагчы яму ў ягонай экзаменацыйнай плязе; але таго анi сьледу анi ценю, нi ў доме нi на дварэ. I вось ён нарэшце стаiць ва ўрачыстай зале, увесь у страху й трывожнай немарачы, зьлева й справа й за iм сьвятарства й з гарадзкое рады, а з курфюрставай управы нехта з пазалочаным ланцугом на шыi, а таксама студэнты й ўсякая iншая навалач, а перад iм герства экзаменатары, пасярэдзiне ягоны настаўнiк Мэланхтон i вялiзазны доктар Лютэр, абодва ў мантыях; але яму здаецца, быццам гэта два каты зь сякерамi пад вопраткай, быццам ён бачыць, як незычлiва яны разглядваюць яго, яго засьлёзьленыя вочы й раскудлачаныя валасы, як магiстр Мэланхтон трымае пад носам хустачку, бо ў кандыдата Паўлюса патыхае сьмярдзючым перагарам з пашчы.
- Ну, - кажа дэкан, - вы гатовы, гер кандыдат?
- У iмя бога, - кажа юны Айцэн i адчувае, як расплываюцца ўсе ягоныя веды, акурат як воблачка дыму ў паветры, i ў поўнай роспачы азiраецца, цi няма, калi ўжо не анёла-збаўцы, дык хоць бы Лёйхтэнтрагера недзе паблiзу.
- Малады чалавек, - кажа доктар Марцiнус, фiксуючы яго сваiм адзiным здаровым вокам, - а цi не далажылi б вы нам ласкава, што вы ведаеце пра сьвятых анёлаў i iх сутнасьць. Такi так яно, думае Айцэн, правiльна напрарочыў Лёйхтэнтрагер, i ня будзе ён мне служыцца больш году, i з Маргрыт нiчога ня выйдзе. I апрача гэтага нiякiх больш думак, i ня ведае, што ён там мае сказаць герству дактарам i прафэсарам на прадмет анёлаў i iх сутнасьцi, i жаласна мармыча нешта й перамiнаецца з нагi на нагу, быццам якраз ужо стаiць на распаленай да чырвонага патэльнi над пякельным агнём.
- Гер кандыдат! - напамiнае яму доктар Марцiнус. - Анёлы!
I тут, калi ўжо хацеў быў бегчы з вачэй людзкiх куды вочы глядзяць у поўнай ганьбе, раптам бачыць Лёйхтэнтрагера, i раптам кандыдату Айцэну робiцца так дзiўна ў галаве, - i быцам пасыпалiся яму iскры на лоб, i ён падымае галаву, словы самыя па сабе пачалi гаварыцца зь яго, сам ня ведае, адкуль, i ён дэкламуе:
- Angeli sunt spiritus finiti, з духоўнай субстанцыi, лiкам канечныя, створаныя Богам, надзеленыя розумам, а таксама свабоднай воляй i прызначаныя руплiва служыць Богу. Iх атрыбуты суць ad primum негатыўныя: indivisibilitas, бо яны не скампанаваныя з часьцiнак, а ёсьць адна суцэльнасьць; invisibilitas, бо iхняя субстанцыя нябачная; immutabilitas, бо яны не растуць i не памяншаюцца; incorruptibilitas, бо яны несьмяротныя; i illocalitas, бо яны ўсюды й нiдзе. Ad secundum...
Айцэн бачыць, як расхлябенiлася пашча ў доктара Марцiнуса й як вылупiў вочы магiстр Мэланхтон, чуючы такое вучонае словацечыва, але дух, якi найшоў на яго, парывае яго за сабою, i ён паведамляе ad secundum, пра афiрматыўныя якасьцi анёлаў, нiбыта гэта былi iхнiя vis intellectiva, бо яны адораныя разуменьнем, iхнiя voluntatis libertas, бо ў iх ёсьць сiла i на добрае й на благое, iх facultas loquendi, бо яны часта гавораць зь людзьмi, як памiж сабою, далей iх potentia, якая, хоць i mirabilia, але цудоўная, бо не miracula, г.зн. не як цуд; а пасьля, паколькi iх duratio aeviterna, трэба ўзяць пад увагу, не aeterna, iнакш бо яны былi б непераходнымi, але ня вечнымi, бо мелi пачатак; i нарэшце яны валодалi б ubietatem definitivam, адназначным месцам жыхарства, i agilitatem summam, бо яны з найвялiкшай рухавасьцю паяўляюцца то тут, то там.
Аж дасюль хапiла дыханьня кандыдату Айцэну, а цяпер трэба было перавесьцi дух i набраць паветра, як, зрэшты, i герству экзаменатарам i тым, што з гарадзкое рады, i тым, што з курфюрставай управы, якiя ўсе яшчэ нiколi ня чулi на экзаменацыйных выспытках такiх абшырных да найдрабнейшых драбнiц дакладных адказаў i, натуральна, былi ўражаныя перажытым. А студэнты, якiя ня дужа шмат чаго чакалi ад Айцэна, затупаталi нагамi, загрукаталi кулакамi па сталах, а ў iх гэта такi звычай, што гер дэкан пачаў пабойвацца за сьцены i рухомасьць. Толькi Лёйхтэнтрагер робiць твар, быццам для яго гэта чыстая будзёншчына, крыху прыўзьнiмае гарбок, i Айцэн адчувае, як яго забiрае зноў i што ён павiнен гаварыць далей, як колiсь прарокi, зь языка, толькi ня ведае, цi ягоны язык ад Бога цi ад чаго яшчэ.
- Angeli boni sunt, - кажа ён, - qui in sapientia et sanctitae perstiterunt, - якiя, такiм чынам, стаяць на сваiм у мудрасьцi й сьвятасьцi, так што яны, несапсаваныя грахамi, маглi б малiцца Богу й жыць зь яго вечных шчадротаў. Частка гэтых добрых анёлаў цяпер вызначана на службу Богу й Хрысту, а другая частка дбае й рачыць за ацаленьне людзей. Такога роду анёлы служаць асобным пабожнiкам, ад маленства да iх пачэснай сьмерцi, i яны, як гэта лёгка ўбачыць кожны разумны, асаблiва адказныя за прапаведнiкаў сьвятога слова.
Пры гэтым юны Айцэн кiдае позiрк поўны значэньня на Лютэра й свайго добрага настаўнiка Мэланхтона, пасьля чаго паварочваецца да герства з рады й службоўцаў курфюрста i ўзьнёслым голасам працягвае:
- Але яны таксама абавязаныя сваёй палiтычнай прызначанасьцi, яны падначаленыя палiтычным законам, падтрымлiваюць слуг начальстваў, абараняюць iх ад несправядлiвасьцi ворагаў!
Тут, вядома ж, самае натуральнае, што герства з рады й герства ад курфюрства кiваюць i мармычуць, i шмат у каго зь iх прыкметнае адчуваньне, што прыстаўлены да iх з вышнiх сфэраў ахавальнiк-анёл стаiць за сьпiнай, заглядвае праз плячо й кажа, кажучы: Тут я, тут, гер Першы Сакратарыус.
Пры такiм узьдзеяньнi яго слоў ня дзiва, што кандыдат Айцэн ўсё больш i больш натхняецца й апiсвае, як добрыя анёлы дакладаюцца дапамогай i ў гасадарцы, падтрымлiваючы гешэфты пабожнiкаў, i вядуць да добрых удачаў, i ў сем'ях, абараняючы iх i падтрымлiваючы ў iх парадак, бо сям'я ж у малым тое самае, што дзяржава ў вялiкiм. Аднак in summa ўсё гэта, заяўляе ён, толькi рrаeparatio для iх задач на Страшны суд, дзе добрыя анёлы маюць падрыхтаваць судовы вырак Хрыста, служачы там у якасьцi асэсараў i аддзяляючы пабожных ад бязбожных, пабожных на правы бок на iх будучае месца праваруч Хрыста, а бязбожнiкаў страмотыч унiз у пекла. Таму належыць кожнаму, каб мы ўсхвалялi анёлаў i любiлi й асьцерагалiся сустракацца зь iмi пры iх благаслаўнай дзейнасьцi; пасылаць малiтвы да iх - нягожа.
У Айцэна дрыжаць каленi. I хоць пры гаварэньнi чалавек карыстаецца толькi губамi й языком i горлам i часам рукамi, тым ня меней яму патрэбна вялiкая сiла асаблiва тады, калi ён хоча, каб яго прамова была адухоўленая; i як што словы кандыдата напоўнены духам пабожнасьцi, у гэтым герства экзаменатары й на чале iх доктар Лютэр i магiстр Мэланхтон, i ўся астатняя набрыдзь у зале перакананыя, дык Айцэн лiчыць, што ўжо ён падвёў iх да добрай кандыцыi, сказаўшы пра Страшны суд i пашанаваньне анёлаў, але як што ў сьвеце нiякае Так ня бывае бязь Не, нiякае Дабро без Благога, дык ён выдае яшчэ сaput, у якiм гаворка iдзе пра лiхiх анёлаў, ня так дзеля вучонага герства, якому цалкам удастаткавалася ўжо пачутага, а таму, што ён адчувае, як яно быць павiнна. Але калi ён падымае вочы для iнсьпiрацыi, каб натхнiцца, Лёйхтэнтрагера ўжо няма; у полi свайго зроку ён знаходзiць толькi доктара Марцiнуса й свайго настаўнiка Мэланхтона, абодва поўныя чаканьня, i нiкога больш памiж дзьвюх галоў, i яму робiцца страшна й ня ведае, што сказаць, ён ведае толькi, што, хто гаворыць ад чорта, таго чорт i пад'юджвае.
Але тады раптам адчувае, што гэны як рыхтык тут каля яго, гэта ягонае дыханьне, ня больш, i ён бачыць, як збоку на яго глядзiць Лёйхтэнтрагер, якраз як мiнулай ночы, калi той на поўны язык заявiў, што ўся тэалёгiя - гэта толькi пустая слоўная малатарня. "Angeli mali sunt, - гучыць з Айцэнавых вуснаў, qui in concreata sapientia et justitia non perseverarunt", i ён ня ведае, цi сапраўды кажа гэта альбо празь яго маўляе нехта iншы, i зьдзiўляецца, што нiхто з герства экзаменатараў не пратэстуе супроць прысутнасьцi кагосьцi iншага на баку кандыдата, бо такое, увогуле, не практыкуецца, калi не забаронена зусiм. Але гаворыць далей пра лiхiх анёлаў, якiя не застаюцца ў дадзенай iм мудрасьцi й справядлiвасьцi, а па сваёй волi зьвiхнулiся i ўхiлiлiся ад Бога й шляхоў праведнасьцi й гэтым самым зрабiлi сябе закончанымi ворагамi Бога й людзей.
Так шырока, так добра, i доктар Лютэр задаволена пашкрэбвае пашчанку; у яго свой вопыт з усялякiмi адпадлымi анёламi, у аднаго зь iх ён папусьцiў чарнiлiцай з атрамантам, але не пацэлiў - мiма. А ў юнага Айцэна словы так i нiжуцца з вуснаў, гэта як усё адно нейкая апантанасьць, адно за адным пералiчвае ён паскудзтвы, якiя чынiць лiхi анёл пабожным людцам, як насылае на iх хваробы й паслабляе iх моц i ўводзiць iх у спакусы й пнецца адвярнуць iх ад Бога i ўшчапляе ў iхнi розум фальшывыя спадзяваньнi; i далей, як ён абыходзiцца з бязбожнiкамi, апаноўвае iхнiмi целамi й iхнiмi душамi й яшчэ пры жыцьцi ўсяляк скубе й шчэмiць; асаблiва кладуць лiхiя анёлы вока на сьвятарства, дапускаючы затручвацца ерасьсю i падбухторваючы пабожных клiрыкаў да непаслушэнства i ўхiляючы розум мольбiтаў у кiрсе ад пропаведзi, карацей, перасьледуючы тых, што спрамагаюцца целам i духам дзеля царства Хрыстовага.