139 Conc. Agath., can. 7. Таков же был порядок освобождения сервов и светскими землевладельцами .(см. Form. Wis., No. 2, 5, С; LVis., V, 7, 14 Ch.).
   140 В нашем распоряжении нет данных о стоимости рабочего скота в Септимании или в Испании VI-VII вв. Известно лишь, что за самовольный захват (в залог) быка уплачивали 2 солида, а за лошадь - 3 солида (Fragm. Gaud., No. 13).
   141 Conc. Agath., can. 7; ср. Conc. Tolet. X, aliud decretum.
   142 LVis., V, 7, 14 Ch.: De conditionibus a manumissore in scripturam manumissi conscriptis.
   143 Conc. Bracar. III, can. 8: Nam quorumdam fertur opinio, quidam sacerdotum familias ecclesiae in suis propriis laboribus quassent, rei propriae profectum augentes, dominicis vero dispendium nutrientes. Отказ либертинов от повиновения церковь карала, возвращая их в рабство. Если же она не в состоянии была это сделать (когда либертин, например, вступал под патроциний какого-либо магната), то ограничивалась тем, что отбирала у него земельный участок (Conc. Tolet. IX, can. 14).
   144 Иногда они именуются просто accolae (LVis., X, 1, 15).
   145 Form. Wis., No. 36: ...decimas vero praestationes vel exenia ut colonis est consuetudo annua inlatione me promitto persolvere. См. также LVis., X, 1, 19 Recces.
   146 LVis, X, 1, 19 Recces.; X, 1, 11; Form. Wis., No. 36.
   147 LVis., V, 5, 2; XII, 1, 2 Reccar.; Conc. Tolet. III, can. 20, 21. Ф. Энгельс, характеризуя путь развития барщинных повинностей во Франкском государстве, отмечал, что их прообразом были, как "римские ангарии, принудительные работы в пользу государства, так и повинности, выполнявшиеся членами германской общины-марки по сооружению мостов, дорог и для других общих целей" (К. Маркс и Ф. Энгельс. Соч., т. 21, стр. 153).
   148 См. М. М. Ковалевский. Ук. соч., т. I, стр. 23-24, 639.
   149 См. А. И. Неусыхин. Ук. соч., стр. 368-369.
   150 Закон Эрвигия предписывает, чтобы задержавший беглого раба вернул его господину или, если тот находится далеко, в его соседние владения (LVis., IX, 1, 9 Erv.; см. также Conc. Agath., can. 45; LVis., IX, 1,21 Egica).
   151 Ароll. Sidon. Epist, I, 6; VIII, 8.
   152 В житии св. Фруктуоза знатный магнат принимает в горах у пастухов отчет о состоянии скота (см. Vita S. Fruct., cap. 1).
   153 M. Gomеz-Moreno. Documentacion goda en pizarra. Boletin de la real Accademia espanola, t. XXXIV, cuad. XVLI. Enero-Abrile, 1954, pp. 43-45; Eiusdem. Documentacion goda en pizarra. Real Academia de la Historia. Madrjd, 1966, pp. 32-35.
   154 LVis., II, 1, 12 Ch.
   155 Conc. Tolet. VII, can. 6.
   156 Conc. Agath., can. 7: ...minusculas vero res aut ecclesiae minus utiles peregrinis vel clericis salvo iure ecclesiae in usum prestare permittimus.
   157 Fruct. Regula monastica.., col. 1117-1118.
   158 Conc. Tolet, IV, can. 5; Conc. Tolet. VI, can. 4.
   159 Conc. Agath., can. 45: Terrulas aut vineolas exiguas et ecclesiae minus utiles aut longe positas parvas episcopus sine consilio fratrum si necessitas fuerit, distrahendi habeat potestatem.
   160 Саssiоd. Variae, V, 35.
   161 Conc. Tarracon., can. 2: Quicumque in clero esse voluerit, emendi vilius vel vendendi carius studio non utatur.
   162 Conc. Tarracon. can., 3; см. также Paul. Emerit. De vita patr. Emerit., cap. 8.
   163 LRVis., PS, III, 9, 36 J; LVis, VI, 1, 5 Ch. В одной надписи, относящейся ко второй половине VI в., называются operarii vernales, т. е. рабы-ремесленники, вскормленные в доме господина (Aem. Hubner. Inscripciones Hispaniae Christianae, No. 115). В церковных вотчинах использовался иногда и труд наемных ремесленников - artifices mercennarii - как они названы в житии св. Эмилиана (Braul. Vita S. Aemil., cap. 19). Исидор Севильский упоминает мастерские, в которых женщины, очевидно рабыни, изготовляют ткани. Isid. Etymol., XV, 6: Genecium, Textrinum, Graece dictum, quod ibi conventus feminarum abopus lanificii exercendum conveniat.
   164 Conc. Tolet. X: aliud decretum... et quae ipse aut de opere utriusque sexus artificum familiarum ecclesiae potuit habere confecta atque illata aut quae sua provisione habuisse visus est conquisita...; см. также Conc. Hisp., I Fragm. Часть этих ремесленных продуктов церковь продавала. Conc. Tolet. X, loc. cit. О связи крупных вилл с рынком и о товарно-денежных отношениях в готской Испании см. также А. Р. Корсунский. Ук. соч., стр. 30-49, 56-59.
   165 LRVis., PS., III, 9, 31; III, 9, 32; LVis., VI, 1 1; VIII, 1, 5 Ch.; IX, 1, 8; IX, 1, 9 Erv.; X, 1, 16; XII, 3, 19 Erv.; Isid. Etymol., IX, 4, 33.
   166 LVis., VI, 2, 4 Ch; VIII, 1, 5 Ch.; IX, 1, 21 Egica; XII, 1, 2 Reccar.
   167 Conc. Tolet. IV, can. 48; LVis., VIII, 1, 5 Ch.; II, 1 8; IX 1, 9 Erv.
   168 LVis., XII, 3, 19 Erv.; Isid. Etymol., IX, 4, 33: Vilicus propriae villae gubernator est. Unde et a villa vilicus nomen accepit. LVis., VIII, 1, 5 Ch.; Conc. Tolet. X, can. 3.
   169 Надписи на миниатюрах гласят: "hic superoperarios", "propositus operum", "hic ioseph super messores ut, congregent frumenta". The miniatures of the Ashburnham Pentateuch, pl. XI, XIV, X, pp. 18, 20-21.
   170 См. ниже, стр. 215-217.
   171 LRVis., PS, III, 9, 31; LVis., XII, 3, 19 Erv.; Conc. Tolet. IV, can. 38. В крупных виллах, помимо управляющих, были еще и низшие должностные лица iuniores. LVis., IX, 1, 21 Egica. Cp. Capit. regum franc., t. I, 32, с. 58.
   172 LVis., V, 7, 16.
   173 Ibidem.
   174 LVis., X, 2, 4 R; X, 2, 5 Egica; XII, 1, 3 Erv.
   175 Король Леовигнльд жалует аббату Нункту имение фиска с тем, чтобы аббат и его монахи получали оттуда пропитание и одежду. Paul. Еmerit. De vita patr. Emerit., cap. 3: ...eidem viro auctoritate conscripta, de quodam praecipuo loco fisci dixerit, ut alimenta aut indumenta exinde cum suis fratribus haberet...
   176 LVis., IX, 2, 9 Erv.
   177 Так, постановление III Толедского собора запрещает дарить тех сервов из familia fisci, которые служат клириками (Conc. Tolet. III, can. 3.). В VII в. короли раздавали иногда сервов без земли (LVis., III, 3, 1 Erv.).
   178 Сassiоd. Variae, V, 39, 6: Non enim nostra sed illorum (т. е. арендаторов. - А. К.) rura dicenda sunt, si pro voluntate conducentis modus eveniat pensionis.
   179 LVis., XII, 1, 2 Reccar.; Cassiod. Variae, V, 39, 15; V, 39, 6.
   180 LRVis., CTh., X, 1, 1.
   181 LVis., V, 7, 15 Ch.
   182 В 817 г. некий Помпеян дарит сыну Фафине и невестке Пенетруде виллу со всеми ее землями, сервами и либертинами. А. С. Floriano. Diplomatica espanola.., t. I, No. 26: ...villa que est usque in terminos de Colimbrianos et inde usque in terminos de Roadi idest pimare... terras cultas et incultas exitus montium, aquas cum ductibus suis... quinta que dicunt in Quada, siue seruos et libertos de omnibus uillis que superius diximus...
   183 А. С. Floriano. Op. cit., t. I, No. 24 (а. 812); No. 75 (а. 861); t. II, р. 731; E. Hinоjоsa. Documentos para la historia de las instituciones de Leon у de Castilla. Madrid, 1919, V (a. 987), р. 8.
   184 Ch. Verlinden. Le grand domaine dans les Etats iberiques, pp. 193-194; С. В. Фрязинов. Ук. соч., стр. 138-140.
   185 Conc. Tolet. XIII, can. 2. Обстоятельно разъяснив порядок расследования дел, когда обвиняемыми являются палатины, собор вскользь отмечает, что подобным же способом должны рассматриваться обвинения против прочих свободных. Nam et caeterorum ingenuorum personis, qui palatinis officiis non haeserunt et tamen ingenuae dignitatis titulum reportare videntur, similis ordo servabitur... Никаких дальнейших указаний по поводу применения этого порядка по отношению к рядовым свободным постановление не содержит.
   186 LVis., VI, 1, 2 Ch. (ред. Эрвиг.); VI, 1, 5 Ch. (ред. Эрвиг.); VIII, 4, 16 (ред. Эрвиг.).
   187 Е. Perez Pujоl. Ор. cit., t. II, р. 198.
   188 W. Wilda. Ор. cit, SS. 427-429; Е. de Hinоjоsа у Naveros. El derecho en el poema del Cid. Obras, t. I. Madrid, 1948, р. 188, No. 10.
   189 Fuero Viejo 1 5, 16. Ср. II, 1, 19; Е. Hinojosa. Ор. cit., р. 188.
   190 LVis., VII, 3, 3; VIII, 4, 16; VI, 1, 2 Ch.; VI, 5, 14 Ch.
   191 LVis., VIII. 4, 16: Honestum D solidi componantur, de ingenuis personis in annis XX CCC solidos conponantur... MGH, Legum sectio I, t. I, p. 337.
   192 LVis., VI, 1, 3 Egica.
   193 LVis., II, 3, 4 Ch.
   194 Conc. Tolet. XI, can. 5.
   195 LVis., III, 1, 5 Ch.
   196 Назначение королем Вамбой некоего Теудемунда, находившегося на дворцовой службе (в качестве спатария), нумерарием в Эмериту было расценено как унижение и самого Теудемунда и его потомства. Король Эгика издал даже эдикт, которым очистил этого спатария и его потомков от нанесенного им оскорбления. Edictum Regis concilio directus. MGH, Legum sectio I, t. I, pp. 483-484.
   197 LVis., VI, 1, 2 (ред. Эрвиг.): ...primates palatii nostri eorumque filii. Cp. Con. Tolet. XI, can. 5: ...puellae nobiles.
   ГЛАВА VII
   1 F. Dahn. Op. cit, Bd. VI, S. 141; M. Torres. Lecciones de historia del derecho espanol, vol. II, p. 289.
   2 E. Th. Gaupр. Ор. cit., S. 396.
   З C. Sanchez-Albornoz у Menduina. En torno a los origenes del feudalismo, tt. I, III, parte 2; eiusdem. El Aula Regia У las asambleas politicas de los godos; eiusdem. El "stipendium" hispanogodo у los origenes del beneficio praeufeudal.
   4 L. de Valdeavellano. Historia de Espana, t. I, p. I. Madrid, 1955, pp. 312-314.
   5 LRVis., NMarciani, III, 1: ...ut soluto canone a possessoribus in perpetuum teneatur, et impletis fiscalibus debitis, illi, qui possident, heredibus suis relinquendi aut quibus voluerint donandi habeant potestatem. Cp. LRVis., CTh., X, 1, 1.
   6 F. Dahn. Op. cit, Bd. VI, S. 141; M. Torres. Lecciones.., vol. II, р. 172.
   7 См. относительно leudes: К. Zeumer. Op. cit., Bd. XXVI. Hannover und Leipzig, 1901, S. 146; Th. Melicher. Der Kampf zwischen Gesetzes - und Gewohnheitsrecht in Westgotenreiche. Weimar, 1930, SS. 157-158. Относительно fideles см. С. Sanchez-Albornoz. El "stipendium" hispano-godo... passim; его же. En torno a los origenes del feudalismo, t. I, p. 38. К. Цеймером высказано было предположение, что в поздних вестготских законах вместо слова leudes употребляется другое - gardingi (см. MGH, Legum sectio I, t. I, р. 202). О гардингах см. ниже, стр. 196-197.
   8 Iord. Getica., 228; 233; Apollin. Sidon. Epist., I, 2.
   9 Iord. Getica., 189; 163.
   10 LVis., JV, 5, 5.
   11 В соответствии с принципами римского классического права Lex Romana Visigothorum признавала неограниченное право собственности сына на peculium castrense. LRVis., CTh., I, 11, 1; LRVis., PS, III, 4, 3. А. д'Орс, отрицая принадлежность вестготских левдов к служилой знати, в то же время неправомерно сопоставляет постановление Вестготской правды о распоряжении военной добычей сына с положением Бревиария о peculium castrense. А. dOrs. Varia Romana. Los "Leudes" de LV. Antiqua 4, 5, 5. AHDE, t. XXIV, 1955, р. 638.
   12 LSal., Capit V, 2-3.
   13 LBurg., CI, 2. Ср. LBurg, II, 2.
   14 LVis., XII, 2, 1 Recces.: Quod post datas fidelibus leges oportuit infidelibus constitutionem ponere legis.
   15 Иордан, например, сообщает, что Атаульф, направляясь в глубь Испании, оставил в Барселоне свои сокровища, часть "верных", а также больных воинов (Iord. Getica, 163: ...per suas opes Barcilona cum certis fidelibus delectis, plebeque imbelli interiores Hispanias introivit). Церковный собор в Эмерите постановил: в связи с военным походом приносить молитвы за короля, fideles и войско (Conc. Emerit., can. 3: ...pro eius (короля. - А. К.) suorumqe fidelibus, atque exercitus sui salute offeratur); см. С. Sanchez-Albоrnoz. Il "stipendium" hispano-godo..., p. 121, n. 3.
   16 Согласно Вестготской правде, жалоба королю может быть подана через посредство fidelis regis (См. LVis., VI, 1, 6 Ch.).
   17 Про клиента Теодориха - Агривульфа, изменившего своему королю, Иордан пишет: Vir si quidem erat Varnorum stirpe genitus, longe a Gothici sanguinis nobilitate seiunctus, idcirco nec libertatem studens, nec patrono fidem conservans (Iоrd. Getica, 233).
   18 LVis., IV, 5, 5 add. MGH, Legum sectio I, t. I, p. 201: ...seu fidelis aliquid ei donaverit.
   19 См. примеч. 1 к стр. 179.
   20 Е. Perez Pujol. Op. cit., t. II, pp. 195, 211; С. Sanchez-Albornoz. El "stipendium" hispano-godo.., pp. 21-22; eiusdem. En torno a los origenes del feudalismo, t. III, p. 2, Epilogo.
   21 LVis., IV, 5, 5.
   22 LVis, II, 4, 6 Ch.; VI, 1, 2 Ch.; IX, 2, 5; X, 1, 11.
   23 LVis., V, 2, 3: ...de rebus regia donatione conlatis, si in nomine mariti fuerit conscripta donatio, nihil sibi exinde mulier, excepto quod in dote perceperit, debeat vindicare. Idemque et si in nomine mulieris inveniatur facta donatio; LVis., IV, 5, 5; V, 2, 2 Ch.: Donationes regie potestatis, que in quibuscumque personis conferuntur sive conlate sunt, in eorum iure persistant... Этот закон приписывается Хиндасвинту, но в основной своей части он относится, по-видимому, к V в. См. Die Gesetze der Westgoten. Hrsg. von E. Wohlhaupter. Weimar, 1936, S. 112.
   24 LVis., IV, 5, 5; V, 22, 2.
   25 CI, VIII, 54 (55): de donationibus quae sub modo vel condicione vel ex certo tempore conficiuntur; VIII, 55 (56) : de revocandis donationibus. Cp. E. Levy. West Roman Vulgar Law. Philadelphia, 1951, pp. 41-42.
   26 H. Вrunner. Die Landschenkungen der Merovinger und der Agilofinger. "Forschungen zur Geschichte des deutschen und franzosischen Rechtes. Stuttgart, 1894, SS. 6-8, 21.
   27 CEur., 308: Res donata, si in praesenti traditur, nullo modo а donatore repetatur, nisi causis certis et probatis.
   28 CEur., 308: Qui vero sub hac occasione largitur, ut post eius morte ad illum cui donaverit, res donata pertineat, quia similitudo est testamenti, habebit licentiam inmutandi voluntatem suam, quando voluerit, etiam si in nullo laesum fuisse se dixerit.
   29 LVis., IV, 5, 5: ...iuxta eam condicionem, que in aliis nostris legibus continetur.
   30 См. ниже, стр. 189-191.
   31 Данные источников свидетельствуют о том, что в отношениях fideles и королей, с одной стороны, и дружинников частных лиц и их патронов - с другой, было немало сходного: например, был одинаков порядок отчуждения пожалованного имущества (LVis., IV, 5,5); характерно, что король именуется патроном верных (Iоrd. Getiса, 233).
   32 Isid. Hist. Goth., 51: Extitit autem et quibusdam suorum perniciosus: nam quoscumque nobilissimos ac potentissimos vidit aut capite truncavit aut proscriptos in exilium egit aerarium quoque ac fiscum primus iste auxit...
   33 Conc. Agath., can. 7.
   34 CEur, 306; LVis, V, 1, 4.
   35 Conc. Tolet. II, can. 4: Si quis sane clericorum agella vel vineolas in terris ecclesiae sibi fecisse probatur sustendae vitae causa, usque ad diem obitus sui possideat; post suum vero de hac luce discessum iuxta priorum canonum constitutiones jus suum Ecclesiae sanctae restituat, nec testamentario ac successorio jure cuiquam haeredum prohaeredumve relinquat, nisi forsitan cui episcopus pro servitiis ac praestatione Ecclesiae largiri voluerit.
   36 LVis., V, 1, 4.
   37 См. ниже, стр. 219, 237-238.
   38 См. Ф. Энгельс. Франкский период. К. Маркс и Ф. Энгельс. Соч., т. 19, стр. 506.
   39 О. Seeck. Das deutsche Gefolgswesen auf romischen Boden. ZSSR, Germ. Abth., Bd. 17, 1896; E. Ч. Скржинская. "История" Олимпиодора. ВВ, т. VIII, 1956, стр. 246-247, примеч. 35 и стр. 249, примеч. 46.
   40 Такими дружинами располагали, по-видимому, аквитанский магнат Экдиций, который с собственным конным отрядом сражался против вестготов (Apoll. Sidоn. Epist, III, 3); испано-римские аристократы Дидим и Вериниан, пытавшиеся преградить путь варварам в Испанию (Oros. Histor., VII, 40); знать Тарракона, вступившая в борьбу с Эйрихом в 60-х годах V в. (Isid. Hist. Goth., 34).
   41 CEur., 310.
   42 LVis., V, 3, 1: Si vero alium sibi patronum elegerit, habeat licentiam cui se voluerit, conmendare; quoniam ingenuo homini non potest prohiberi, quia in sua potestate consistat. Вестготская правда (LVis., V, 3, 1) упоминает и о возможном отказе сыновей дружинников служить сыновьям или внукам отцовского патрона (LVis., V, 3, 1).
   43 Ibidem.
   44 CEur., 310: Si quis buccellario arma dederit vel aliquid donaverit...; LVis., V, 3, 4: ...ille cui se conmendaverit, det et terram.
   45 LVis., V, 3, 1.
   46 LVis.,V,3, 1;V, 3, 2.
   47 LVis., VI, 4, 2.
   48 LVis, IX, 2, 8 W; IX, 2, 9 Erv.
   49 Aem. Hubner. Inscript, No. 123: Haec cava saxa - Oppilani continet membra claro nitore natalium - gestu abituque conspicuum... In procinctum belli necatur, - opitulatione sodalium desolatur. Noviter cede perculsum clientes rapiunt peremtum - Exanimis domum reducitur, - suis a vernulis humatur.
   50 CEur., 310; LVi;.., V, 3, 1; V, 3, 4.
   51 LVis., V, 3, 1.
   52 LVis., V, 3, 1.
   53 LVis., IV, 5, 5.
   54 MGH, Legum sectio I, t. I, р. 201, n. 3.
   55 LVis., V, 2, 2 Ch.: Donationes regie potestatis, que in quibuscumque personis conferuntur sive conlate sunt, in eorum iure persistant... Выражение "in eorum iure" в данном случае, по-видимому, означает не столько предоставление дружинникам неограниченного права собственности на пожалованное им имущество, сколько признание недопустимости произвольных захватов ранее розданных бенефициев преемниками короля.
   56 LVis., V, 4, 19 Ch.: Ipsis interim curialibus vel privatis inter se vendendi, donandi vel commutandi ita licitum erit, ut ille, qui acceperit, functionem rei accepte publicis utilitatibus inpendere non recuset. Точно также рабы фиска имели право продавать свои земли людям того же социального статуса. LVis., V, 7, 16.
   67 CEur.,311; LVis.,V, 3, 2.
   58 Fragm. Gaud., с. XIII.
   59 CEur.,311; LVis.,V, 3, 2.
   60 LVis, VI, 4, 2; VIII, 1, 1 Recces.
   61 LVis., V, 3, 1.
   62 В VI в. либертин мог уйти от своего патрона, вернув полученные от него подарки и половину имущества, приобретенного за время пребывания под патроцинием (LVis., V, 7, 13). Особенно заметно сходство в положении свободных дружинников, с одной стороны, сервов и либертинов фиска - с другой. Например, последние могли становиться палатинами (Conc. Tolet. XIII, can. 6). Одной из важнейших обязанностей либертинов фиска считалось несение военной службы. Эгика (687-702) издал специальный закон, грозивший возвращением в рабство тем из них, которые уклонялись от участия в военных походах (LVis., V, 7, 19 Egica. Cp. LVis., IX, 2, 9 Erv.)
   63 H. Vоltelini. Prekarie und Benefizium. VJSW, Bd. XVI, 1922, S. 299.
   64 Землевладелец, наделивший земельным участком поселенца (accola), именуется в Вестготской правде его патроном (LVis., X, 1, 15. Ср. также Form. Wis., No. 36-37). О принудительном установлении магнатами и их виликами "покровительства" над мелкими земледельцами см. также: Саssiоd. Variae, V, 39, 15.
   65 См. выше, гл. IV.
   66 LVis., X, 1, 11.
   67 LVis., V, 3, 1.
   68 LVis., V, 3, 1; V, 3, 3.
   69 LVis., VIII, 1, 12.
   70 См. выше, стр. 85, 152-153.
   71 См. А. И. Неусыхин. Исторический миф Третьей империи. УЗ МГУ, вып. 81, 1945, стр. 61-62.
   72 Ioann. Вiсlar. Chron., а. 578: Leovegildus rex extinctis undique tyrannis et pervasoribus Hispaniae superatis sortitus requiem propria cum plebe resedit; ibid., a. 579, а. 585; Isid. Hist. Goth., 51.
   73 LVis., VI, 1, 6 Ch.; Conc. Tolet. V, can. 6 (regum fideles); Conc. Emerit., can. 3; см. С. Sanсhez-Albоrnoz. En tomo a los origenes del feudalismo, t. I, pp. 42-44.
   74 LVis., IX, 2, 8 W.
   75 Ibidem.
   76 LVis., IX, 2, 9 Erv.; Conc. Tolet. V, can. 6; Conc. Tolet. VI, can. 14; Fredeg. IV, 82.
   77 Conc. Tolet. VI, can. 14: ...omnes qui fideli obsequio et sincero servitio voluntatibus vel iussis paruerint principis totaque intentione salutis eius custodiam vel vigilantiam habuerint...; Conc. Tolet. V, can. 6: ...fideli praebere obsequium...; Conc. Tolet. VI, can. 15: ...fidelia servitia...; cp. Capitula Pistensia, 689, с. 2. MGH, Legum sectio II, CRF, t. II, p. 275.
   78 Iul. Hist. rebell.: ...plurimos sibi fideles effecit...
   79 С. Sanchez-Albornoz. Op. cit., t. I, pp. 51-52.
   80 По мнению К. Санчес-Альборноса, обряд коммендации в Вестготском государстве, как позднее в средневековой Кастилии, заключался в том, что человек, вступавший под покровительство, должен был поцеловать правую руку сеньора (С. Sanchez-Albornoz. Op. cit., t. III, 2, р. 264). Однако никаких известий об этом в вестготских источниках нет.
   81 М. Тorres. Lecciones.., р. 289.
   82 LVis., II, 1, 7 Egica.
   83 LVis., IX, 2, 8 W: ...et statim ad vindicationem aut regis aut gentis et patrie vel fidelium presentis regis contra quem ipsum scandalum excitatum extiterit...
   84 F. Dahn. Op. cit., Bd. VI, S. 109; М. Тorres. Lecciones.., vol. II, p. 290.
   85 L. Sсhmidt. Geschichte der deutschen Stamme bis zum Ausgange der Volkerwanderung, I. Abth. Berlin, 1928, S. 291; H. Вrunner. Deutsche Rechtsgeschichte, Bd. II, S. 136; Th. Melicher. Der Kampf zwischen Gesetzes und Gewohnheitsrecht, SS. 157-158.
   86 С. Sanchez-Albornoz. El Aula Regia.., pp. 59-62; еiusdem. En torno a los origines del feudalismo, t. I, pp. 85-139.
   87 В Вестготской правде встречается слово wardia - стража. LVis., IX, 2, 8 W: Quicumque vero ex palatino officio ita in exercitus expeditione profectus extiterit, ut nec in wardia cum reliquis fratribus suis laborem sustineat.
   88 K. Maurer. Vorlesungen uber altnordische Rechtsgeschichte, Bd. I. Leipzig, 1907, S. 171.
   89 LVis., II, 1, 1; XII, 1, 3; Conc. Tolet. XIII, can. 2; Juliani Iudicium in tyrannorum perfidia promulgatum, c. 5; С. Sanchez-A1bornoz. El Aula Regia.., рр. 57-62; еiusdеm. En torno a los origenes del feudalismo, t. I, рр. 84-106.
   90 LVis., IX, 2, 9 Erv.
   91 С. Sanchez-Albornoz. Op. cit., рр. 111-115.
   92 Iul. Hist. rebell., с. 7.
   93 Conc. Tolet. V, can. 6: Ut regum fideles a successoribus regni a rerum iure non fraudentur pro servitutis mercede... Ut quisquis suprestis principum extiterit iuste in rebus profligatis aut largitate principis adquisitis nullam debeat habere iacturam; nam si licenter et iniuste fidelium perturbentur mentes, nemo optabit promptum ac fidele praebere obsequium dum cuncta nutant in incertum et in futuro discriminis formidant causam...; Gonc. Tolet. VI, can. 14.
   94 Так, VIII Толедский собор при Реккесвинте резко выступил против захватов королями и передачи собственным наследникам имущества, ранее пожалованного верным. Собор исходит из представления, что земли, на законных основаниях перешедшие к королю от fideles (например, в случае измены последних), не должны оставаться в его руках, их следует жаловать другим верным. Conc. Tolet. VIII: Item Decretum iudicii inuversalis editum in nomine principis. Quosdam namque conspeximus reges postquam fueririt regni gloriam adsequentes extenuatis viribus populorum, rei propriae congerere lucrum... sicque solo prinicpali ventre subpleto cuncta totius gentis membra vacuata languescerent ex defectu; unde evenit, ut nec subsidium mediocres nec dignitatem valent obtinere maiores... См. также Conc. Tolet. VI, can. 14.
   95 Мятежные и непокорные магнаты карались как государственные изменники. LVis., II, 1, 8 Ch.; Fredegar, IV, 82: Cumque omnem regnum Spaniae suae dicione firmassit, cognetus morbum Gotorum, quem de regebus degradandum habebant, unde sepius cum ipsis in consilio fuerat, quoscumque ex eius uius viciae prumtum contra regibus, qui a regno expulsi fuerant, cognoverat fuesse noxius, totum sigillatem iubit interfici aliusque exilio condemnare; eorumque uxoris et filias suis fedelebus cum facultatebus tradit.
   96 LVis., II, 3, 10 Ch: Nullus quidem rerum fiscalium temerator debet existere.
   97 Fredeg., IV, 82.
   98 LVis., V, 2, 2 Ch.: Donationes regie potestatis, que in quibuscumque personis conferentur sive conlate sunt in eorum iure persistant; quia non oportet principum statuta convelli, que convellenda esse percipientis culpa non fecerit. Вина, служившая основанием для отобрания пожалования, могла, очевидно, состоять также в неспособности верно нести службу королю; см. Conc. Tolet. VI, can. 4: Ceterum si infidelis quisquam in capite regio aut inutilis in rebus conmissis praesenti piissimo domino nostro Chinthiliani regi extiterit, in clementiae eius manum et in potestatis nutu constat huiusmodi moderatio. Cp. LBurg., I, 3-5.
   99 Conc. Tolet. VIII, can. 10: Item Decretum universalis editum in nomine principis; Lex edita in eodem concilio a Recesvinto principe namque glorioso.
   100 LVis., II, 1, 6 Recces. В отличие от законопроекта, предложенного участниками собора, закон, изданный королем, возвращал верным имущество, конфискованное не со времен Свинтилы, а лишь с периода правления Хиндасвинта. Все же прочее оставалось за короной (см. К. Zeumеr. Ор. cit., NA, Bd. XXIV, S. 50).
   101 Знать сумела несколько смягчить наказание виновным в измене. Вместо смертной казни или ослепления мерой вводится обращение в рабство (с передачей фиску), причем наследники изменника могут сохранить 1/20 часть его имущества. LVis., II, 1, 8 (ред. Эрвиг.).
   102 LVis., V, 2, 2 Ch. (ред. Эрвиг.): ...ut quicquid de hoc facere vel iudicare voluerit, potestatem in omnibus habeat...
   103 LVis., IV, 2, 16 Recces.; V, 2, 2 Ch. (ред. Эрвиг.).
   104 Form. Wis., No. 5.
   105 LVis., V, 1, 1 Recces.; Conc. Tolet. VI, can. 15: ...opportunum est enim ut sicut fidelia servitia hominum non existere censuimus ingrata, ita ecclesiis collata (quae proprie sunt pauperum alimenta) eorum in iure pro mercede offerentium maneant inconvulsa.
   106 LVis., V, 2, 2 (ред. Эрвиг.): ...Quod si etiam his, qui hoc promeruerit, intestatus discesserit, debitis secundum legem heredibus res ipsa succesionis ordine pertinebit, et infringi conlate munificentie gratia nullo modo poterit...
   107 Ibidem.
   108 Conc. Tolet. XIII, can. 1: Illa vero quae de eorum bonis largitione principali cuilibet donata vel stipendio data sunt, in eorum iure quibus concessa sunt perpetim tenebuntur.
   109 С. Sanchez-Albornoz. El "stipendium" hispano-godo.., pp. 73-76. Автор связывает происхождение такого пожалования с классическим римским прекарием (ibid., р. 96).
   110 В церковных пожалованиях этого рода их условный характер яснее (см. ниже, стр. 205-207).
   111 Для короля, очевидно, было одинаково трудно вернуть имущество, пожалованное верным в качестве stipendium или в форме дарения. Постановление XIII Толедского собора об амнистии участникам мятежа герцога Павла указывало, что следует вернуть мятежникам их имущество, если оно находится еще в распоряжении фиска. Если же это имущество уже подарено или пожаловано sub stipendio другим лицам, то оно остается за теми, кому пожаловано (Conc. Tolet. XIII, can. 1).
   112 Еще Хиндасвинт пытался воспрепятствовать тому, чтобы родители лишали детей наследства, жертвуя свое достояние церкви или вообще расточая каким-либо иным способом: по мнению законодателя, такие действия лишали многих свободных людей возможности служить государству. (LVis., IV, 5, 1 Ch.). Вамба запретил отбирать у детей преступников наследственное имущество. Король мотивирует свой закон аналогичным соображением: человек, не обладающий. определенным состоянием не впособен будет служить государству. (LVis., VI, 5, 21 W: ...quia iniusto ordinatum esse censemus, ut per parentum culpas filii vel nepotes ad mendicitatem deveniant, nec valeant principium exercere iussa, quos cum parentum facultate opportebat peragere negotia publica).
   113 Valer. Vita S. Fruct., с. 2: ...illico invidus vir iniquus sororis eius maritus, antiqui hostis stimulis instigatus, coram rege prostratus, surripuit animum eius, ut cuiscumdem pars haereditatis a sancto monasterio auferretur, et illi quasi pro exercenda publica expeditione conferretur. На этот текст обратил внимание К. Санчес-Альборнос ("El "stipendium" hispano-godo...", pp. 124-126), а еще до него некоторые другие испанские историки.
   114 С. Sanchez-Albornoz. Espana у el feudalismo Carolingio, "I problemi della civilta carolingia". Spoleto, 1954, р. 122. Следует еще учесть, что в VII в. влияние церкви на государственную жизнь Испании было сильнее, чем во Франкском государстве при Карле Мартелле. Неудивительно, если испанская церковь могла воспрепятствовать секуляризации в сколько-нибудь широких масштабах своих земель.
   115 К. Санчес-Альборнос полагает, что в житии Фруктуоза имеется в виду не просто военный бенефиций, а пожалование, предполагавшее военную службу бенефициария в коннице. Эта гипотеза не находит, однако, никакого подтверждения в источниках. Единственный довод, который приводит историк, состоит в том, что здесь не могла подразумеваться обычная военная служба, поскольку нести ее обязаны были все подданные вестготской короны. Довод этот нельзя признать убедительным: когда в Каролингском государстве стали широко раздаваться военные бенефиции, отнюдь не была отменена воинская повинность свободных. Утверждая, что военный бенефиций связан был с обязанностью конной службы, К. Санчес-Альборнос ссылается на ряд глав Вестготской правды (LVis., IV, 2, 15; IV, 5, 5; VII, 1, 7; II, 5. 13 Ch. и др.). С. Sanchez-Albornoz. Espana у el feudalismo Carolingio, p. 121. Но во всех этих статьях говорится о военных походах, а какие-либо данные о военных бенефициях и о конной службе отсутствуют.
   116 LVis., IX, 2, 9 Erv. MGH, Legum sectio I, t. I, p. 372: ...tunc id irrevocabili constitutione tenebitur, ut etiam si ipsam eam habere non meruerit, qui eam prius acceperat. in aliis fidelibus transfusa res ipsa proficiat; tantum, ut in illius ultra potestatem non transeat, qui in profectione bellica tardus et dignitate semel exstitit privatus et rebus.
   117 Capitul. Bonon., 811 (MGH, Legum sectio II, CRF, t. I, 74, с. 5): Caputulare missorum in Theodonis villa datum secundum, generale 44, с. 6. Ср. LVis., IX, 2, 9 Erv.: ...ut unusquisque de his, quos secum in exercitum duxerit, partem aliquam zabis vel loricis munitam, plerosque vero scutis, spatis, scramis, lanceis sagittisque instructos, quosdam etiam fundarum instrumentis vel ceteris armis, que noviter forsitan unusquisque a seniore vel domino suo iniuncta habuerit, principi, duci vel comiti suo presentare studeat.
   118 LVis., IX, 2, 8 W: ...de eorum facultatibus quidquid censura regalis exinde facere vel iudicare voluerit, arbitrii illius et potestatis per omnia subiacebit; LVis., IX, 2, 9 Erv.: ...a bonis propriis ex toto privatus.
   119 Так, Эгика в широких размерах захватывал владения непокорных магнатов. Зато его сын Витица вынужден был компенсировать потери пострадавшим. Contin. Hispana, 59.
   120 LVis., II, 1, 8 Ch.: Verum quia multi plerumque repperiuntur, qui, dum his et talibus pravis meditationibus occupantur, argumento quodam fallaci in ecclesiis aut uxoribus vel filiis adque amicis seu in aliis quibuscumque personis suas inveniantur transduxisse vel transducere facultates, etiam et ipsa, que fraudulenter in dominio alieno contulerant, iure precario reposcentes sub calliditatis studio in suo denuo dominio possidenda recipiant, unde nihil de suis rebus visi sunt admisisse...
   121 LVis., IV, 5, 6 W: ...de his qui in eorum diocesi fundatis ecclesiis pia fidelium oblatione donantur, insatiabili rapacitatis studio aut iure ecclesie principalis innectunt aut donanda aliis vel stipendio habenda distribuunt.
   122 LVis., IV, 5, 6 W: ...aut donanda aliis vel sub stipendio habenda distribuunt...
   123 Conc. Tolet. VI, can. 5. См. выше, стр. 97.
   124 Conc. Tolet. VI, can. 5: ...et quaequumque in usum perceperit debeat utiliter laborare, ut nec res divini juris videantur aliqua occasione negligi, et subsidium ab ecclesia cui deserviunt percipere possint clerici: quod si quis eorum contemserit facere, ipse se stipendio suo videbitur privare.
   125 Conc. Emerit., can. 17: ...quod si laicus, quamvis ingenuus in domo ecclesiae tamen nutritus, et ab ecclesiae rebus dignitatis gratia praeditus, iuxta quod dignitas eius exegerit...
   126 В документах упоминаются епископские сайоны (Conc. Emerit, can. 8); епископы и аббаты обязаны выступать в походы с собственными дружинами (LVis., IX, 2, 8 W). Высшее духовенство, вероятно, использовало своих дружинников и во время междоусобиц и при столкновениях со светскими магнатами (см. Conc. Tolet. XI, can. 5: De compescendis excessibus sacerdotum).
   127 См. также С. Sanchez-Albоrnoz. El "stipendium" hispano-godo.., pp. 32-38 sq.
   128 LVis., V, 1, 4; V, 3, 1; V, 3, 4.
   129 LVis., II, 5, 19 Egica.
   130 LVis., IX, 2, 9 Erv.
   131 В Септимании институт бенефиция развивался, по-видимому, тоже в значительной мере под воздействием готских традиций. В конституции Людовика Благочестивого (815 г.) говорится, что испанцы, переселяющиеся в Септиманию, могут коммендироваться к графам (очевидно, в большинстве случаев это были испанские или септиманские готы) и получать от них бенефиции. Constitutio de Hispanis I. MGH, CRF, t. I, 132, с. 6: Noverint tamen iidem Hispani sibi licentiam a nobis esse concessam, ut se in vassaticum comitibus nostris more solito commendent, et si beneficium aliquod quisquam eorum ab eo cui se commendavit fuerit consecutus, sciat se de illo tale obsequium seniori suo exhibere debere, quale nostres homines de simili beneficio senioribus suis exhibere solent. Выражение "more solito" означает, скорее всего, что подобная практика считается у готов чем-то обычным.
   132 С. Sanchez-Albornoz. En torno а los origenes.., t. III, р. 2, рр. 273-286; eiusdem. Espana у el feudalismo Carolingio, pp. 128-132; L. de Vаldeavellanо. Op. cit., t. I, рр. 9-41; A. Ballesteros у Beretta. Historia de Espana у su influencia en la Historia Universal, t. II. Barcelona - Buenos Aires, 1944, рр. 686-688.
   133 F. Dahn. Op. cit, Bd. VI; M. Тorres у R. Prietо Вances. Instituciones economicas, sociales у politico-administrativas... "Historia de Espana dirigida por R. Menendez Pidal, t. III; Historia de Espana. Gran historia general de los pueblos hispanos, t. II. Barcelona, 1958.
   В "Истории Испании" Л. Вальдеавелльяно отмечается, что испанское государство вынуждено было опираться на узы частноправового характера, что магнаты и вилики присваивали себе административные права. Однако эти наблюдения автором не развиваются (см. L. Vаldеаvеllano. Ор. cit, рр. 326-327).
   134 LVis., VII, 2, 21: ...nec iudex se in hac re adimisceat, nisi dominus servi fortasse voluerit.
   135 LRVis., G. III, 1; LVis, VI, 5, 12 Ch.
   136 В Вестготской правде говорится: если вина серва доказана и он присужден к смерти, приговор осуществляется либо судьей, либо его господином. В последнем случае во власти хозяина казнить серва или сохранить ему жизнь (...si reum iudex occidere noluerit, mortis eius sententiam scriptis decernat, et utrum interficere eum dominus eius an vite reservare voluerit, in eius potestate consistat. LVis., VI, 5, 12 Ch.).
   137 LVis., VI, 5, 13 Recces. Ср. Conc. Emerit., can. 15.
   138 LRVis., CTh., IX, 9, 1; LVis., VI, 5, 8 Recces.
   139 LVis., VI, 5, 12 Ch.
   140 LVis., VI, 1, 1; VI, 4, 10; VI, 4 Ch.; XII, 1, 2.
   141 LVis., VI, 1, 5 Ch.: ...ita tamen servandum est, ut nec ingenuum quisque nec servum subdere prius questioni presumat, nisi coram iudice vel eius saione, domino etiam servi vel actore presente districte iuraverit, quod nullo dolo vel fraude aut malitia innocentem faciat questionem subire; LVis., XII. 1, 2 Reccar.
   142 Бревиарий Алариха сохранил еще для испано-римлян старое установление, согласно которому серв отвечал за свои поступки и в том случае, если выполнял лишь приказание хозяина (LRVis., CTh., IX, 7, 3). По Вестготской же правде, за такое преступление ответствен только последний. См. LVis., III, 3, 8; IV, 2, 15; VI, 4, 4; VII, 3, 5; VIII, 1, 1.