Страница:
Падрасла дзяўчынка, стала ёй сем гадоў, пачала сама пасьвiць карову.
Заглядзеўся аднойчы багаты сусед на карову бедняка.
- Адкуль у цябе такая добрая карова? - пытаецца.
Бядняк i разказаў яму ўсё, як было.
- Эгэ, - кажа багацей, - дык гэта-ж мая цялушка! Гэта я выгнаў яе - ня думаў, што яна на ногi ўстане. Не, тады я забяру сваю карову назад...
Зажурыўся бедны чалавек.
- Я-ж яе гадаваў, - кажа. - I яна цяпер мая.
Не згаджаецца багаты:
- Не аддасi дабром - пойдзем да пана на суд.
Што рабiць? Пайшлi да пана на суд.
Багаты падаў пану руку, прывiтаўся: вядома, багаты з багатым свае людзi. Пан кажа яму:
- Садзiся ў мяне.
Багаты сеў у крэсла, а бедны стаiць у парозе, шапку зьняўшы. Пан на яго i не глядзiць.
- Ну, што добрага скажаш? - пытаецца пан у багатага.
- Ды вось, пане, якая справа, - пачаў скардзiцца багаты. - Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушачку i цяпер не аддае...
Выслухаў пан i бедняка. А потым кажа iм:
- Добра. Суд мой будзе такi. Я загадаю вам тры загадкi: што на сьвеце сыцей за ўсё, што на сьвеце саладзей за ўсё, што на сьвеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму i застанецца карова. А цяпер iдзiце дахаты, падумаўце. Заўтра прыдзеце з адгадкамi.
Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў i плача.
- Чаго ты, тата, плачаш? - пытаецца дачка.
- Ды так i так, - адказвае бацька. - Хоча багаты сусед адабраць у нас карову. Пайшлi мы зь iм да пана на суд. А той загадаў нам тры загадкi. Хто з нас адгадае, таму i карова застанецца. Дзе-ж мне адгадаць тыя загадкi!
- А якiя, тата, загадкi? - пытаецца дачка. Бацька сказаў.
- Нiчога, тата, ня турбуйся, - кажа дачка. - Кладзiся спаць. Ранiца за вечар мудрэйшая, заўтра што-небудзь прыдумаем.
А багаты прыйшоў дадому i радуецца.
- Ну, баба, карова будзе наша! Трэба нам з табою толькi адгадаць тры загадкi: што на сьвеце сыцей, што саладзей, i што шпарчэй?
- Вось, дзiва! - усьмiхнулася жонка. - Тут i адгадваць няма чаго. Сыцей за нашага рабога парсюка нiкога на сьвеце няма. Саладзей за лiпавы мёд ад нашых пчол таксама няма нiчога. А шпарчэй за нашага гнядога жарабца нiхто ня зможа бегчы: ён-жа як памчыцца, дык i вецер не дагонiць!
- Праўда, - згадзiўся мужык, - так я i скажу пану.
Назаўтра прыходзяць бедны з багатым да пана.
- Ну, што, адгадалi мае загадкi? - пытаецца пан.
Багаты выйшаў наперад:
- Ды тут i адгадваць няма чаго: няма нiкога i нiчога на сьвеце сыцей за майго рабога парсюка, саладзей - за лiпавы мёд ад маiх пчол i шпарчэй - за майго гнядога жарабца.
- А ты, - пытаецца пан бедняка, - адгадаў?
- Адгадаў, пане: няма нiчога сыцей за зямлю, бо яна ўсiх кормiць; няма нiчога саладзей за сон, бо хоць якое гора, а засьнеш дык i забудзешся; i няма нiчога шпарчэй за людзкiя думкi, бо сам ты яшчэ тут, а думкi ўжо далёка-далёка...
Правiльна адгадаў бядняк! Прышлося пану прысудзiць яму карову.
- Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкi? - пытаецца пан у бедняка.
- Мая дачка-сямiгодка.
Зьдзiвiўся пан: ня можа таго быць, каб такая малая беднякова дачка адгадала яго загадкi! I захацелася яму паглядзець на разумную дзяўчынку. Прыехаў ён аднойчы да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полi быў. Сустрэла пана беднякова дачка-сямiгодка.
- Дзяўчына, - пытаецца пан, - да чаго мне коней прывязаць?
Паглядзела дзяўчынка на санi i калёсы, што стаялi на дварэ, i кажа:
- Можаш да зiмы прывязаць, а можаш i да лета.
Пан i вочы вылупiў: як гэта можна коней прывязаць да зiмы або да лета? Сьмяеццца, вiдаць, зь яго гэтае дзяўчо?
- Ну, хоць да саней прывяжы, а хоць да калёс, - растлумачыла дзяўчынка.
Бачыць пан: беднякова дачка сапраўды надта разумная. Ня гонар гэта пану. Дачуюцца людзi, што яна разумнейшая за пана, тады хоць з маёнтку ўцякай.
Пагаварыў пан зь дзяўчынкай i паехаў, а ёй сказаў, каб увечары бацька да яго прыйшоў.
Прыйшоў увечары бядняк да пана.
- Нiчога, - кажа пан, - разумная твая дачка. Але я ўсё-ж разумнейшы.
Даў пан бедняку рэшата яек.
- На, - кажа, - занясi дачцы i скажы, каб яна пасадзiла на iх квактуху i вывела мне да заўтра куранят на сьнеданьне. А ня зробiць гэтага - загадаю бiзуноў даць.
Прыйшоў бацька дахаты засмучаны. Сеў на лаве i плача.
- Чаго ты, тата, плачаш? - пытаецца дачка.
- Ды вось, дачушка, бяда якая: загадаў табе пан новую загадку.
- Якую?
Бацька паказаў дачцы рэшата зь яйкамi.
- Сказаў, каб ты на гэтыя яйкi квактуху пасадзiла i вывела куранят да заўтра яму на сьнеданьне. Хiба-ж гэта можна зрабiць?
Дачка падумала i кажа:
- Нiчога, тата. Заўтра што-небудзь прыдумаем. А пакуль што бяры, мама, гэтыя яйкi, пячы яечню на вячэру.
Ранiцай дачка кажа бацьку:
- На табе, тата, гаршчок, iдзi да пана. Скажы, каб ён за дзень ляда высек, выкарчаваў i ўзараў, проса пасеяў, зжаў i змалацiў ды ў гэты гаршчок насыпаў куранят кармiць.
Пайшоў бацька да пана, падаў яму гаршчок i сказаў усё, як дачка загадала.
Пан паскуб вусы, паморшчыўся i кажа:
- Разумная твая дачка, ды я ўсё-ж разумнейшы!
Узяў ён тры сьцяблiнкi лёну, падаў бедняку:
- Скажы дачцы, каб яна да заўтра гэты лён сьцерла, спрала i выткала i пашыла мне зь яго кашулю.
Вярнуўся бацька дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:
- Што сказаў табе пан?
Падаў бацька ёй тры сьцяблiнкi лёну i разказаў, што пан загадаў.
- Нiчога, - адказвае дачка, - кладзiся, тата, спаць, заўтра што-небудзь прыдумаем.
Назаўтра дае дачка бацьку тры кляновыя дубчыкi i кажа:
- Занясi пану i папрасi - няхай ён iх пасадзiць, за адну ноч вырасьцiць i зробiць снасьць для кроснаў, каб было на чым палатно яму для кашулi выткаць.
Пайшоў бядняк да пана, падаў тры дубчыкi i сказаў, як дачка навучыла.
Пачырванеў пан i кажа:
- Разумная твая дачка - нiчога ня скажаш. Ды я ўсё-ж разумнейшы! Перадай-жа ты ёй, каб яна да мяне нi пехатою прыйшла, нi на канi прыехала, ня голая i не адзетая i каб падарунак мне прынесла, а я каб ня мог яго прыняць. Калi зробiць усё гэта, то вазьму яе за дачку - вырасьце, панi будзе! А ня зробiць - дрэнна ёй будзе...
Вярнуўся бацька дахаты яшчэ больш засмучаны.
- Ну, што табе, тата, пан сказаў? - пытаецца дачка.
- Ды вось, дачушка, нарабiла ты сваiмi адгадкамi бяды i нам i сабе...
Расказаў ёй бацька, што пан загадаў.
- Нiчога, тата. Як-небудзь абдурыш пана i на гэты раз. Злавi ты мне толькi жывога зайца.
Пайшоў бацька ў лес, паставiў сiло i злавiў зайца.
Дачка закруцiлася ў рыбацкую сетку замест сукенкi, села на кiёк i паехала з зайцам да пана.
Пан стаiць на ганку i дзiвiцца: зноў перахiтрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся ён i нацкаваў на яе сабак - думаў, тыя разарвуць разумнiцу. Дзяўчынка выпусьцiла з рук зайца - сабакi i памчалiся за iм.
Падышла яна да пана.
- Лавi, - кажа, - свой падарунак: вунь ён у лес пабег.
Прышлося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.
Паехаў неўзабаве пан за мяжу, а дзяўчынцы сказаў:
- Глядзi-ж, каб ты тут безь мяне ня судзiла маiх людзей, бо дрэнна табе будзе.
Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку. Здарылася ў гэты час такая справа. Пайшлi два дзядзькi на кiрмаш. Адзiн купiў калёсы, другi - кабылу. Запрэглi кабылу ў калёсы i паехалi дамоў. Па дарозе спынiлiся адпачыць. Ляглi i паснулi. А як прачнулiся, бачаць: бегае ля калёс малое жарабятка. Дзядзькi заспрачалiся. Той, чые калёсы былi, кажа: "Жарабя маё, гэта мае калёсы ажарабiлiся!" А той, чыя кабыла, сваё даводзiць: "Не, жарабя маё, гэта мая кабыла ажарабiлася!"
Спрачалiся, спрачалiся ды вырашылi ехаць да пана на суд.
Прыехалi, а пана няма дома.
- Рассудзi хоць ты нас, - просяць дзядзькi прыёмную дачку.
Даведалася дзяўчынка, што ў iх за справа, i кажа:
- Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс, ды вядзе ў руках, а той чые калёсы, кяхай цягне iх на сабе ў другi бок. За кiм жарабя пабяжыць, той яго i гаспадар.
Дзядзькi так i зрабiлi. Жарабя пабегла за кабылаю, на гэтым i спрэчка ў iх скончылася.
Вярнуўся пан з-за мяжы i дачуўся, што разумная дзяўчынка безь яго суды судзiла. Узлаваўся ён, нарабiў крыку:
- Што-ж ты не паслухала мяне? Цяпер ты не мая дачка. Бяры сабе з маёнтку, што пажадаеш, ды iдзi дахаты, каб я цябе больш ня бачыў!
- Добра, - кажа дзяўчынка, - але мне хочацца на адход цябе вiном пачаставаць.
- Частуй, - буркнў пан. - толькi хутчэй.
Напаiла яго дзяўчынка вiном, пан i заснуў бяз памяцi. Загадала яна тады слугам запрэгчы каня, палажыла пана ў карэту i павезла дахаты. Дома з бацькам зьняла яго з карэты ды перанесла ў сенцы на салому.
- Вось табе, - кажа, - пасьцель замест пярын. Ачухвайся тут.
Прачнуўся назаўтра пан, аглядаецца - дзе-ж гэта ён? Убачыў сваю прыёмную дачку, якую прагнаў, i пытаецца:
- Чаму я тут, у бруднай мужыцкай хаце, ляжу?
- Ты сам так захацеў, - сьмяецца дзяўчынка. - Ты сказаў мне: "Бяры сабе з маёнтка, што пажадаеш, ды iдзi дахаты". Я i ўзяла цябе. Уставай ды iдзi замест бацькi паншчыну адбываць. Ты мужык дужы, роботнiк зь цябе будзе нядрэнны.
Пачуўшы гэта, пан усхапiўся на ногi i так драпануў назад у свой маёнтак, што толькi яго i бачылi. Навет ад коней з карэтаю адрокся.
ЗАЛАТАЯ ЯБЛЫНЬКА
Жыў дзед i баба. I былi ў iх дочкi - дзедава дачка i бабiна дачка. Дзедаву дачку звалi Галя, а бабiну - Юля.
Баба сваю родную дачку песьцiла, даглядала, а дзедаву ў чорным целе трымала i ўсё шукала прычэпкi, каб iзь сьвету зьвесьцi.
Пайшоў аднойчы дзед на кiрмаш, купiў бычка-трацячка. Прывёў дахаты i кажа дочкам:
- Будзеце пасьвiць яго па чарзе - адна дзень i другая дзень.
Пагнала ў першы дзень бычка на пашу дзедава дачка. Злая мачыха дала ёй верацяно i мех кудзелi.
- Глядзi, - кажа, - каб за дзень усю кудзелю спрала, кросны выткала, палатно выбялiла i ўвечары дамоў прынесла. А калi ня зробiш - ня жыць табе.
Вывела Галя бычка з хлява, пагладзiла па шыi i пагнала на пашу. Гонiць, а сама горкiмi сьлязьмi залiваецца.
Бычок пытаецца:
- Дзеўка-дзявiца, русая касiца, чаго плачаш?
- Як-жа мне ня плакаць, бычок? Загадала мне мачыха гэты мех кудзелi спрасьцi, кросны выткаць, палатно выбялiць i ўвечары дамоў прынесьцi... Цi-ж зраблю я за дзень такую работу?
- Ня плач, - адказвае бычок, - ганi мяне на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу, там мы што-небудзь прыдумаем.
Прыгнала Галя бычка на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу. Наеўся бычок, напасьвiўся, а потым i кажа:
- Цяпер кладзi мне ў правае вуха кудзелю i верацяно. А сама хукнi ў левае вуха i глядзi, што будзе.
Палажыла Галя бычку ў правае вуха кудзелю i верацяно, хукнула ў левае вуха i глядзiць. Аж там - кудзеля прадзецца, кросны ткуцца, палатно белiцца i ў сувой скочваецца...
Як усё было зроблена, выняла Галя гатовы сувой палатна i вясёлая пагнала бычка дахаты.
Злая мачыха сустрэла яе на дварэ:
- Ну, што: спрала кудзелю?
- Спрала, - кажа Галя, i падала ёй гатовы сувой палатна.
Мачыха аж за галаву хашлася: такую работу зрабiла яе падчарка! А тут i суседкi прыйшлi - дзiвяцца, якое тонкае палатно выткала Галя. Усе хваляць яе, не нахваляцца.
Прыйшла чарга гнаць бычка бабiнай дачцэ Юлi. Дала ёй мацi верацяно i поўмяха кудзелi.
- Спрадзi, - кажа, - дачушка, гэтую кудзелю i вытчы палатно яшчэ лепшае, чым выткала твая няродная сястра. Хачу, каб цябе людзi хвалiлi, а не яе.
Узяла Юля тоўсты дубец i пагнала бычка. Гонiць ды ўсё хвошча яго дубцом. Бычок давай кiдацца туды-сюды, а Юля бегае за iм, кляне на чым сьвет стаiць. Бегала, бегала i верацяно згубiла.
Прыгнала яна сяк-так бычка на пусты выган, палажыла кудзелю, а сама спаць уклалася. Бычок узяў кудзелю, пабэрсаў нагамi i ўтаптаў у балота.
Прачнулася пад вечар Юля, глядзiць - кудзеля ў балоце ўтоптана... Схапiла яна дубец ды давай бычка бiць. Бычок пабег дахаты, i яна за iм з крыкам.
Дома мацi пытаецца ў яе:
- Ну, як, дачушка: зрабiла работу?
- Ды не, - кажа дачка.
- Чаму?
- Бычок вiнаваты. Празь яго я верацяно згубiла, а потым яшчэ ён i кудзелю маю ў балота ўтаптаў...
Узлавалася мачыха на бычка. Пайшла да дзеда i кажа:
- Зарэж, дзед, бычка!
- Цi ня здурэла ты, баба? - падзiвiўся дзед. - Навошта нам яго рэзаць?
Тут баба як затупае нагамi, як накiнецца на дзеда з кулакамi:
- Калi не зарэжаш, дык я цябе вон выганю разам з тваёй дачкою!
Нiчога не парадзiш - згадзiўся дзед зарэзаць бычка.
Пачула гэта Галя, пабегла ў хлеў да бычка, абкяла яго за шыю i залiлася сьлязьмi.
- Дзеўка-дзявiца, русая касiца, чаго ты плачаш? - пытаецца бычок.
Расказала яму Галя, што надумалася зрабiць злая мачыха.
- Ня плач, дзеўча, - кажа бычок. - Лепш паслухай, што я табе параю. Як зарэжуць мяне, вазьмi маю печань, i там знойдзеш залатое зярнятка. Пасадзi тое зярнятка ў садку каля хаты. Вось i ўсё.
Галя так i зрабiла, як сказаў бычок.
Вырасла зь зярняткi яблынька з залатымi яблыкамi.
Хто нi iдзе цi ня едзе каля садка - усе дзiвяцца з залатой яблынькi.
Ехаў аднойчы з вайны прыгожы малады гусар. Убачыў яблыньку i спынiўся. Працягнуў руку да яе, каб сарваць залаты яблык. А яблынька - дзын, дзын, дзын! - i паднялася ўгору. Апусьцiў гусар руку - яблынька зноў стала на сваё месца.
Убачыла гэта праз акно Галя i кажа да мачыхi:
- Пайду я сарву гэтаму прыгожаму гусару адзiн яблычак.
А мачыха як затупае на яе, як закрычыць:
- Я табе галаву сарву!
Схапiла яна Галю ды засадзiла пад карыта, а ў садок паслала Юлю: няхай, думае, лепш родная дачка сарве гэтаму гусару яблык, можа, ён закахаецца ў яе...
Падышла Юля да яблынькi, а тая - дзын, дзын, дзын! - i паднялася ўгору.
Узлавалася Юля на яблыньку, пачала яе лаяць апошнiмi словамi.
А тут якраз па дварэ хадзiў пеўнiк. Ускочыў ён на плот i кукарэкае:
- Ку-ка-рэ-ку! Дзедава дачка пад карытам схавана, а бабiна хоча яблыкi яе сарваць ды выйсьцi замуж за пана...
Пачуў гэта гусар, зьлез з каня i пайшоў у хату. Знайшоў там пад карытам дзедаву дачку. Як зiрнуў на яе, дык вачэй ня можа адарваць: так яна яму спадабалася.
- Дзеўка-дзявiца, - пакланiўся ёй гусар. - Сарвi мне на памяць залаты яблык з сваёй яблынькi.
Падышла Галя да яблынькi - i ўсе яблыкi ўпалi да яе ног.
Сабрала яна iх у прыпол, прынесла гусару. Гусар падхапiў яе, пасадзiў на каня побач з сабою i павёз да сваiх бацькоў.
Дома яны згулялi вясельле i сталi жыць-пажываць у згодзе ды ў ладзе. Нарадзiўся ў iх сын, ды такi прыгожы, што бацькi не наглядзяцца на яго.
Тым часам злая мачыха не магла спаць ад зайздрасьцi, чаму гусар не яе дачку, а дзедаву замуж узяў. I ўсё думала, як яе iзь сьвету зьвесьцi.
Аднаго разу кажа яна сваёй дачцэ:
- Схадзi ты, дачушка, да сястры ў госьцi. Паклiч яе з сабою купацца ды ўтапi...
Паслухала Юля маткi, пайшла ў госьцi да сястры. Падгаварыла яе купацца. На рэчцы кажа ёй:
- Сядзь ты, сястрыца, на кладцы, я табе плечы памыю.
Села Галя на кладцы, а Юля ськiнула яе ў ваду i пабегла дахаты.
Чакаюць дома Галю - няма. Малы сын плача, нiхто суцешыць ня можа. Узяла яго нянька на рукi, пайшла ўздоўж рэчкi гукаючы:
- Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьцi хоча. Куры сьпяць, гусi сьпяць, адзiн ён ня ўсыпаецца, маткi не дачакаецца...
I чуе яна голас з вады:
- Ой, цяжка мне выйсьцi да сына: камень ногi падбiвае, вада вочы залiвае...
Пачуў малы сынок матчын голас i яшчэ мацней заплакаў.
- Ой iду, сынок, ой бягу, - адгукаецца мацi. - Слухаць плач твой, сынок, не магу.
Выйшла мацi з вады, накармiла сына, ён i заснуў. А сама назад пайшла.
Вярнулася нянька дадому, расказала, што было каля рэчкi.
Назаўтра сам бацька ўзяў залаты яблык i сына ды пайшоў да рэчкi. Прыйшоў на бераг i гукае:
- Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьцi хоча...
Пачула мацi плач сына i адказвае:
- Ой, iду, сынок, ой бягу: слухаць плач твой, сынок, не магу.
Выйшла яна на бераг, пакармiла сына, - ён i заснуў. Тады муж дастаў зь кiшэнi залаты яблык i даў жонцы. I як толькi ўкусiла яна залаты яблык - адразу апрытомнела.
Зарадаваўся муж, прывёў яе дадому. Сталi яны зноў жыць добра i шчасьлiва.
А злую мачыху i яе дачку больш да сябе i на парог ня пускалi.
ПАЛЯШУКI Й ПАЛЯВIКI
Было ў бацькi дванаццаць сыноў, усе рослыя ды ўдалыя хлопцы.
Жылi яны на вялiкай палянцы, мiж цёмнага лесу. Вялi там сваю гаспадарку, палявалi на дзiкiх зьвяроў i птушак.
Стары бацька, сiвы, як голуб, сядзеў сабе ў кажушку зiмой i ўлетку ды толькi камандаваў. I былi ў той сям'i лад ды згода.
Суседзi жылi ад iх далёка i не рабiлi iм шкоды, бо баялiся дружнай сям'i.
Пажанiлiся сыны, пайшлi ў iх свае дзецi. Вялiкая вырасла сям'я. Ды ўсе слухалi старога бацьку, i кажны рабiў сваю работу.
Але вось па некаторым часе памёр бацька, i пачалiся ў сям'i нялады. Жонкi братоў сварацца, адна адну заядаюць, - рады няма. Такая пайшла мiж iмi калатня, пгго й мужыкi нiчога зрабiць ня могуць. Крычаць жонкi, хочуць дзялiцца.
"Ну, што-ж, - думаюць браты, - трэба дзялiцца".
Пачалi дзялiцца. Ды справа гэта не такая й лёгкая, як iм здавалася. Сяк-так з крыкам ды зыкам падзялiлi дабро й жывёлу. А як дайшло да зямлi, дык тут ледзь адзiн аднаго не пазабiвалi: нiяк ня могуць падзялiць сваю палянку, каб нiкому крыўды ня было. Перасварылiся браты з-за зямлi i сталi адзiн аднаму ворагамi.
Толькi два малодшыя браты жылi мiж сабою ў вялiкай згодзе: куды адзiн, туды й другi. Не захацелi яны калацiцца з братамi за зямлю, пакiнулi бацькаву хату ды падалiся ў сьвет шукаць iншага прытулку.
Зрабiлi браты з двух дубоў вялiкiя санi, запрэглi ў iх шэсьць пар валоў, наклалi дабро, пасадзiлi жонак зь дзяцьмi ды паехалi на санях па пяску. А каровы i дробная жывёла ззаду за iмi пайшлi.
Працягнулi крыху валы дубовыя санi па пяску ды сталi, як укопаныя. Калёс тыя браты ня мелi i нiчога пра iх ня ведалi, бо нiкуды яны з свайго лесу ня толькi ўлетку, але i зiмою ня езьдзiлi.
Пачалi браты адпiлоўваць круглыя калодкi ды падкладваць пад палазы. Коцяцца калодкi, i санi паўзуць уперад.
Надакучыла меншаму брату падкладваць калодкi пад палазы, вось ён i кажа большаму:
- Давай зробiм такую прыладу, каб калодкi самi круцiлiся пад палазамi.
I зрабiлi яны першыя ў тым краi калёсы. Лёгка пайшлi цяпер валы, так што браты i самi паселi на воз. Едуць i дзiвяцца, як яны да гэтага часу абыходзiлiся без калёс.
Ехалi яны, ехалi, даехалi да вялiкай ракi. Агледзелi раку - усюды глыбока, нiдзе няма зручнага месца, каб пераехаць уброд. А тут такая навальнiца ўсхадзiлася, што лес, як зьвер, раве. Ломiць навальнiца дрэвы, як саломiнкi, ды шпурляе ў раку. Плывуць яны па вадзе цэлымi сьцiртамi.
Паглядзеў на iх малодшы брат, падумаў i здагадаўся, як перабрацца цераз раку.
Налавiлi яны з братам дрэў, ачысьцiлi гальлё, калоды зьвязалi адну з аднэй i зрабiлi моцны плыт. А як сьцiхла навальнiца, узьвезьлi свой воз на плыт. Самi стаяць на плыце ды кiруюць доўгiмi жэрдкамiбусакамi, а плыт плыве, як параход.
Убачылi каровы, што валы паплылi на другi бераг, кiнулiся ў раку ды за iмi наўздагон. Толькi свiньнi i авечкi не адважылiся скакаць у ваду. Стаяць на беразе, рохкаюць, мэкаюць. Вярнулiся потым браты з плытам назад i забралi iх.
Гэтак усе i пераправiлiся праз шырокую i глыбокую раку.
Паехалi яны далей i забралiся ў такую пушчу, што й канца ёй няма.
Пачалi браты церабiць прасекi ў пушчы ды масьцiць грэблi. Але дзе там! Чым далей, тым лес гусьцей, а ў iм такiя нетры, што й выбрацца нельга.
Большы брат змарыўся, аслабеў.
- Застануся, - кажа ён меншаму брату, - я тут, бо ня хопiць у мяне сiлы з гэтага лесу выцерабiцца.
I застаўся з сваёю сям'ёю жыць у лесе.
З таго часу i яго самога i ўвесь яго род пачалi зваць паляшукамi.
А малодшы брат не захацеў заставацца ў лесе. Быў ён дужы, як тур, i спадзяваўся на сваю сiлу. Ён адзiн церабiў прасекi, масьцiў грэблi i ехаў далей.
I да гэтых часоў засталiся яшчэ на Палесьсi тыя прасекi ды грэблi, што нарабiў малодшы брат.
Цi доўга ён так выбiраўся зь цёмнага лесу, цi не, але вось нарэшце пачалi трапляцца прагалiны ды палянкi зь пяскамi. Асеў малодшы брат на гэтых палянках, пачаў iх араць i сеяць збожжа.
I з таго часу празвалi яго самога i ўвесь яго род палявiкамi.
А потым размножылiся паляшукi й палявiкi, занялi новыя лясы i палi ды сталi добрымi суседзямi.
Так i цяпер жывуць.
ОХ I ЗАЛАТАЯ ТАБАКЕРКА
Жыў сабе сiрацiна Янка, лясьнiкоў сын. Бацькi яго памерлi, а раднi нiякай ня было. Так i жыў ён адзiн у лесе, у бацькавай хатцы. А каб весялей было, гадаваў пярэстага катка.
Прывык да яго каток. Бывала, куды гаспадар iдзе, туды i ён.
Пайшоў аднойчы Янка дровы зьбiраць. Ну, вядома, i каток за iм.
Набраў Янка вязку, нясе дадому, а каток адну сухую галiнку ўсьлед цягне.
Стамiўся Янка, прысеў на пнi, успомнiў як цяжка яму жыць на сьвеце, i застагнаў моцна сам сабе:
- Ох, ох!
I толькi ён сказаў, - выскачыў з-пад пня маленькi дзядок з доўгаю барадою.
- Чаго ты мяне клiкаў, дзяцюк?
Паглядзеў Янка спалохана на дзiўнага дзядка i кажа:
- Не, дзедка, ня клiкаў я цябе.
- Як ня клiкаў? - заспрачаўся дзядок. - Я-ж ня глухi! Ты два разы назваў маё iмя: Ох, Ох... Мусiш мне цяпер сказаць, чаго ты ад мяне патрабуеш.
Падумаў Янка i кажа:
- Нiчога, дзедка, мне ня трэба. Але я вельмi галодны. Калi маеш кавалак хлеба, то дай.
Ох нырнуў назад пад пень, i праз хвiлiну вынес адтуль мiску тлустай капусты i кавалак хлеба.
- На, - кажа, - еш.
Наеўся сiрацiна, катка накармiў i нiзка пакланiўся дзядку:
- Дзякую за абед: даўно такой смачнай стравы ня еў.
Узвалiў ён на плечы свае дровы i весялейшым пайшоў дадому.
Мiнуў дзень-другi, зноў голад дакучае. Успомнiў Янка пра дзядка. "Пайду, думае, - цi не накормiць ён мяне яшчэ раз?"
Прыйшоў, на той пень сеў i ўздыхнуў:
- Ох!
Выскачыў дзядок:
- Што скажаш, дзяцюк?
Пакланiўся яму Янка:
- Галодны я, дзедка. Цi ня даў-бы ты мне хоць кавалак хлеба.
Дзядок, як бачыш, вынес яму кавалак хлеба i мiску капусты. Так з таго часу i пайшло: захочацца Янку есьцi, - iдзе да дзядка.
Аднойчы дзядок вынес яму замест абеду залатую табакерку.
- Вось што, хлопча, - кажа, - ня турбуй ты мяне болей: я ўжо стары i мне цяжка абед выносiць. Вазьмi гэтую табакерку. Калi табе што патрэбна будзе, адчынi яе, i мой слуга адразу стане перад табою. Ён ня горш за мяне зробiць усё, што ты яму загадаеш.
Узяў Янка залатую табакерку, шчыра падзякаваў i пайшоў, надскокваючы, дахаты. Адчынiў дома залатую табакерку - выскачыў зь яе маленькi чалавечак, але не такi, як дзядок Ох, а малады, шустры.
- Што загадаеш? - прагаварыў да Янкi тоненькiм галаском.
- Дай мне, братка, чаго-небудзь паесьцi.
Тут чалавечак, як бачыш, паставiў на стол мiску капусты, палажыў добры кавалак жытняга хлеба, а сам ускочыў у залатую табакерку i зачынiўся.
Пажыў так Янка нейкi час, i захацелася яму пайсьцi ў сьвет, людзей паглядзець, сябе паказаць, бо нiколi-ж ён нiдзе, апроч свайго лесу, i ня быў.
Узяў ён залатую табакерку, клiкнуў катка i пайшоў.
Шмат абыйшоў ён вёсак, гарадоў, шмат чаго пабачыў, нарэшце прыйшоў да сiняга мора. Бачыць - ляжыць на беразе маленькая серабрыстая рыбка. Вiдаць, хваля выкiнула яе ў час прыбою. Трапечацца рыбка, б'ецца аб каменьне, пячэцца на сонцы, а нiяк назад у мора ня трапiць.
Шкада стала Янку беднай рыбкi. Узяў ён яе асьцярожна i ўкiнуў у мора. Вiльнула рыбка хвосьцiкам, глынула вады, ачуняла, а потым высунула галоўку наверх i кажа чалавечым голасам:
- Дзякуй табе, малойча, што ты мяне ад сьмерцi збавiў. Можа будзе час, што i я табе ў чым дапамагу.
Сказала так - i назад у ваду. Янка засьмяяўся:
- Навошта мне, рыбка, твая дапамога, калi ў мяне ў кiшэнi не такi памочнiк!
Але рыбка яго не пачула.
Пайшоў ён далей. Выбегла з норкi шэрая мышка. Каток цап яе за сьпiну i хацеў зьесьцi.
Шкада стала Янку мышкi. Быў ён такi чалавек, што ўсiх шкадаваў, бо заўсёды помнiў, як яму самому раней цяжка жылося. Узяў ён мышку пагладзiў i пасадзiў у кiшэню, а потым дастаў з торбы скарыначку хлеба i кiнуў ёй туды.
- Еш, - кажа, - ты-ж, мусiць, галодная.
Мышка супакоiлася, пачала грызьцi скарынку.
Iшоў ён так, iшоў берагам мора, тым часам i вечар настаў - трэба начлег шукаць. Бачыць - высiцца на гары вялiкi палац. "Не, думае Янка, туды мяне ня пусьцяць". Пайшоў ён далей. Глядзiць - стаiць пры моры маленькая рыбацкая хатка. Зайшоў Янка ў хатку i папрасiўся пераначаваць.
- Добра, - кажа гаспадар, - начуй сабе. Нам весялей будзе.
Разгаварыўся Янка з гаспадаром.
- Што гэта за палац мiнуў я па дарозе? - пытаецца ён у яго.
- Гэта каралеўскi палац, - адказаў гаспадар. - У iм сам кароль жыве. Але нядаўна здарылася ў караля бяда: прыляцеў у поўнач марскi Зьмей, схапiў яго дачку i занёс на сваю заклятую марскую выспу, куды нi дайсьцi, нi даплысьцi, нельга. Кароль цяпер аж валасы на галаве рве. Абвясьцiў на ўсё каралеўства: хто верне яму дачку, за таго аддасьць яе замуж i ўсё каралеўства пасьля сваёй сьмерцi апiша. Шмат прыязджала сюды розных князевiчаў i каралевiчаў, ды нiхто да выспы дабрацца ня можа: марскi Зьмей такiя хвалi ўзьнiмае, што рады няма...
Успомнiў Янка пра свайго цудоўнага памочнiка з залатой табакеркi i кажа рыбаку:
- Накажы, калi ласка, каралю, што заўтра, пакуль сонца ўзыйдзе, ён сваю дачку ўбачыць.
Рыбак пайшоў i расказаў пра гэта каралю. Паклiкаў кароль да сябе Янку. Паглядзеў на яго, скрывiўся: няўжо, думае, гэты просты мужык зробiць тое, чаго князевiчы ды каралевiчы не зрабiлi? Ня можа таго быць! Але каралю так захацелася ўбачыць сваю дачку, што ён не пасьмеў адмовiцца лiшнi раз паспрабаваць шчасьця. Вось ён i пытаецца ў Янкi:
- Цi праўда, што ты бярэшся маю дачку зь няволi выбавiць?
Пакланiўся Янка каралю i адказвае:
- Праўда, пане кароль. Iлгаць я ня ўмею.
- Ну, то глядзi, - кажа кароль, - каб заўтра да ўсходу сонца мая дачка была ў мяне, а не - дык загадаю разарваць цябе зялезнымi баронамi.
- Добра, - кажа Янка. - Няхай будзе так.
Выйшаў ён з палацу, адчынiў залатую табакерку. Выскачыў адтуль шустры чалавечак:
- Што загадаеш, гаспадар?
- Зрабi, браток, ласку: вылажы за ноч зялезны мост ад каралеўскага палацу да заклятай Зьмеявай выспы i пастаў на iм залатую карэту з шасьцю коньмi. Заўтра чуць сьвет я паеду на выспу.
- Добра, - адказаў чалавечак, - усё будзе зроблена, як ты просiш.
Заглядзеўся аднойчы багаты сусед на карову бедняка.
- Адкуль у цябе такая добрая карова? - пытаецца.
Бядняк i разказаў яму ўсё, як было.
- Эгэ, - кажа багацей, - дык гэта-ж мая цялушка! Гэта я выгнаў яе - ня думаў, што яна на ногi ўстане. Не, тады я забяру сваю карову назад...
Зажурыўся бедны чалавек.
- Я-ж яе гадаваў, - кажа. - I яна цяпер мая.
Не згаджаецца багаты:
- Не аддасi дабром - пойдзем да пана на суд.
Што рабiць? Пайшлi да пана на суд.
Багаты падаў пану руку, прывiтаўся: вядома, багаты з багатым свае людзi. Пан кажа яму:
- Садзiся ў мяне.
Багаты сеў у крэсла, а бедны стаiць у парозе, шапку зьняўшы. Пан на яго i не глядзiць.
- Ну, што добрага скажаш? - пытаецца пан у багатага.
- Ды вось, пане, якая справа, - пачаў скардзiцца багаты. - Сем гадоў таму назад гэты чалавек забраў маю цялушачку i цяпер не аддае...
Выслухаў пан i бедняка. А потым кажа iм:
- Добра. Суд мой будзе такi. Я загадаю вам тры загадкi: што на сьвеце сыцей за ўсё, што на сьвеце саладзей за ўсё, што на сьвеце шпарчэй за ўсё? Хто адгадае, таму i застанецца карова. А цяпер iдзiце дахаты, падумаўце. Заўтра прыдзеце з адгадкамi.
Вярнуўся бедны чалавек дахаты, сеў i плача.
- Чаго ты, тата, плачаш? - пытаецца дачка.
- Ды так i так, - адказвае бацька. - Хоча багаты сусед адабраць у нас карову. Пайшлi мы зь iм да пана на суд. А той загадаў нам тры загадкi. Хто з нас адгадае, таму i карова застанецца. Дзе-ж мне адгадаць тыя загадкi!
- А якiя, тата, загадкi? - пытаецца дачка. Бацька сказаў.
- Нiчога, тата, ня турбуйся, - кажа дачка. - Кладзiся спаць. Ранiца за вечар мудрэйшая, заўтра што-небудзь прыдумаем.
А багаты прыйшоў дадому i радуецца.
- Ну, баба, карова будзе наша! Трэба нам з табою толькi адгадаць тры загадкi: што на сьвеце сыцей, што саладзей, i што шпарчэй?
- Вось, дзiва! - усьмiхнулася жонка. - Тут i адгадваць няма чаго. Сыцей за нашага рабога парсюка нiкога на сьвеце няма. Саладзей за лiпавы мёд ад нашых пчол таксама няма нiчога. А шпарчэй за нашага гнядога жарабца нiхто ня зможа бегчы: ён-жа як памчыцца, дык i вецер не дагонiць!
- Праўда, - згадзiўся мужык, - так я i скажу пану.
Назаўтра прыходзяць бедны з багатым да пана.
- Ну, што, адгадалi мае загадкi? - пытаецца пан.
Багаты выйшаў наперад:
- Ды тут i адгадваць няма чаго: няма нiкога i нiчога на сьвеце сыцей за майго рабога парсюка, саладзей - за лiпавы мёд ад маiх пчол i шпарчэй - за майго гнядога жарабца.
- А ты, - пытаецца пан бедняка, - адгадаў?
- Адгадаў, пане: няма нiчога сыцей за зямлю, бо яна ўсiх кормiць; няма нiчога саладзей за сон, бо хоць якое гора, а засьнеш дык i забудзешся; i няма нiчога шпарчэй за людзкiя думкi, бо сам ты яшчэ тут, а думкi ўжо далёка-далёка...
Правiльна адгадаў бядняк! Прышлося пану прысудзiць яму карову.
- Хто гэта цябе навучыў так адказваць на мае загадкi? - пытаецца пан у бедняка.
- Мая дачка-сямiгодка.
Зьдзiвiўся пан: ня можа таго быць, каб такая малая беднякова дачка адгадала яго загадкi! I захацелася яму паглядзець на разумную дзяўчынку. Прыехаў ён аднойчы да бедняка, а той якраз з жонкаю ў полi быў. Сустрэла пана беднякова дачка-сямiгодка.
- Дзяўчына, - пытаецца пан, - да чаго мне коней прывязаць?
Паглядзела дзяўчынка на санi i калёсы, што стаялi на дварэ, i кажа:
- Можаш да зiмы прывязаць, а можаш i да лета.
Пан i вочы вылупiў: як гэта можна коней прывязаць да зiмы або да лета? Сьмяеццца, вiдаць, зь яго гэтае дзяўчо?
- Ну, хоць да саней прывяжы, а хоць да калёс, - растлумачыла дзяўчынка.
Бачыць пан: беднякова дачка сапраўды надта разумная. Ня гонар гэта пану. Дачуюцца людзi, што яна разумнейшая за пана, тады хоць з маёнтку ўцякай.
Пагаварыў пан зь дзяўчынкай i паехаў, а ёй сказаў, каб увечары бацька да яго прыйшоў.
Прыйшоў увечары бядняк да пана.
- Нiчога, - кажа пан, - разумная твая дачка. Але я ўсё-ж разумнейшы.
Даў пан бедняку рэшата яек.
- На, - кажа, - занясi дачцы i скажы, каб яна пасадзiла на iх квактуху i вывела мне да заўтра куранят на сьнеданьне. А ня зробiць гэтага - загадаю бiзуноў даць.
Прыйшоў бацька дахаты засмучаны. Сеў на лаве i плача.
- Чаго ты, тата, плачаш? - пытаецца дачка.
- Ды вось, дачушка, бяда якая: загадаў табе пан новую загадку.
- Якую?
Бацька паказаў дачцы рэшата зь яйкамi.
- Сказаў, каб ты на гэтыя яйкi квактуху пасадзiла i вывела куранят да заўтра яму на сьнеданьне. Хiба-ж гэта можна зрабiць?
Дачка падумала i кажа:
- Нiчога, тата. Заўтра што-небудзь прыдумаем. А пакуль што бяры, мама, гэтыя яйкi, пячы яечню на вячэру.
Ранiцай дачка кажа бацьку:
- На табе, тата, гаршчок, iдзi да пана. Скажы, каб ён за дзень ляда высек, выкарчаваў i ўзараў, проса пасеяў, зжаў i змалацiў ды ў гэты гаршчок насыпаў куранят кармiць.
Пайшоў бацька да пана, падаў яму гаршчок i сказаў усё, як дачка загадала.
Пан паскуб вусы, паморшчыўся i кажа:
- Разумная твая дачка, ды я ўсё-ж разумнейшы!
Узяў ён тры сьцяблiнкi лёну, падаў бедняку:
- Скажы дачцы, каб яна да заўтра гэты лён сьцерла, спрала i выткала i пашыла мне зь яго кашулю.
Вярнуўся бацька дахаты засмучаны. Дачка пытаецца:
- Што сказаў табе пан?
Падаў бацька ёй тры сьцяблiнкi лёну i разказаў, што пан загадаў.
- Нiчога, - адказвае дачка, - кладзiся, тата, спаць, заўтра што-небудзь прыдумаем.
Назаўтра дае дачка бацьку тры кляновыя дубчыкi i кажа:
- Занясi пану i папрасi - няхай ён iх пасадзiць, за адну ноч вырасьцiць i зробiць снасьць для кроснаў, каб было на чым палатно яму для кашулi выткаць.
Пайшоў бядняк да пана, падаў тры дубчыкi i сказаў, як дачка навучыла.
Пачырванеў пан i кажа:
- Разумная твая дачка - нiчога ня скажаш. Ды я ўсё-ж разумнейшы! Перадай-жа ты ёй, каб яна да мяне нi пехатою прыйшла, нi на канi прыехала, ня голая i не адзетая i каб падарунак мне прынесла, а я каб ня мог яго прыняць. Калi зробiць усё гэта, то вазьму яе за дачку - вырасьце, панi будзе! А ня зробiць - дрэнна ёй будзе...
Вярнуўся бацька дахаты яшчэ больш засмучаны.
- Ну, што табе, тата, пан сказаў? - пытаецца дачка.
- Ды вось, дачушка, нарабiла ты сваiмi адгадкамi бяды i нам i сабе...
Расказаў ёй бацька, што пан загадаў.
- Нiчога, тата. Як-небудзь абдурыш пана i на гэты раз. Злавi ты мне толькi жывога зайца.
Пайшоў бацька ў лес, паставiў сiло i злавiў зайца.
Дачка закруцiлася ў рыбацкую сетку замест сукенкi, села на кiёк i паехала з зайцам да пана.
Пан стаiць на ганку i дзiвiцца: зноў перахiтрыла яго беднякова дачка! Узлаваўся ён i нацкаваў на яе сабак - думаў, тыя разарвуць разумнiцу. Дзяўчынка выпусьцiла з рук зайца - сабакi i памчалiся за iм.
Падышла яна да пана.
- Лавi, - кажа, - свой падарунак: вунь ён у лес пабег.
Прышлося пану ўзяць разумную дзяўчынку за дачку.
Паехаў неўзабаве пан за мяжу, а дзяўчынцы сказаў:
- Глядзi-ж, каб ты тут безь мяне ня судзiла маiх людзей, бо дрэнна табе будзе.
Засталася дзяўчынка адна ў маёнтку. Здарылася ў гэты час такая справа. Пайшлi два дзядзькi на кiрмаш. Адзiн купiў калёсы, другi - кабылу. Запрэглi кабылу ў калёсы i паехалi дамоў. Па дарозе спынiлiся адпачыць. Ляглi i паснулi. А як прачнулiся, бачаць: бегае ля калёс малое жарабятка. Дзядзькi заспрачалiся. Той, чые калёсы былi, кажа: "Жарабя маё, гэта мае калёсы ажарабiлiся!" А той, чыя кабыла, сваё даводзiць: "Не, жарабя маё, гэта мая кабыла ажарабiлася!"
Спрачалiся, спрачалiся ды вырашылi ехаць да пана на суд.
Прыехалi, а пана няма дома.
- Рассудзi хоць ты нас, - просяць дзядзькi прыёмную дачку.
Даведалася дзяўчынка, што ў iх за справа, i кажа:
- Няхай той з вас, чыя кабыла, выпража яе з калёс, ды вядзе ў руках, а той чые калёсы, кяхай цягне iх на сабе ў другi бок. За кiм жарабя пабяжыць, той яго i гаспадар.
Дзядзькi так i зрабiлi. Жарабя пабегла за кабылаю, на гэтым i спрэчка ў iх скончылася.
Вярнуўся пан з-за мяжы i дачуўся, што разумная дзяўчынка безь яго суды судзiла. Узлаваўся ён, нарабiў крыку:
- Што-ж ты не паслухала мяне? Цяпер ты не мая дачка. Бяры сабе з маёнтку, што пажадаеш, ды iдзi дахаты, каб я цябе больш ня бачыў!
- Добра, - кажа дзяўчынка, - але мне хочацца на адход цябе вiном пачаставаць.
- Частуй, - буркнў пан. - толькi хутчэй.
Напаiла яго дзяўчынка вiном, пан i заснуў бяз памяцi. Загадала яна тады слугам запрэгчы каня, палажыла пана ў карэту i павезла дахаты. Дома з бацькам зьняла яго з карэты ды перанесла ў сенцы на салому.
- Вось табе, - кажа, - пасьцель замест пярын. Ачухвайся тут.
Прачнуўся назаўтра пан, аглядаецца - дзе-ж гэта ён? Убачыў сваю прыёмную дачку, якую прагнаў, i пытаецца:
- Чаму я тут, у бруднай мужыцкай хаце, ляжу?
- Ты сам так захацеў, - сьмяецца дзяўчынка. - Ты сказаў мне: "Бяры сабе з маёнтка, што пажадаеш, ды iдзi дахаты". Я i ўзяла цябе. Уставай ды iдзi замест бацькi паншчыну адбываць. Ты мужык дужы, роботнiк зь цябе будзе нядрэнны.
Пачуўшы гэта, пан усхапiўся на ногi i так драпануў назад у свой маёнтак, што толькi яго i бачылi. Навет ад коней з карэтаю адрокся.
ЗАЛАТАЯ ЯБЛЫНЬКА
Жыў дзед i баба. I былi ў iх дочкi - дзедава дачка i бабiна дачка. Дзедаву дачку звалi Галя, а бабiну - Юля.
Баба сваю родную дачку песьцiла, даглядала, а дзедаву ў чорным целе трымала i ўсё шукала прычэпкi, каб iзь сьвету зьвесьцi.
Пайшоў аднойчы дзед на кiрмаш, купiў бычка-трацячка. Прывёў дахаты i кажа дочкам:
- Будзеце пасьвiць яго па чарзе - адна дзень i другая дзень.
Пагнала ў першы дзень бычка на пашу дзедава дачка. Злая мачыха дала ёй верацяно i мех кудзелi.
- Глядзi, - кажа, - каб за дзень усю кудзелю спрала, кросны выткала, палатно выбялiла i ўвечары дамоў прынесла. А калi ня зробiш - ня жыць табе.
Вывела Галя бычка з хлява, пагладзiла па шыi i пагнала на пашу. Гонiць, а сама горкiмi сьлязьмi залiваецца.
Бычок пытаецца:
- Дзеўка-дзявiца, русая касiца, чаго плачаш?
- Як-жа мне ня плакаць, бычок? Загадала мне мачыха гэты мех кудзелi спрасьцi, кросны выткаць, палатно выбялiць i ўвечары дамоў прынесьцi... Цi-ж зраблю я за дзень такую работу?
- Ня плач, - адказвае бычок, - ганi мяне на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу, там мы што-небудзь прыдумаем.
Прыгнала Галя бычка на шаўковую травiцу, на сьвежую расiцу. Наеўся бычок, напасьвiўся, а потым i кажа:
- Цяпер кладзi мне ў правае вуха кудзелю i верацяно. А сама хукнi ў левае вуха i глядзi, што будзе.
Палажыла Галя бычку ў правае вуха кудзелю i верацяно, хукнула ў левае вуха i глядзiць. Аж там - кудзеля прадзецца, кросны ткуцца, палатно белiцца i ў сувой скочваецца...
Як усё было зроблена, выняла Галя гатовы сувой палатна i вясёлая пагнала бычка дахаты.
Злая мачыха сустрэла яе на дварэ:
- Ну, што: спрала кудзелю?
- Спрала, - кажа Галя, i падала ёй гатовы сувой палатна.
Мачыха аж за галаву хашлася: такую работу зрабiла яе падчарка! А тут i суседкi прыйшлi - дзiвяцца, якое тонкае палатно выткала Галя. Усе хваляць яе, не нахваляцца.
Прыйшла чарга гнаць бычка бабiнай дачцэ Юлi. Дала ёй мацi верацяно i поўмяха кудзелi.
- Спрадзi, - кажа, - дачушка, гэтую кудзелю i вытчы палатно яшчэ лепшае, чым выткала твая няродная сястра. Хачу, каб цябе людзi хвалiлi, а не яе.
Узяла Юля тоўсты дубец i пагнала бычка. Гонiць ды ўсё хвошча яго дубцом. Бычок давай кiдацца туды-сюды, а Юля бегае за iм, кляне на чым сьвет стаiць. Бегала, бегала i верацяно згубiла.
Прыгнала яна сяк-так бычка на пусты выган, палажыла кудзелю, а сама спаць уклалася. Бычок узяў кудзелю, пабэрсаў нагамi i ўтаптаў у балота.
Прачнулася пад вечар Юля, глядзiць - кудзеля ў балоце ўтоптана... Схапiла яна дубец ды давай бычка бiць. Бычок пабег дахаты, i яна за iм з крыкам.
Дома мацi пытаецца ў яе:
- Ну, як, дачушка: зрабiла работу?
- Ды не, - кажа дачка.
- Чаму?
- Бычок вiнаваты. Празь яго я верацяно згубiла, а потым яшчэ ён i кудзелю маю ў балота ўтаптаў...
Узлавалася мачыха на бычка. Пайшла да дзеда i кажа:
- Зарэж, дзед, бычка!
- Цi ня здурэла ты, баба? - падзiвiўся дзед. - Навошта нам яго рэзаць?
Тут баба як затупае нагамi, як накiнецца на дзеда з кулакамi:
- Калi не зарэжаш, дык я цябе вон выганю разам з тваёй дачкою!
Нiчога не парадзiш - згадзiўся дзед зарэзаць бычка.
Пачула гэта Галя, пабегла ў хлеў да бычка, абкяла яго за шыю i залiлася сьлязьмi.
- Дзеўка-дзявiца, русая касiца, чаго ты плачаш? - пытаецца бычок.
Расказала яму Галя, што надумалася зрабiць злая мачыха.
- Ня плач, дзеўча, - кажа бычок. - Лепш паслухай, што я табе параю. Як зарэжуць мяне, вазьмi маю печань, i там знойдзеш залатое зярнятка. Пасадзi тое зярнятка ў садку каля хаты. Вось i ўсё.
Галя так i зрабiла, як сказаў бычок.
Вырасла зь зярняткi яблынька з залатымi яблыкамi.
Хто нi iдзе цi ня едзе каля садка - усе дзiвяцца з залатой яблынькi.
Ехаў аднойчы з вайны прыгожы малады гусар. Убачыў яблыньку i спынiўся. Працягнуў руку да яе, каб сарваць залаты яблык. А яблынька - дзын, дзын, дзын! - i паднялася ўгору. Апусьцiў гусар руку - яблынька зноў стала на сваё месца.
Убачыла гэта праз акно Галя i кажа да мачыхi:
- Пайду я сарву гэтаму прыгожаму гусару адзiн яблычак.
А мачыха як затупае на яе, як закрычыць:
- Я табе галаву сарву!
Схапiла яна Галю ды засадзiла пад карыта, а ў садок паслала Юлю: няхай, думае, лепш родная дачка сарве гэтаму гусару яблык, можа, ён закахаецца ў яе...
Падышла Юля да яблынькi, а тая - дзын, дзын, дзын! - i паднялася ўгору.
Узлавалася Юля на яблыньку, пачала яе лаяць апошнiмi словамi.
А тут якраз па дварэ хадзiў пеўнiк. Ускочыў ён на плот i кукарэкае:
- Ку-ка-рэ-ку! Дзедава дачка пад карытам схавана, а бабiна хоча яблыкi яе сарваць ды выйсьцi замуж за пана...
Пачуў гэта гусар, зьлез з каня i пайшоў у хату. Знайшоў там пад карытам дзедаву дачку. Як зiрнуў на яе, дык вачэй ня можа адарваць: так яна яму спадабалася.
- Дзеўка-дзявiца, - пакланiўся ёй гусар. - Сарвi мне на памяць залаты яблык з сваёй яблынькi.
Падышла Галя да яблынькi - i ўсе яблыкi ўпалi да яе ног.
Сабрала яна iх у прыпол, прынесла гусару. Гусар падхапiў яе, пасадзiў на каня побач з сабою i павёз да сваiх бацькоў.
Дома яны згулялi вясельле i сталi жыць-пажываць у згодзе ды ў ладзе. Нарадзiўся ў iх сын, ды такi прыгожы, што бацькi не наглядзяцца на яго.
Тым часам злая мачыха не магла спаць ад зайздрасьцi, чаму гусар не яе дачку, а дзедаву замуж узяў. I ўсё думала, як яе iзь сьвету зьвесьцi.
Аднаго разу кажа яна сваёй дачцэ:
- Схадзi ты, дачушка, да сястры ў госьцi. Паклiч яе з сабою купацца ды ўтапi...
Паслухала Юля маткi, пайшла ў госьцi да сястры. Падгаварыла яе купацца. На рэчцы кажа ёй:
- Сядзь ты, сястрыца, на кладцы, я табе плечы памыю.
Села Галя на кладцы, а Юля ськiнула яе ў ваду i пабегла дахаты.
Чакаюць дома Галю - няма. Малы сын плача, нiхто суцешыць ня можа. Узяла яго нянька на рукi, пайшла ўздоўж рэчкi гукаючы:
- Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьцi хоча. Куры сьпяць, гусi сьпяць, адзiн ён ня ўсыпаецца, маткi не дачакаецца...
I чуе яна голас з вады:
- Ой, цяжка мне выйсьцi да сына: камень ногi падбiвае, вада вочы залiвае...
Пачуў малы сынок матчын голас i яшчэ мацней заплакаў.
- Ой iду, сынок, ой бягу, - адгукаецца мацi. - Слухаць плач твой, сынок, не магу.
Выйшла мацi з вады, накармiла сына, ён i заснуў. А сама назад пайшла.
Вярнулася нянька дадому, расказала, што было каля рэчкi.
Назаўтра сам бацька ўзяў залаты яблык i сына ды пайшоў да рэчкi. Прыйшоў на бераг i гукае:
- Галя, Галюся, твой маладзён плача, есьцi хоча...
Пачула мацi плач сына i адказвае:
- Ой, iду, сынок, ой бягу: слухаць плач твой, сынок, не магу.
Выйшла яна на бераг, пакармiла сына, - ён i заснуў. Тады муж дастаў зь кiшэнi залаты яблык i даў жонцы. I як толькi ўкусiла яна залаты яблык - адразу апрытомнела.
Зарадаваўся муж, прывёў яе дадому. Сталi яны зноў жыць добра i шчасьлiва.
А злую мачыху i яе дачку больш да сябе i на парог ня пускалi.
ПАЛЯШУКI Й ПАЛЯВIКI
Было ў бацькi дванаццаць сыноў, усе рослыя ды ўдалыя хлопцы.
Жылi яны на вялiкай палянцы, мiж цёмнага лесу. Вялi там сваю гаспадарку, палявалi на дзiкiх зьвяроў i птушак.
Стары бацька, сiвы, як голуб, сядзеў сабе ў кажушку зiмой i ўлетку ды толькi камандаваў. I былi ў той сям'i лад ды згода.
Суседзi жылi ад iх далёка i не рабiлi iм шкоды, бо баялiся дружнай сям'i.
Пажанiлiся сыны, пайшлi ў iх свае дзецi. Вялiкая вырасла сям'я. Ды ўсе слухалi старога бацьку, i кажны рабiў сваю работу.
Але вось па некаторым часе памёр бацька, i пачалiся ў сям'i нялады. Жонкi братоў сварацца, адна адну заядаюць, - рады няма. Такая пайшла мiж iмi калатня, пгго й мужыкi нiчога зрабiць ня могуць. Крычаць жонкi, хочуць дзялiцца.
"Ну, што-ж, - думаюць браты, - трэба дзялiцца".
Пачалi дзялiцца. Ды справа гэта не такая й лёгкая, як iм здавалася. Сяк-так з крыкам ды зыкам падзялiлi дабро й жывёлу. А як дайшло да зямлi, дык тут ледзь адзiн аднаго не пазабiвалi: нiяк ня могуць падзялiць сваю палянку, каб нiкому крыўды ня было. Перасварылiся браты з-за зямлi i сталi адзiн аднаму ворагамi.
Толькi два малодшыя браты жылi мiж сабою ў вялiкай згодзе: куды адзiн, туды й другi. Не захацелi яны калацiцца з братамi за зямлю, пакiнулi бацькаву хату ды падалiся ў сьвет шукаць iншага прытулку.
Зрабiлi браты з двух дубоў вялiкiя санi, запрэглi ў iх шэсьць пар валоў, наклалi дабро, пасадзiлi жонак зь дзяцьмi ды паехалi на санях па пяску. А каровы i дробная жывёла ззаду за iмi пайшлi.
Працягнулi крыху валы дубовыя санi па пяску ды сталi, як укопаныя. Калёс тыя браты ня мелi i нiчога пра iх ня ведалi, бо нiкуды яны з свайго лесу ня толькi ўлетку, але i зiмою ня езьдзiлi.
Пачалi браты адпiлоўваць круглыя калодкi ды падкладваць пад палазы. Коцяцца калодкi, i санi паўзуць уперад.
Надакучыла меншаму брату падкладваць калодкi пад палазы, вось ён i кажа большаму:
- Давай зробiм такую прыладу, каб калодкi самi круцiлiся пад палазамi.
I зрабiлi яны першыя ў тым краi калёсы. Лёгка пайшлi цяпер валы, так што браты i самi паселi на воз. Едуць i дзiвяцца, як яны да гэтага часу абыходзiлiся без калёс.
Ехалi яны, ехалi, даехалi да вялiкай ракi. Агледзелi раку - усюды глыбока, нiдзе няма зручнага месца, каб пераехаць уброд. А тут такая навальнiца ўсхадзiлася, што лес, як зьвер, раве. Ломiць навальнiца дрэвы, як саломiнкi, ды шпурляе ў раку. Плывуць яны па вадзе цэлымi сьцiртамi.
Паглядзеў на iх малодшы брат, падумаў i здагадаўся, як перабрацца цераз раку.
Налавiлi яны з братам дрэў, ачысьцiлi гальлё, калоды зьвязалi адну з аднэй i зрабiлi моцны плыт. А як сьцiхла навальнiца, узьвезьлi свой воз на плыт. Самi стаяць на плыце ды кiруюць доўгiмi жэрдкамiбусакамi, а плыт плыве, як параход.
Убачылi каровы, што валы паплылi на другi бераг, кiнулiся ў раку ды за iмi наўздагон. Толькi свiньнi i авечкi не адважылiся скакаць у ваду. Стаяць на беразе, рохкаюць, мэкаюць. Вярнулiся потым браты з плытам назад i забралi iх.
Гэтак усе i пераправiлiся праз шырокую i глыбокую раку.
Паехалi яны далей i забралiся ў такую пушчу, што й канца ёй няма.
Пачалi браты церабiць прасекi ў пушчы ды масьцiць грэблi. Але дзе там! Чым далей, тым лес гусьцей, а ў iм такiя нетры, што й выбрацца нельга.
Большы брат змарыўся, аслабеў.
- Застануся, - кажа ён меншаму брату, - я тут, бо ня хопiць у мяне сiлы з гэтага лесу выцерабiцца.
I застаўся з сваёю сям'ёю жыць у лесе.
З таго часу i яго самога i ўвесь яго род пачалi зваць паляшукамi.
А малодшы брат не захацеў заставацца ў лесе. Быў ён дужы, як тур, i спадзяваўся на сваю сiлу. Ён адзiн церабiў прасекi, масьцiў грэблi i ехаў далей.
I да гэтых часоў засталiся яшчэ на Палесьсi тыя прасекi ды грэблi, што нарабiў малодшы брат.
Цi доўга ён так выбiраўся зь цёмнага лесу, цi не, але вось нарэшце пачалi трапляцца прагалiны ды палянкi зь пяскамi. Асеў малодшы брат на гэтых палянках, пачаў iх араць i сеяць збожжа.
I з таго часу празвалi яго самога i ўвесь яго род палявiкамi.
А потым размножылiся паляшукi й палявiкi, занялi новыя лясы i палi ды сталi добрымi суседзямi.
Так i цяпер жывуць.
ОХ I ЗАЛАТАЯ ТАБАКЕРКА
Жыў сабе сiрацiна Янка, лясьнiкоў сын. Бацькi яго памерлi, а раднi нiякай ня было. Так i жыў ён адзiн у лесе, у бацькавай хатцы. А каб весялей было, гадаваў пярэстага катка.
Прывык да яго каток. Бывала, куды гаспадар iдзе, туды i ён.
Пайшоў аднойчы Янка дровы зьбiраць. Ну, вядома, i каток за iм.
Набраў Янка вязку, нясе дадому, а каток адну сухую галiнку ўсьлед цягне.
Стамiўся Янка, прысеў на пнi, успомнiў як цяжка яму жыць на сьвеце, i застагнаў моцна сам сабе:
- Ох, ох!
I толькi ён сказаў, - выскачыў з-пад пня маленькi дзядок з доўгаю барадою.
- Чаго ты мяне клiкаў, дзяцюк?
Паглядзеў Янка спалохана на дзiўнага дзядка i кажа:
- Не, дзедка, ня клiкаў я цябе.
- Як ня клiкаў? - заспрачаўся дзядок. - Я-ж ня глухi! Ты два разы назваў маё iмя: Ох, Ох... Мусiш мне цяпер сказаць, чаго ты ад мяне патрабуеш.
Падумаў Янка i кажа:
- Нiчога, дзедка, мне ня трэба. Але я вельмi галодны. Калi маеш кавалак хлеба, то дай.
Ох нырнуў назад пад пень, i праз хвiлiну вынес адтуль мiску тлустай капусты i кавалак хлеба.
- На, - кажа, - еш.
Наеўся сiрацiна, катка накармiў i нiзка пакланiўся дзядку:
- Дзякую за абед: даўно такой смачнай стравы ня еў.
Узвалiў ён на плечы свае дровы i весялейшым пайшоў дадому.
Мiнуў дзень-другi, зноў голад дакучае. Успомнiў Янка пра дзядка. "Пайду, думае, - цi не накормiць ён мяне яшчэ раз?"
Прыйшоў, на той пень сеў i ўздыхнуў:
- Ох!
Выскачыў дзядок:
- Што скажаш, дзяцюк?
Пакланiўся яму Янка:
- Галодны я, дзедка. Цi ня даў-бы ты мне хоць кавалак хлеба.
Дзядок, як бачыш, вынес яму кавалак хлеба i мiску капусты. Так з таго часу i пайшло: захочацца Янку есьцi, - iдзе да дзядка.
Аднойчы дзядок вынес яму замест абеду залатую табакерку.
- Вось што, хлопча, - кажа, - ня турбуй ты мяне болей: я ўжо стары i мне цяжка абед выносiць. Вазьмi гэтую табакерку. Калi табе што патрэбна будзе, адчынi яе, i мой слуга адразу стане перад табою. Ён ня горш за мяне зробiць усё, што ты яму загадаеш.
Узяў Янка залатую табакерку, шчыра падзякаваў i пайшоў, надскокваючы, дахаты. Адчынiў дома залатую табакерку - выскачыў зь яе маленькi чалавечак, але не такi, як дзядок Ох, а малады, шустры.
- Што загадаеш? - прагаварыў да Янкi тоненькiм галаском.
- Дай мне, братка, чаго-небудзь паесьцi.
Тут чалавечак, як бачыш, паставiў на стол мiску капусты, палажыў добры кавалак жытняга хлеба, а сам ускочыў у залатую табакерку i зачынiўся.
Пажыў так Янка нейкi час, i захацелася яму пайсьцi ў сьвет, людзей паглядзець, сябе паказаць, бо нiколi-ж ён нiдзе, апроч свайго лесу, i ня быў.
Узяў ён залатую табакерку, клiкнуў катка i пайшоў.
Шмат абыйшоў ён вёсак, гарадоў, шмат чаго пабачыў, нарэшце прыйшоў да сiняга мора. Бачыць - ляжыць на беразе маленькая серабрыстая рыбка. Вiдаць, хваля выкiнула яе ў час прыбою. Трапечацца рыбка, б'ецца аб каменьне, пячэцца на сонцы, а нiяк назад у мора ня трапiць.
Шкада стала Янку беднай рыбкi. Узяў ён яе асьцярожна i ўкiнуў у мора. Вiльнула рыбка хвосьцiкам, глынула вады, ачуняла, а потым высунула галоўку наверх i кажа чалавечым голасам:
- Дзякуй табе, малойча, што ты мяне ад сьмерцi збавiў. Можа будзе час, што i я табе ў чым дапамагу.
Сказала так - i назад у ваду. Янка засьмяяўся:
- Навошта мне, рыбка, твая дапамога, калi ў мяне ў кiшэнi не такi памочнiк!
Але рыбка яго не пачула.
Пайшоў ён далей. Выбегла з норкi шэрая мышка. Каток цап яе за сьпiну i хацеў зьесьцi.
Шкада стала Янку мышкi. Быў ён такi чалавек, што ўсiх шкадаваў, бо заўсёды помнiў, як яму самому раней цяжка жылося. Узяў ён мышку пагладзiў i пасадзiў у кiшэню, а потым дастаў з торбы скарыначку хлеба i кiнуў ёй туды.
- Еш, - кажа, - ты-ж, мусiць, галодная.
Мышка супакоiлася, пачала грызьцi скарынку.
Iшоў ён так, iшоў берагам мора, тым часам i вечар настаў - трэба начлег шукаць. Бачыць - высiцца на гары вялiкi палац. "Не, думае Янка, туды мяне ня пусьцяць". Пайшоў ён далей. Глядзiць - стаiць пры моры маленькая рыбацкая хатка. Зайшоў Янка ў хатку i папрасiўся пераначаваць.
- Добра, - кажа гаспадар, - начуй сабе. Нам весялей будзе.
Разгаварыўся Янка з гаспадаром.
- Што гэта за палац мiнуў я па дарозе? - пытаецца ён у яго.
- Гэта каралеўскi палац, - адказаў гаспадар. - У iм сам кароль жыве. Але нядаўна здарылася ў караля бяда: прыляцеў у поўнач марскi Зьмей, схапiў яго дачку i занёс на сваю заклятую марскую выспу, куды нi дайсьцi, нi даплысьцi, нельга. Кароль цяпер аж валасы на галаве рве. Абвясьцiў на ўсё каралеўства: хто верне яму дачку, за таго аддасьць яе замуж i ўсё каралеўства пасьля сваёй сьмерцi апiша. Шмат прыязджала сюды розных князевiчаў i каралевiчаў, ды нiхто да выспы дабрацца ня можа: марскi Зьмей такiя хвалi ўзьнiмае, што рады няма...
Успомнiў Янка пра свайго цудоўнага памочнiка з залатой табакеркi i кажа рыбаку:
- Накажы, калi ласка, каралю, што заўтра, пакуль сонца ўзыйдзе, ён сваю дачку ўбачыць.
Рыбак пайшоў i расказаў пра гэта каралю. Паклiкаў кароль да сябе Янку. Паглядзеў на яго, скрывiўся: няўжо, думае, гэты просты мужык зробiць тое, чаго князевiчы ды каралевiчы не зрабiлi? Ня можа таго быць! Але каралю так захацелася ўбачыць сваю дачку, што ён не пасьмеў адмовiцца лiшнi раз паспрабаваць шчасьця. Вось ён i пытаецца ў Янкi:
- Цi праўда, што ты бярэшся маю дачку зь няволi выбавiць?
Пакланiўся Янка каралю i адказвае:
- Праўда, пане кароль. Iлгаць я ня ўмею.
- Ну, то глядзi, - кажа кароль, - каб заўтра да ўсходу сонца мая дачка была ў мяне, а не - дык загадаю разарваць цябе зялезнымi баронамi.
- Добра, - кажа Янка. - Няхай будзе так.
Выйшаў ён з палацу, адчынiў залатую табакерку. Выскачыў адтуль шустры чалавечак:
- Што загадаеш, гаспадар?
- Зрабi, браток, ласку: вылажы за ноч зялезны мост ад каралеўскага палацу да заклятай Зьмеявай выспы i пастаў на iм залатую карэту з шасьцю коньмi. Заўтра чуць сьвет я паеду на выспу.
- Добра, - адказаў чалавечак, - усё будзе зроблена, як ты просiш.