Уперадзе цераз дарогу - над Боганчыкавымi калясьмi - пераляцела дзiкая качка - памалу, чуць несла цяжкае валлё, выставiўшы ўперад, як падплятанку, дзюбу i ледзь кратаючы крыллем. Здавалася, сарвецца на зямлю.
У нiцай лазе крычаў i крычаў дзяркач. Недзе ў самым кутку над логам зноў глуха каркалi вароны, што ўвосень дома на загуменнi.
Сонца паменшала, пабялела; зверху над iм ляглi, выцягнуўшыся, чорныя тулягi. На лагу было яшчэ больш холадна. Крэплi рукi - не бралi лейцаў - i шчыпала за вушы, як у мароз. З рота iшла пара i вiсела над калясьмi, што кудзеля. Туман падымаўся высока, уровень з лесам, i рудзеў - палосамi.
Тарахцелi калёсы, i скрыпелi драбiны; чыркалi дразды на лагу ў альшэўнiку, i шыпелi сiваваронкi ля дзвюх старых дуплаватых асiн - мусiць, ля гнёздаў.
Моклi, дастаючы да травы, спушчаныя з ляжэйкi ногi; на iх налiпала халоднае насенне ад мятлiцы, дробнае, што аўсюк.
Ззаду калёсы дагнаў Буланчык; выцягнуў шыю i даставаў з-пад меха зайцаў гарох, адвесiўшы губу i бразгаючы цуглямi. З-пад грывы, чорнай i мяккай, што воўна, глядзелi ў бакi вялiкiя i круглыя блiскучыя вочы. Збоку ля калёс па траве, узяўшыся рукой за ляжэйку, iшла Наста; другой рукой яна трымала паднятую вышай калень спаднiцу. З-пад спаднiцы ў яе была вiдаць белая палатняная кашуля - мокрая з самага нiзу ад расы i з дробным насеннем ад мятлiцы. Шчокi ў Насты былi чырвоныя, заружавелiся, што ля печы; яна выцiрала рогам белай хусткi лоб: мусiць, угрэлася, паганяючы Буланчыка.
Алёшу было здалося, што пацяплела на возе. Запахла з дарогi з-пад ног у каня сухiм сенам.
Канчаўся лог. Уперадзе блiзка быў лес - здалёку былi вiдаць чырвоныя, што ад агню, сосны.
Далёка, у канцы логу, з правага боку, была рака; там густа расла лаза усё роўна як зграблi ў вал сухое сена i яно ляжала цяпер ворахам. Над ракой нахiлiлiся старыя вольхi; з-за iх вытыркалiся востранькiя елкi; вiдаць быў i белы дробны бярэзнiк - за ракой. Там было балота.
Пасушэла; дыхнула аднекуль з зямлi духам, што з хаты; запахла сырым пяском, усё роўна як з ям ля вёскi.
Захацелася есцi - блiноў з бульбы, якiя мацi пякла кожную ранiцу, устаўшы такой парой.
Павузела дарога, пачаўся малады, густы сасновы лес. Ён, мусiць, iшоў гарой аж за Пунiшча, адступаючы ад яго, як баючыся; пасля паварочваў пад Дальву i цямнеў здалёку, чорны, што ноч. Там пачынаўся Палiк. З Дальвы да Палiка далёка... З Дальвы туды рэдка хадзiлi.
Ля самай дарогi рос верас, высокi, стары i руды; чапляўся дудкамi за атосы - яны аж звiнелi.
У каляiнах быў пясок, сухi, жоўты i глыбокi; у яго хавалiся колы, i конь iшоў навыцяжку. Ехалi памалу.
На самай гары, справа, дзе недалёка ўнiзе была рака, рос невысокi сасняк; над iм паказалася сонца i пачало калоцца ў вочы. З неба з'ехалi хмары: днём зноў стане пячы сонца, як учора.
Мужчыны пазлазiлi з вазоў i iшлi ля Боганчыкавых калёс. Пярэднi iшоў Махорка. З мяхоў злез i Янук, узяўся за ляжэйку i трымаў у руцэ лейцы. Ззаду зноў не было чуваць Насты - асталася.
З-пад калёс падымаўся пыл, мяккi, як з-пад падсiтка, i лез у горла. Было чуваць, як цiха кашляе Панок: зацiскаў, мусiць, рот.
Збоку за ракой недзе далёка загудзела, цяжка, з натугай, усё роўна як пад гару iшлi леспрамгасаўскiя машыны з гружонымi прычэпамi.
Алёша пачуў, як яго кiнула ў стужу. Стукалi зубы, i траслося ўсярэдзiне. Так у яго траслося ўсярэдзiне, калi зганялi ўчора ўсiх да Махоркi на вулiцу.
Наперадзе ля Боганчыкавых калёс iшлi мужчыны, цiха, як баючыся. Панок усё азiраўся назад.
Пасля Алёшу здалося, што ён убачыў уперадзе над соснiкам пыл, белы i рэдкi, як згледзець вокам.
Ён хацеў быў саскочыць з мяхоў i падбегчы сказаць мужчынам. Але пылу над соснiкам больш не было, i Алёша падумаў, што яму здалося.
Сонца бiла ў вочы, i ад яго было ўсё жоўтае: i мяхi на калёсах, i пясок у каня пад нагамi, i мох на зямлi ў соснiку... Недзе над самай галавой застукаў дзяцел - мусiць, у гнiлую сухастоiну - моцна, што страляў усё роўна. Над дарогай запырхалi сiнiцы.
Пасля зноў за соснiкам загудзелi машыны. Алёша згледзеў, як сталi былi мужчыны, гаварылi, мусiць, тады зноў пайшлi кучкай - хутчэй, як спяшалiся куды.
Спускалiся з гары: конь пайшоў смялей, зусiм не напiнаючыся.
Зноў уперадзе над соснiкам закурэўся белы пыл, iшоў з зямлi, што дым. Недзе там забразгала, што клямка дома ў сенцах знадворку, калi хто чужы iшоў у хату...
Сцiх над галавой дзяцел - зляцеў.
- Мужчыны!.. Немцы!.. - закрычала раптам Наста на ўвесь голас, дзярката i сiпла, як на марозе. Яна была цяпер з возам ззаду на самай гары...
Алёшу здалося, што закрычала мацi.
Ён саскочыў з мяхоў на дарогу ў пясок.
12
Алёша згледзеў спачатку кароценькi аўтамат, якi быў настаўлены якраз яму ў грудзi, блiзка, рукой можна дастаць. Чорная фарба на аўтамаце кiнулася ў вочы - была вышаравана, i блiшчала белае жалеза, якраз там, дзе яго ашчарэпiла вялiкая, чырвоная, з тоўстымi пальцамi рука. Пасля аўтамат павярнуўся рулькай убок i ткнуў яму, Алёшу, пад паху ў скабы...
Алёша толькi цяпер убачыў немца. Немец быў высокi, увесь у сiвым сукне, што пацук. I на галаве ў яго ляжала шырокая, расцягнутая сiвая пiлотка з сукна, ссунутая нiзка, на самы лоб.
- Вэр, вэр!.. - пачуў Алёша, як крыкнуў на яго немец, i згледзеў, што той стаiць з разяўленым ротам i кiвае галавой - паказвае iсцi ўперад. Зноў яго таўханулi пад паху, моцна, як усё роўна хацелi прасадзiць. Калi Алёша павярнуўся, убачыў, як павярнулiся збоку блiскучыя боты i асталiся ззаду.
Тады Алёша згледзеў, што ўсе мужчыны, нават Янук Тваюмаць, стаяць наперадзе на дарозе, недалёка ад Боганчыкавага жарабка, адзiн ля аднаго, падняўшы ўгару рукi, i глядзяць назад, на падводы. З аднаго i з другога боку ля iх блiзка стаялi немцы з аўтаматамi ў руках: па двое. Алёша падумаў, што i яго гоняць да мужчын, не загадалi толькi падняць рукi.
Ён хацеў азiрнуцца, каб паглядзець, дзе Наста, але ззаду зноў закрычаў немец: "Вэр! Вэр!" - i Алёша ўбачыў толькi яго блiскучыя боты.
Пасля Алёша згледзеў, як да доўгiх Панковых развод падскочылi два немцы, тоўстыя, у пiлотках, i пачалi торкаць аўтаматамi ў мяхi. З калёс на дарогу пасыпалася жыта. Тады немцы сталi мацаць мяхi рукамi, кожны мех, i паказваць нешта адзiн аднаму пальцамi.
Немцы былi i ля Танiных калёс - стаялi, сагнуўшыся ў крук над мяхамi, на якiх ляжала, не ўставаўшы, Таня. Ля Танiных калёс была Наста, прыбегла, кiнуўшы аднаго Буланчыка. Наста ўсё махала i махала рукамi - паказвала ўперад на дарогу - мусiць, на мужчын - i гаманiла, моцна, каб усе чулi. Алёша ўспомнiў, што яна i ў вёсцы, у Махоркi ля тыну, калi падыходзiла да немцаў, гаварыла моцна, на ўсю вулiцу.
Немцы былi i на самай гары, абступiлi Буланчыка...
Больш Алёша не бачыў нi Насты, нi Танi на калёсах. Яго падагналi да мужчын i паставiлi збоку ля Янука. Янук стаяў, высака задзёршы рукi, вышэй за ўсiх, - закасалiся рукавы, i ў яго былi вiдаць белыя локцi. Янук быў без кепкi: недзе, мусiць, згубiў цi пакiнуў на возе; мокрыя сiвыя валасы на галаве скруцiлiся ў каслаўкi i папрылiпалi да вушэй. Палатняная рубашка выехала з-пад паяснiцы i даставала падалом да калень. Янук павярнуўся i глядзеў на Алёшу нейкiмi балючымi вачыма, як шкадаваў усё роўна. Мужчыны, падняўшы рукi, стаялi цiха - нiхто не кратаўся. Алёша ўбачыў, як збялеў Панок; у яго памiнутне падскаквалi ўгары плечы - яму цяжка было стаяць, задзёршы рукi: кашляў.
Немец, якi прыгнаў Алёшу, крыкнуў тым, што стаялi ля мужчын, моцна i дзярката: "Вэр! Вэр!.." - i тыя суса кiнулiся да Боганчыка i Махоркi i сталi мацаць далонямi па грудзях, па жываце, па штанах у паяснiцы. Перамацалi пасля ўсяго Панка - ён стаяў i без аддухi кашляў; тады - Янука, чапляючыся рукамi за падол яго доўгай палатнянай рубашкi. Алёшу не кранулi...
Пасля немец у шырокай разношанай пiлотцы, што гнаў Алёшу, падскочыў да Махоркi - Махорка стаяў пярэднi, - паказаў аўтаматам на дарогу i крыкнуў зноў моцна i дзярката: "Вэр-вэр!.." Немец паказаў быў яшчэ Махорку падняць вышэй рукi: той быў апусцiў iх да самых плеч.
Мужчыны павярнулiся i пайшлi па пяску - па дарозе з гары, - Алёша чуць спраўляўся з iмi.
Ззаду зноў загаманiла Наста: мусiць, нешта гаварыла немцам. Пасля крычала. Яе ўжо не было вiдаць з дарогi.
Алёшу стала ўсяму горача; пясок пад нагамi зрабiўся гарачы-гарачы...
Збоку ля мужчын, якраз ля Боганчыка i ля Махоркi, iшлi два немцы з аўтаматамi перад сабой i круцiлi па баках галовамi; за Алёшам ззаду, чуць не наступаючы на пяты, ступаў немец у сiвым пiнжаку i сiвой разношанай пiлотцы, той, што гнаў яго да мужчын. Алёша глядзеў на дарогу пад ногi i бачыў яго блiскучыя боты. Калi немец забягаў Алёшу наперад, у яго быў вiдаць разрэзаны ззаду сiвы суконны пiнжак i высака, аж пад пахай, чорны пiсталет. Было чуваць, як грукаюць па карэннi цяжкiя боты, што калодкi, i шуршыць, перасыпаючыся, пясок на дарозе пад нагамi ў мужчын.
Боганчык увесь згорбiўся, угнуў шыю. Рукi ў яго былi задзёрты ўгару, адна вышэй, другая нiжэй, i ён часта згiнаў галаву, даставаў шчакой да пляча: выцiраўся. Мокрыя аж да калень калошы ў яго папрылiпалi да лытак; на калошы набралася пяску, i яны былi здалёку што яловая карына. Боганчык ступаў дробна i часта, маленькiмi крокамi, зусiм не падымаючы ног ад зямлi.
Алёша раптам падумаў, што iх вядуць страляць. Адвядуць з дарогi i пастраляюць...
Махорка iшоў пасярод дарогi, па самым пяску, - Алёша, iдучы ззаду, лучаў нагамi ў яго сляды - i то апускаў нiжэй, то падымаў угару рукi. Шырокiя плечы ў яго хадзiлi хадуном - Махорка часта дыхаў, як змарыўшыся. Аб'ехалi штаны, i на паяснiцы была вiдаць белая палатняная кашуля сабралася ў фалды. Махорка не варочаў галавой, як Боганчык, глядзеў перад сабой: блiзка iшоў немец, наставiўшы аўтамат яму пад паху.
Панок увесь час кашляў; у яго аж пасiнела шыя; немец, што iшоў збоку ў Махоркi, дагнаў быў Панка i парнуў яго два разы аўтаматам у спiну: не любiў, вiдаць, кашлю. Панок закашляўся яшчэ горш: яго пачало тузаць. Немец тады закрычаў. Панок не мог iсцi - захлынаўся: пыл з-пад ног лез яму ў горла. Ён хацеў саступiць на сцежку, але на яго наставiў аўтамат немец. Тады Панок пачаў харкаць на дарогу - немец адскочыў ад яго i зноў закрычаў: "Вэр! Вэр!.."
Адзiн Янук iшоў смела, ступаючы шырака, як па вулiцы. Алёша падумаў, што Янук вышэйшы за ўсiх, што ў яго не дрыжаць нi рукi, нi плечы. Янук толькi гудзеў сабе пад нос, не сцiхаючы, як асва ў акне, заляцеўшы ў хату. На яго азiралiся пярэднiя немцы, але не чапалi.
Калi быў зноў закашляўся Панок i, стаўшы, схапiў сябе рукамi за грудзi, яго, падскочыўшы, пачаў яшчэ больш тоўхаць у плечы аўтаматам немец, што калоў усё роўна. Сталi былi на хвiлiну ўсе мужчыны, i Алёша ўбачыў, як, адвярнуўшыся, кiўнуў яму галавой Махорка. Алёша згледзеў быў яго вочы: вялiкiя i чырвоныя, што ўсё роўна набеглi кроўю, яны зiрнулi аднекуль глыбака спадылба.
Алёша падумаў, што Махорка клiча падысцi. Хоча, каб ён, Алёша, быў у яго на воку... Пасля, калi мужчыны зноў iшлi па пяску i перастаў кашляць Панок, Алёша зноў згледзеў, як яму кiўнуў галавой Махорка. Кiўнуў не азiраючыся.
"Паказвае, каб уцякаў, - падумаў Алёша. - Бо iх вядуць страляць, Махорка ведае..."
Алёшу раптам захацелася падбегчы да Махоркi i спытацца, што ён хацеў сказаць. Пасля захацелася ўчарэпiцца Махорку рукамi за штаны, як ён, Алёша, чапляўся за штаны бацьку, калi бацька гнаў яго ад сябе ў Карчаватках, згледзеўшы немцаў...
На дарозе ад мужчын пахла жытам i потам, як пахлi ўсё роўна кожны раз бацькавы штаны i рубашка на пяколку на печы, калi ён, Алёша, клаў iх нанач сушыць... Так пахла ад бацькi, жытам i потам, калi яны стаялi ўпобачкi ўчора ў вёсцы на вулiцы ля Махоркавай хаты...
Дарога сышла ў лагчыну; сюды, мусiць, нагнала дажджом з гары пяску, бо было не ступiць: ногi ўязджалi ў зямлю па каленi.
Зноў запахла аднекуль дымам i сырым пяском...
Пасля Алёшу здалося, што пясок пасыпаўся на яго зверху, як дождж... Правалiлiся некуды ногi, глыбака, да паяснiцы... Зрабiлася блага, стала цяжка дыхаць, зазвiнела ў галаве...
Недзе крычала Наста - па лесе iшлi водгаласкi...
Спёрла ўсё ўсярэдзiне i стаяла пад грудзьмi.
Ён не хацеў iсцi - аж самi рукi выцягнулiся ўперад i спружылiся. Пасля ён спружыўся ўвесь: i ногi, i шыя...
"Адвядуць" у лагчыне з дарогi i заб'юць..."
- Вэр! Вэр!.. - закрычаў ззаду немец, i Алёша пачуў, як яму сунулi ў плечы нечым вострым, аж засмылела адразу скура - мусiць, садралi. Пасля ён згледзеў, што ўпёрся нагамi ў зямлю i стаiць пасярод дарогi ў пяску. Зноў сталi, мужчыны, адвярнуўся Махорка i кiўнуў галавой.
- Не бойся, дурны... - сказаў пасля i зноў кiўнуў галавой: клiкаў да сябе.
- Ёска... Ёска... Тваю маць... - замычэў Янук.
Алёша тады скочыў з месца i падбег да Махоркi, прыцiснуўшыся яму да нагi. Немец у шырокай разношанай пiлотцы падышоў за Алёшам да Махоркi i сунуў цяпер Махорку аўтаматам у плечы: "Вэр!.." - i зноў паказаў iсцi наперад. Яго, Алёшу, не зачапiў.
Пад нагамi стала менш пяску; ён быў змешаны з сухой жоўтай сасновай iглiцай i калоў знiзу ў ступнi. Лучалiся трава i верас - высокi, сухi, ён дзёр дуддзём ногi ля костачак. З-за соснiку, з-за гары, бiла ў вочы сонца; рэзалася пад павечкамi, як ад асця; горка было ў роце, высахла; хацелася пiць.
Над соснiкам, адкуль свяцiла сонца, зноў падняўся пыл; сiвы i густы, ён стаяў угары, спаўзаючы на дарогу. Забразгала недзе жалеза. Уперадзе як загаварылi. Ззаду заржаў конь, Боганчыкаў жарабок, - Алёша пазнаў.
У лагчыне, пад самай горкай, сiвой ад моху, як ад пылу, тор ад калёс павярнуў управа: выводзiў на шырокую, раз'езджаную, жоўтую ад пяску дарогу, якая пачыналася ля шашы ў Пушчанцы i iшла ў самае Краснае.
Гэта была старая дарога цераз Тартак. Ёй здаўна ездзiлi ў Краснае, калi не было яшчэ шашы. Шашу выбрукавалi перад вайной, i па старой дарозе хадзiлi толькi леспрамгасаўскiя прычэпы - вазiлi дрэва. На дарозе былi яшчэ знаць павыбiваныя машынамi ямы; глыбокiя, па калена, яны параслi падарожнiкам i мятлiцай i засыпалiся сасновым шыллём. У ямах раслi казлякi, старыя, што рэшаты, счарнелыя зверху ад пылу, - па iх было слiзка ступаць.
Алёша iшоў якраз каляiнай.
На шырокай дарозе iх павярнулi i павялi да шашы - назад. Алёша згледзеў, як пераглянулiся былi мужчыны - Махорка з Панком; тады на iх глядзеў - скоса, з-пад рукi Боганчык.
"Чаму яны нiчога не гавораць? - падумаў Алёша. - Адвядуць усiх i пастраляюць..."
Яму захацелася бегчы. Скочыць у соснiк i - бегчы. Рукi толькi трэба выставiць уперад, не забыцца, каб схаваць вочы, не высадзiць...
Ён успомнiў, што яму хацелася бегчы, калi ўчора зганялi ўсiх да Махоркi на вулiцу. Пераскочыць на вулiцы ля Панка цераз тын i пабегчы мяжой на загуменне да пунi. Але ля пунi на загуменнi хадзiлi ўласаўцы...
"Як доўга гоняць... I чаму маўчаць мужчыны?"
Калi яны выйшлi з соснiку на пасеку, Алёша зноў убачыў немцаў. Яны стаялi i сядзелi на зямлi, згрудзiўшыся i заняўшы ўсю дарогу i пасеку, мусiць, iшлi былi з шашы на Тартак. Насустрач. Над дарогай - над немцамi падымаўся пыл; яна зрабiлася шэрая ад канавы да канавы. Алёша азiрнуўся - ён iшоў цяпер спераду з Махоркам - i ззаду на дарозе былi немцы. Рассыпаўшыся, выходзiлi з лесу.
- Вэр! Вэр!.. - немец у разношанай пiлотцы забег наперад i паказаў, каб яны сталi. Выпусцiўшы з рук аўтамат - аўтамат калыхаўся ў яго спераду на жываце, - ён замахаў рукамi i пабег насустрач немцам, што былi на пасецы на дарозе.
Немцы на дарозе сталi адразу ўставаць; пярэднiя схлынулi з яе набок да канавы, як са страху.
Тады на дарозе паказалася чорная - аж блiшчала - легкавая машына; доўга кiвалася па калдобах, тарканулася была на месцы ля немца ў разношанай пiлотцы - было вiдаць, як выпрастаўся немец, - блiснула дзверцамi i памалу ехала насустрач. За ёю бег, махаючы рукамi i аўтаматам спераду на жываце, немец у разношанай пiлотцы. Алёша пачуў, як затупалi збоку ля iх двое немцаў, якiя былi сцiхлi, чакаючы машыны.
Легкавая машына была як усё роўна "эмка", што прыязджала да вайны ў вёску пасля пажару i стаяла ля Махоркi на вулiцы ўвесь дзень. Такая ж чорная i пакатая...
Пад'ехаўшы, яна стала наперадзе, далекавата ад мужчын, i зноў блiснула дзверцамi. Яе дагнаў немец у разношанай пiлотцы, выпрастаўся, пасля схапiўся рукамi за дзверцы i трымаў.
З машыны вылез немец i махнуў рукой - загадваў падвесцi мужчын. Калi яны падышлi да машыны блiзка, як на хату, i сталi, Алёша ўбачыў, што немец, якi вылез з машыны i стаяў на дарозе, саставiўшы ногi, маленькi i зусiм малады, усё роўна што iхнi Юзюк.
Пасля немец ступiў да iх блiжэй i зноў стаў, саставiўшы ногi. Падняў быў да паяснiцы руку i апусцiў яе зноў унiз - адшпiлiў кабуру. Немец, што стаяў збоку ля Панка, сунуў яму аўтаматам у лапаткi, паказваў вышай падняць рукi. Панок закашляўся.
Тады немец, якi вылез з машыны, ступiў яшчэ блiжэй да iх i зноў саставiў ногi. Ён быў увесь у сiвым, як i той, у разношанай пiлотцы, што стаяў цяпер ззаду яго, узяўшыся за аўтамат на жываце. На галаве ў немца ляжала шырокая круглая фуражка з сiвога сукна з чорным, блiскучым спушчаным брылём - на самыя вочы. На фуражцы - на кантах - былi беленькiя вузенькiя палоскi; на самiм брылi ляжалi скручаныя ўдвая тоўстыя белыя аборы; над iмi прыкарэлi два блiскучыя матылi: адзiн вялiкi, з расцягнутымi доўгiмi крыллямi, другi зусiм малы - здохлы. Белыя аборы былi i на сiвым каўняры ў пiнжаку; над локцем на рукаве быў такi ж самы здохлы матыль, як на фуражцы, толькi цямнейшы, нiбы ў што ўмазаны; здохлы матыль быў у немца i на грудзях. Нiжэй локця на рукаве на чорным прыплюшчаным квадрацiку ў яго прылiплi дзве блiскучыя лiтары: SD.
З легкавой машыны вылезлi яшчэ два немцы ў чорных пiнжаках - з белымi матылямi i чорнымi, як вугаль, крыжыкамi на грудзях - выцягнутыя, падпяразаныя шырокiмi дзягамi, i сталi воддаль, гледзячы на мужчын. Адзiн, з двума чорнымi крыжыкамi на кiшанi, быў у акулярах i з убiнтаванай рукой трымаў яе на жываце. Другi немец у чорным пiнжаку занёс рукi назад на паяснiцу i расставiў ногi. Алёша ўбачыў, што ўсе чатыры немцы, якiя стаялi цяпер спераду, глядзяць на аднаго Боганчыка: Боганчык калацiўся ўвесь, i ў яго над галавой хадзiлi хадуном рукi.
Малады немец у сiвым, што стаяў наперадзе, ступiў пасля яшчэ блiжэй да мужчын - да Боганчыка - i паказаў на яго пальцам:
- Бандiты?
Боганчык уздыхнуў, апускаючы нiжэй рукi.
Голас у немца быў ядраны, i гаварыў немец усё роўна як той, што бiў Боганчыка на гары ля школы.
Мужчыны загаманiлi ўсе адразу:
- Нарыхтоўку... тоўку...
Немец тады падняў галаву i ступiў яшчэ блiжэй да Боганчыка. Пасля загаварыў кораценька да немцаў, што стаялi ў яго ззаду: "Вэр!.." перакладаў.
- Какую нарыхтовку?
- Хлеб... Жыта...
- У Краснае...
- Бумага ў нас...
Мужчыны зноў гаварылi ўсе разам.
- Кто iмеет оружiе? - немец цяпер глядзеў на кожнага - пераводзiў вачыма з ног да галавы.
- Няма аружыя... Жыта ў нас...
- У Краснае...
- У нас бумага...
Цяпер малады немец загаварыў да немца ў разношанай пiлотцы, тады сказаў нешта тым, што стаялi ззаду, пасля зноў паказаў пальцам на Боганчыка:
- Кто iмеет бумагу?
Боганчык забыўся нават, што стаiць, падняўшы рукi; схапiўся адразу за кепку на галаве, перавярнуў уверх i падаў немцу, выцягнуўшы руку. Кепка дрыжала разам з рукой.
- Что такое? - немец быў хiснуўся назад.
Тады Боганчык паднёс кепку да сябе, схапiў другой рукой паперу i падаў яе немцу, адну, без кепкi.
Немец хуценька ўзяў у Боганчыка з рукi паперыну, расклаў яе ў пальцах i прабег вачыма, усё роўна як не чытаў. Пасля падаў яе немцу ў акулярах i доўга нешта гаварыў, павярнуўшыся: "Вэр, вэр, вэр..." Немец у акулярах падаў паперыну другому немцу; той узяў яе ў рукi, паглядзеў толькi здалёку, пасля дастаў руку з-за спiны i паказаў на мужчын:
- Вэр!.. Вэр!..
- Можете опустiть рукi... - малады немец узяў паперыну ў немца ў чорным пiнжаку i падаў Боганчыку. - Где вiделi бандiтов?
Мужчыны апусцiлi рукi - Янук толькi яшчэ стаяў, задзёршы iх высака над галавой, тады апусцiў i ён, гледзячы на мужчын, - i маўчалi. У Боганчыка зноў задрыжала рука, калi ён браў паперыну. Закашляўся Панок.
- Где бандiты? - немец цяпер глядзеў на Махорку; пасля паказаў на яго пальцам - ткнуў чуць не ў самыя грудзi: - Ты! Отвечай!
Немец чакаў.
- У нас у вёсцы немцы... - сказаў Махорка. - Былi парцiзаны... стаялi ў вёсцы... Цяпер немцы стаяць... Жыта вязём... Нарыхтоўку...
- Поедете впередi... До самого Красного... Быстро!.. - малады немец паказаў рукой на дарогу на Тартак. - I еслi что... - немец падняў угару руку, пасля раптам махнуў у сябе перад носам пальцам, як што калупнуў. Паглядзеў быў яшчэ раз на Боганчыка, на яго чорную бараду, тады адразу крутнуўся на нагах - ззаду ў яго растапырыўся расстрыжаны надвая сiвы пiнжак, высака, да самай дзягi. Пасля стаў гаварыць моцна i доўга. Да яго адразу пад'ехала цiхенька чорная блiскучая машына - ад яе засмярдзела дымам, i немцы ў чорных пiнжаках, сагнуўшыся, палезлi на сядзенне.
Легкавая машына выехала на сярэдзiну дарогi i, закалыхаўшыся ў старых каляiнах, акруцiлася i пасунулася назад, на шашу, цiха, як баючыся.
Запахла гарам; Алёша пачуў, як у яго найшло повен рот слiны.
Пасля яму зрабiлася горача; падвярнула пад грудзi, закруцiлася ў галаве, i ён стаў некуды валiцца, як у яму... Падумаў быў яшчэ, што, мусiць, паслiзнуўся, узбiўшыся нагамi на казлякi на дарозе, i ўхапiўся абедзвюма рукамi Махорку за паяснiцу - за белую кашулю, што выехала з-пад дзягi.
- Ёска!.. Ёска!.. Тваю маць!.. - закрычаў недзе ззаду за iм Янук.
13
Калi Махорка падняў Алёшу з зямлi - пад пахi, - пачуў, што сталi мокрыя рукi i лiпнуць адзiн да аднаго пальцы.
Зiрнуўшы на рукi, ён убачыў, што яны чырвоныя: у Алёшы з носа пайшла кроў.
Немцы, тыя, што гналi iх сюды, завярнулi ўжо на дарозе мужчын. Махорка пачуў, як яму раптам упёрся нехта ў плечы. Ён аглянуўся - немец, той, што падбягаў да машыны, стаяў i паказваў рукой iсцi да мужчын.
"Павядуць" назад, да падвод, а тады пагоняць перад сабой..." - падумаў ён, i яго раптам схапiла дрыжыка - трасла ўсяго, не адпускаючы...
Калi ён узяў на дарозе Алёшу за руку, яму здалося, што яны ў Разанцы за Дальвай...
Было гэта сёлета на згон зiмы ў вялiкую адлiгу, калi яны ездзiлi ў Рагозiна.
Адлiга тады стаяла два тыднi запар - паказвала на раннюю вясну. Схавалася было надаўга сонца, асунулiся на вёску хмары; густыя, чорныя, што летам, яны ляглi на самыя стрэхi. Сыпаўся дождж, касы, востры, з ветрам iшоў круглымi суткамi. Пад вечар драбнеў, церусiўся, як праз падсiтак, i тады ападаў туман. Густы - хоць ты пратыкай; сыры i халодны - аж не давала дыхаць, ён клаўся на зямлю, хаваючы з вачэй i хаты, i дрэвы, i дарогу, - еў снег. Усюды было сiва. Усе днi.
Раскiс на дарозе снег. Ногi правальвалiся ў ваду да зямлi; вада была ў выбiтых конскiмi капытамi ямах i ў каляiнах ад палазоў; шваргатала несцiхана на полi ў барознах, што ўсё роўна ля грэблi ў крынiцы па каменнi, кроiла на кавалкi на сцежках лёд, размываючы яго да чорнай зямлi, i гнала ззаду за саньмi шуму i гразь.
Абляглi ў альшэўнiку пад Рагозiнам гурбы, зрабiлiся рудыя; пачарнела поле - латочынамi. Каркалi вароны, валюхаючыся па слiзкай раллi.
Пасля адлiгi ў той дзень раптоўна ўзяўся мароз. Вечарам, калi яны ўжо выехалi з Рагозiна, зайшоў з Карчаватак вецер, сухi, калючы. Пасыпалiся зверху крупы, дробненькiя, мяккiя, заносячы выбоiны на дарозе. Свежыя крупы былi белыя, як вата. Запахла снегам - прэснай i чыстай вiльгаццю.
З поля яшчэ гнала дарогай у Разанку - у глыбокую, доўгую лагчыну за Дальвай - ваду; чуваць было, як яна булькае на лагу i хлюпае пад нагамi ў каня. З-пад капытоў у яго аж у вочы Махорку - ён iшоў збоку ля аглабнi ляцелi халодныя пырскi i друзалкi мокрага, цвёрдага, што сухi гарох, лёду.
Цямнелася. Калi Махорка ўзбiваўся на цвёрдае, пад нагамi ў яго шапацеў снег, што жарства, падсыхаў на марозе; трашчаў ценкi лядок - у лужах сцiналася вада. Вецер браў за шчокi. Намоклi па каленi ногi ў старых, падшытых лямцам валёнках з парванымi заднiкамi - другога ў ваду не было чаго абуць; рабiлася холадна ў пальцы i ў пяты, i калi ён ступаў - чуў, як слiзка ў валёнках нагам: пассоўвалiся ў насы анучы, i ногi коўзалiся, што па гразi. У руках былi намоклыя, цвёрдыя, як луб, лейцы i рэзалiся ў голыя пальцы: рукавiцы Махорка згубiў яшчэ ў Рагозiне, мусiць, забыўся ў Янэчыка на двары, пад паветкай ля пунi, калi ўцiскалi воз, - не помнiць добра.
Храпе, цёпкаючыся ў вадзе, конь, б'е ў хамут i рве аглобнi - могуць лопнуць акрутнi, старыя ўжо, служылi цэлую зiму; верне, каб вылезцi з каляiны, з вады на сухое - можа перакулiць воз, i трэба ўсю дарогу тузаць за лейцы. Чуваць, як пад вадой палазы дастаюць да самай зямлi i скрыгочуць па каменнi, што свiннi зубамi; аселi развалы, салома шуршыць i шапоча па снезе, ацiраючыся з воза; задзёрся ўгару парубень, мусiць, ад'ехала вяроўка. Каню цяжка, не ў сiлу, не трэба было класцi такi воз - упоравень са страхой. Салома жытняя, збiтая, ляжала ў пунi ў Янэчыка пластамi. Ад добрага жыта бо слiзгалася ў руках i блiшчала. Пора ў шчаку, што дубцамi, калi спатыкаешся i ўпiраешся ў воз.
Стары Янэчык, выйшаўшы з хаты, прасiўся, каб не бралi многа, але на яго крыкнуў Сухаў, i Янэчык, адышоўшыся да ганка, стаяў i глядзеў, як уцiскалi воз.
Сухаў - з "Барбы"; некалi, як толькi паявiлiся партызаны, - немцы прыйшлi летам, а партызаны паявiлiся ўвосень, - Сухаў з напарнiкам - Махорка ўжо забыўся, як таго звалi, той даўно недзе дзеўся, i Сухаў пра яго не ўспамiнаў - стаялi ў Дальве ў Боганчыка: i днявалi i начавалi. Iх звалi "штатнымi". Нечага, вiдаць, глядзелi - закапана, можа, дзе iхняе было што блiзка. Пасля, як за Леснiкамi стала ў лесе "Барба", Сухава ўжо ў вёсцы не было, ён прыязджаў толькi па падводы - ехаць у абоз. Сухаў быў невысокi, чорненькi; у чорным, падпяразаным дзягай кажуху - на дзязе ззаду кабура з пiсталетам; у чорных валёнках i чорнай вялiкай кубанцы з чырвонымi, пацямнелымi палосамi накрыж. За плячом ён насiў доўгую вiнтоўку - сэвэтэ. Яна ў яго была яшчэ тады, калi ён паявiўся ў Дальве i стаў у Боганчыка.
Сухаў астаўся ў Рагозiне; сказаў - дагонiць iх у Дальве.
Храпе ззаду Боганчыкаў жарабок, блiзка, за самым возам; чуваць, як мацюкаецца Боганчык - iдзе з гэтага боку, дзе i Махорка. За Боганчыкам едзе Сяргеiшын Алёша - сядзiць на возе. У Алёшы кары з казой; на бабы пакладзены дошкi; воз у яго доўгi, яму цяжэй абярнуцца, i яго пасадзiлi на воз яшчэ ў Рагозiне ў Янэчыка на двары: загiбее ў вадзе.
У нiцай лазе крычаў i крычаў дзяркач. Недзе ў самым кутку над логам зноў глуха каркалi вароны, што ўвосень дома на загуменнi.
Сонца паменшала, пабялела; зверху над iм ляглi, выцягнуўшыся, чорныя тулягi. На лагу было яшчэ больш холадна. Крэплi рукi - не бралi лейцаў - i шчыпала за вушы, як у мароз. З рота iшла пара i вiсела над калясьмi, што кудзеля. Туман падымаўся высока, уровень з лесам, i рудзеў - палосамi.
Тарахцелi калёсы, i скрыпелi драбiны; чыркалi дразды на лагу ў альшэўнiку, i шыпелi сiваваронкi ля дзвюх старых дуплаватых асiн - мусiць, ля гнёздаў.
Моклi, дастаючы да травы, спушчаныя з ляжэйкi ногi; на iх налiпала халоднае насенне ад мятлiцы, дробнае, што аўсюк.
Ззаду калёсы дагнаў Буланчык; выцягнуў шыю i даставаў з-пад меха зайцаў гарох, адвесiўшы губу i бразгаючы цуглямi. З-пад грывы, чорнай i мяккай, што воўна, глядзелi ў бакi вялiкiя i круглыя блiскучыя вочы. Збоку ля калёс па траве, узяўшыся рукой за ляжэйку, iшла Наста; другой рукой яна трымала паднятую вышай калень спаднiцу. З-пад спаднiцы ў яе была вiдаць белая палатняная кашуля - мокрая з самага нiзу ад расы i з дробным насеннем ад мятлiцы. Шчокi ў Насты былi чырвоныя, заружавелiся, што ля печы; яна выцiрала рогам белай хусткi лоб: мусiць, угрэлася, паганяючы Буланчыка.
Алёшу было здалося, што пацяплела на возе. Запахла з дарогi з-пад ног у каня сухiм сенам.
Канчаўся лог. Уперадзе блiзка быў лес - здалёку былi вiдаць чырвоныя, што ад агню, сосны.
Далёка, у канцы логу, з правага боку, была рака; там густа расла лаза усё роўна як зграблi ў вал сухое сена i яно ляжала цяпер ворахам. Над ракой нахiлiлiся старыя вольхi; з-за iх вытыркалiся востранькiя елкi; вiдаць быў i белы дробны бярэзнiк - за ракой. Там было балота.
Пасушэла; дыхнула аднекуль з зямлi духам, што з хаты; запахла сырым пяском, усё роўна як з ям ля вёскi.
Захацелася есцi - блiноў з бульбы, якiя мацi пякла кожную ранiцу, устаўшы такой парой.
Павузела дарога, пачаўся малады, густы сасновы лес. Ён, мусiць, iшоў гарой аж за Пунiшча, адступаючы ад яго, як баючыся; пасля паварочваў пад Дальву i цямнеў здалёку, чорны, што ноч. Там пачынаўся Палiк. З Дальвы да Палiка далёка... З Дальвы туды рэдка хадзiлi.
Ля самай дарогi рос верас, высокi, стары i руды; чапляўся дудкамi за атосы - яны аж звiнелi.
У каляiнах быў пясок, сухi, жоўты i глыбокi; у яго хавалiся колы, i конь iшоў навыцяжку. Ехалi памалу.
На самай гары, справа, дзе недалёка ўнiзе была рака, рос невысокi сасняк; над iм паказалася сонца i пачало калоцца ў вочы. З неба з'ехалi хмары: днём зноў стане пячы сонца, як учора.
Мужчыны пазлазiлi з вазоў i iшлi ля Боганчыкавых калёс. Пярэднi iшоў Махорка. З мяхоў злез i Янук, узяўся за ляжэйку i трымаў у руцэ лейцы. Ззаду зноў не было чуваць Насты - асталася.
З-пад калёс падымаўся пыл, мяккi, як з-пад падсiтка, i лез у горла. Было чуваць, як цiха кашляе Панок: зацiскаў, мусiць, рот.
Збоку за ракой недзе далёка загудзела, цяжка, з натугай, усё роўна як пад гару iшлi леспрамгасаўскiя машыны з гружонымi прычэпамi.
Алёша пачуў, як яго кiнула ў стужу. Стукалi зубы, i траслося ўсярэдзiне. Так у яго траслося ўсярэдзiне, калi зганялi ўчора ўсiх да Махоркi на вулiцу.
Наперадзе ля Боганчыкавых калёс iшлi мужчыны, цiха, як баючыся. Панок усё азiраўся назад.
Пасля Алёшу здалося, што ён убачыў уперадзе над соснiкам пыл, белы i рэдкi, як згледзець вокам.
Ён хацеў быў саскочыць з мяхоў i падбегчы сказаць мужчынам. Але пылу над соснiкам больш не было, i Алёша падумаў, што яму здалося.
Сонца бiла ў вочы, i ад яго было ўсё жоўтае: i мяхi на калёсах, i пясок у каня пад нагамi, i мох на зямлi ў соснiку... Недзе над самай галавой застукаў дзяцел - мусiць, у гнiлую сухастоiну - моцна, што страляў усё роўна. Над дарогай запырхалi сiнiцы.
Пасля зноў за соснiкам загудзелi машыны. Алёша згледзеў, як сталi былi мужчыны, гаварылi, мусiць, тады зноў пайшлi кучкай - хутчэй, як спяшалiся куды.
Спускалiся з гары: конь пайшоў смялей, зусiм не напiнаючыся.
Зноў уперадзе над соснiкам закурэўся белы пыл, iшоў з зямлi, што дым. Недзе там забразгала, што клямка дома ў сенцах знадворку, калi хто чужы iшоў у хату...
Сцiх над галавой дзяцел - зляцеў.
- Мужчыны!.. Немцы!.. - закрычала раптам Наста на ўвесь голас, дзярката i сiпла, як на марозе. Яна была цяпер з возам ззаду на самай гары...
Алёшу здалося, што закрычала мацi.
Ён саскочыў з мяхоў на дарогу ў пясок.
12
Алёша згледзеў спачатку кароценькi аўтамат, якi быў настаўлены якраз яму ў грудзi, блiзка, рукой можна дастаць. Чорная фарба на аўтамаце кiнулася ў вочы - была вышаравана, i блiшчала белае жалеза, якраз там, дзе яго ашчарэпiла вялiкая, чырвоная, з тоўстымi пальцамi рука. Пасля аўтамат павярнуўся рулькай убок i ткнуў яму, Алёшу, пад паху ў скабы...
Алёша толькi цяпер убачыў немца. Немец быў высокi, увесь у сiвым сукне, што пацук. I на галаве ў яго ляжала шырокая, расцягнутая сiвая пiлотка з сукна, ссунутая нiзка, на самы лоб.
- Вэр, вэр!.. - пачуў Алёша, як крыкнуў на яго немец, i згледзеў, што той стаiць з разяўленым ротам i кiвае галавой - паказвае iсцi ўперад. Зноў яго таўханулi пад паху, моцна, як усё роўна хацелi прасадзiць. Калi Алёша павярнуўся, убачыў, як павярнулiся збоку блiскучыя боты i асталiся ззаду.
Тады Алёша згледзеў, што ўсе мужчыны, нават Янук Тваюмаць, стаяць наперадзе на дарозе, недалёка ад Боганчыкавага жарабка, адзiн ля аднаго, падняўшы ўгару рукi, i глядзяць назад, на падводы. З аднаго i з другога боку ля iх блiзка стаялi немцы з аўтаматамi ў руках: па двое. Алёша падумаў, што i яго гоняць да мужчын, не загадалi толькi падняць рукi.
Ён хацеў азiрнуцца, каб паглядзець, дзе Наста, але ззаду зноў закрычаў немец: "Вэр! Вэр!" - i Алёша ўбачыў толькi яго блiскучыя боты.
Пасля Алёша згледзеў, як да доўгiх Панковых развод падскочылi два немцы, тоўстыя, у пiлотках, i пачалi торкаць аўтаматамi ў мяхi. З калёс на дарогу пасыпалася жыта. Тады немцы сталi мацаць мяхi рукамi, кожны мех, i паказваць нешта адзiн аднаму пальцамi.
Немцы былi i ля Танiных калёс - стаялi, сагнуўшыся ў крук над мяхамi, на якiх ляжала, не ўставаўшы, Таня. Ля Танiных калёс была Наста, прыбегла, кiнуўшы аднаго Буланчыка. Наста ўсё махала i махала рукамi - паказвала ўперад на дарогу - мусiць, на мужчын - i гаманiла, моцна, каб усе чулi. Алёша ўспомнiў, што яна i ў вёсцы, у Махоркi ля тыну, калi падыходзiла да немцаў, гаварыла моцна, на ўсю вулiцу.
Немцы былi i на самай гары, абступiлi Буланчыка...
Больш Алёша не бачыў нi Насты, нi Танi на калёсах. Яго падагналi да мужчын i паставiлi збоку ля Янука. Янук стаяў, высака задзёршы рукi, вышэй за ўсiх, - закасалiся рукавы, i ў яго былi вiдаць белыя локцi. Янук быў без кепкi: недзе, мусiць, згубiў цi пакiнуў на возе; мокрыя сiвыя валасы на галаве скруцiлiся ў каслаўкi i папрылiпалi да вушэй. Палатняная рубашка выехала з-пад паяснiцы i даставала падалом да калень. Янук павярнуўся i глядзеў на Алёшу нейкiмi балючымi вачыма, як шкадаваў усё роўна. Мужчыны, падняўшы рукi, стаялi цiха - нiхто не кратаўся. Алёша ўбачыў, як збялеў Панок; у яго памiнутне падскаквалi ўгары плечы - яму цяжка было стаяць, задзёршы рукi: кашляў.
Немец, якi прыгнаў Алёшу, крыкнуў тым, што стаялi ля мужчын, моцна i дзярката: "Вэр! Вэр!.." - i тыя суса кiнулiся да Боганчыка i Махоркi i сталi мацаць далонямi па грудзях, па жываце, па штанах у паяснiцы. Перамацалi пасля ўсяго Панка - ён стаяў i без аддухi кашляў; тады - Янука, чапляючыся рукамi за падол яго доўгай палатнянай рубашкi. Алёшу не кранулi...
Пасля немец у шырокай разношанай пiлотцы, што гнаў Алёшу, падскочыў да Махоркi - Махорка стаяў пярэднi, - паказаў аўтаматам на дарогу i крыкнуў зноў моцна i дзярката: "Вэр-вэр!.." Немец паказаў быў яшчэ Махорку падняць вышэй рукi: той быў апусцiў iх да самых плеч.
Мужчыны павярнулiся i пайшлi па пяску - па дарозе з гары, - Алёша чуць спраўляўся з iмi.
Ззаду зноў загаманiла Наста: мусiць, нешта гаварыла немцам. Пасля крычала. Яе ўжо не было вiдаць з дарогi.
Алёшу стала ўсяму горача; пясок пад нагамi зрабiўся гарачы-гарачы...
Збоку ля мужчын, якраз ля Боганчыка i ля Махоркi, iшлi два немцы з аўтаматамi перад сабой i круцiлi па баках галовамi; за Алёшам ззаду, чуць не наступаючы на пяты, ступаў немец у сiвым пiнжаку i сiвой разношанай пiлотцы, той, што гнаў яго да мужчын. Алёша глядзеў на дарогу пад ногi i бачыў яго блiскучыя боты. Калi немец забягаў Алёшу наперад, у яго быў вiдаць разрэзаны ззаду сiвы суконны пiнжак i высака, аж пад пахай, чорны пiсталет. Было чуваць, як грукаюць па карэннi цяжкiя боты, што калодкi, i шуршыць, перасыпаючыся, пясок на дарозе пад нагамi ў мужчын.
Боганчык увесь згорбiўся, угнуў шыю. Рукi ў яго былi задзёрты ўгару, адна вышэй, другая нiжэй, i ён часта згiнаў галаву, даставаў шчакой да пляча: выцiраўся. Мокрыя аж да калень калошы ў яго папрылiпалi да лытак; на калошы набралася пяску, i яны былi здалёку што яловая карына. Боганчык ступаў дробна i часта, маленькiмi крокамi, зусiм не падымаючы ног ад зямлi.
Алёша раптам падумаў, што iх вядуць страляць. Адвядуць з дарогi i пастраляюць...
Махорка iшоў пасярод дарогi, па самым пяску, - Алёша, iдучы ззаду, лучаў нагамi ў яго сляды - i то апускаў нiжэй, то падымаў угару рукi. Шырокiя плечы ў яго хадзiлi хадуном - Махорка часта дыхаў, як змарыўшыся. Аб'ехалi штаны, i на паяснiцы была вiдаць белая палатняная кашуля сабралася ў фалды. Махорка не варочаў галавой, як Боганчык, глядзеў перад сабой: блiзка iшоў немец, наставiўшы аўтамат яму пад паху.
Панок увесь час кашляў; у яго аж пасiнела шыя; немец, што iшоў збоку ў Махоркi, дагнаў быў Панка i парнуў яго два разы аўтаматам у спiну: не любiў, вiдаць, кашлю. Панок закашляўся яшчэ горш: яго пачало тузаць. Немец тады закрычаў. Панок не мог iсцi - захлынаўся: пыл з-пад ног лез яму ў горла. Ён хацеў саступiць на сцежку, але на яго наставiў аўтамат немец. Тады Панок пачаў харкаць на дарогу - немец адскочыў ад яго i зноў закрычаў: "Вэр! Вэр!.."
Адзiн Янук iшоў смела, ступаючы шырака, як па вулiцы. Алёша падумаў, што Янук вышэйшы за ўсiх, што ў яго не дрыжаць нi рукi, нi плечы. Янук толькi гудзеў сабе пад нос, не сцiхаючы, як асва ў акне, заляцеўшы ў хату. На яго азiралiся пярэднiя немцы, але не чапалi.
Калi быў зноў закашляўся Панок i, стаўшы, схапiў сябе рукамi за грудзi, яго, падскочыўшы, пачаў яшчэ больш тоўхаць у плечы аўтаматам немец, што калоў усё роўна. Сталi былi на хвiлiну ўсе мужчыны, i Алёша ўбачыў, як, адвярнуўшыся, кiўнуў яму галавой Махорка. Алёша згледзеў быў яго вочы: вялiкiя i чырвоныя, што ўсё роўна набеглi кроўю, яны зiрнулi аднекуль глыбака спадылба.
Алёша падумаў, што Махорка клiча падысцi. Хоча, каб ён, Алёша, быў у яго на воку... Пасля, калi мужчыны зноў iшлi па пяску i перастаў кашляць Панок, Алёша зноў згледзеў, як яму кiўнуў галавой Махорка. Кiўнуў не азiраючыся.
"Паказвае, каб уцякаў, - падумаў Алёша. - Бо iх вядуць страляць, Махорка ведае..."
Алёшу раптам захацелася падбегчы да Махоркi i спытацца, што ён хацеў сказаць. Пасля захацелася ўчарэпiцца Махорку рукамi за штаны, як ён, Алёша, чапляўся за штаны бацьку, калi бацька гнаў яго ад сябе ў Карчаватках, згледзеўшы немцаў...
На дарозе ад мужчын пахла жытам i потам, як пахлi ўсё роўна кожны раз бацькавы штаны i рубашка на пяколку на печы, калi ён, Алёша, клаў iх нанач сушыць... Так пахла ад бацькi, жытам i потам, калi яны стаялi ўпобачкi ўчора ў вёсцы на вулiцы ля Махоркавай хаты...
Дарога сышла ў лагчыну; сюды, мусiць, нагнала дажджом з гары пяску, бо было не ступiць: ногi ўязджалi ў зямлю па каленi.
Зноў запахла аднекуль дымам i сырым пяском...
Пасля Алёшу здалося, што пясок пасыпаўся на яго зверху, як дождж... Правалiлiся некуды ногi, глыбака, да паяснiцы... Зрабiлася блага, стала цяжка дыхаць, зазвiнела ў галаве...
Недзе крычала Наста - па лесе iшлi водгаласкi...
Спёрла ўсё ўсярэдзiне i стаяла пад грудзьмi.
Ён не хацеў iсцi - аж самi рукi выцягнулiся ўперад i спружылiся. Пасля ён спружыўся ўвесь: i ногi, i шыя...
"Адвядуць" у лагчыне з дарогi i заб'юць..."
- Вэр! Вэр!.. - закрычаў ззаду немец, i Алёша пачуў, як яму сунулi ў плечы нечым вострым, аж засмылела адразу скура - мусiць, садралi. Пасля ён згледзеў, што ўпёрся нагамi ў зямлю i стаiць пасярод дарогi ў пяску. Зноў сталi, мужчыны, адвярнуўся Махорка i кiўнуў галавой.
- Не бойся, дурны... - сказаў пасля i зноў кiўнуў галавой: клiкаў да сябе.
- Ёска... Ёска... Тваю маць... - замычэў Янук.
Алёша тады скочыў з месца i падбег да Махоркi, прыцiснуўшыся яму да нагi. Немец у шырокай разношанай пiлотцы падышоў за Алёшам да Махоркi i сунуў цяпер Махорку аўтаматам у плечы: "Вэр!.." - i зноў паказаў iсцi наперад. Яго, Алёшу, не зачапiў.
Пад нагамi стала менш пяску; ён быў змешаны з сухой жоўтай сасновай iглiцай i калоў знiзу ў ступнi. Лучалiся трава i верас - высокi, сухi, ён дзёр дуддзём ногi ля костачак. З-за соснiку, з-за гары, бiла ў вочы сонца; рэзалася пад павечкамi, як ад асця; горка было ў роце, высахла; хацелася пiць.
Над соснiкам, адкуль свяцiла сонца, зноў падняўся пыл; сiвы i густы, ён стаяў угары, спаўзаючы на дарогу. Забразгала недзе жалеза. Уперадзе як загаварылi. Ззаду заржаў конь, Боганчыкаў жарабок, - Алёша пазнаў.
У лагчыне, пад самай горкай, сiвой ад моху, як ад пылу, тор ад калёс павярнуў управа: выводзiў на шырокую, раз'езджаную, жоўтую ад пяску дарогу, якая пачыналася ля шашы ў Пушчанцы i iшла ў самае Краснае.
Гэта была старая дарога цераз Тартак. Ёй здаўна ездзiлi ў Краснае, калi не было яшчэ шашы. Шашу выбрукавалi перад вайной, i па старой дарозе хадзiлi толькi леспрамгасаўскiя прычэпы - вазiлi дрэва. На дарозе былi яшчэ знаць павыбiваныя машынамi ямы; глыбокiя, па калена, яны параслi падарожнiкам i мятлiцай i засыпалiся сасновым шыллём. У ямах раслi казлякi, старыя, што рэшаты, счарнелыя зверху ад пылу, - па iх было слiзка ступаць.
Алёша iшоў якраз каляiнай.
На шырокай дарозе iх павярнулi i павялi да шашы - назад. Алёша згледзеў, як пераглянулiся былi мужчыны - Махорка з Панком; тады на iх глядзеў - скоса, з-пад рукi Боганчык.
"Чаму яны нiчога не гавораць? - падумаў Алёша. - Адвядуць усiх i пастраляюць..."
Яму захацелася бегчы. Скочыць у соснiк i - бегчы. Рукi толькi трэба выставiць уперад, не забыцца, каб схаваць вочы, не высадзiць...
Ён успомнiў, што яму хацелася бегчы, калi ўчора зганялi ўсiх да Махоркi на вулiцу. Пераскочыць на вулiцы ля Панка цераз тын i пабегчы мяжой на загуменне да пунi. Але ля пунi на загуменнi хадзiлi ўласаўцы...
"Як доўга гоняць... I чаму маўчаць мужчыны?"
Калi яны выйшлi з соснiку на пасеку, Алёша зноў убачыў немцаў. Яны стаялi i сядзелi на зямлi, згрудзiўшыся i заняўшы ўсю дарогу i пасеку, мусiць, iшлi былi з шашы на Тартак. Насустрач. Над дарогай - над немцамi падымаўся пыл; яна зрабiлася шэрая ад канавы да канавы. Алёша азiрнуўся - ён iшоў цяпер спераду з Махоркам - i ззаду на дарозе былi немцы. Рассыпаўшыся, выходзiлi з лесу.
- Вэр! Вэр!.. - немец у разношанай пiлотцы забег наперад i паказаў, каб яны сталi. Выпусцiўшы з рук аўтамат - аўтамат калыхаўся ў яго спераду на жываце, - ён замахаў рукамi i пабег насустрач немцам, што былi на пасецы на дарозе.
Немцы на дарозе сталi адразу ўставаць; пярэднiя схлынулi з яе набок да канавы, як са страху.
Тады на дарозе паказалася чорная - аж блiшчала - легкавая машына; доўга кiвалася па калдобах, тарканулася была на месцы ля немца ў разношанай пiлотцы - было вiдаць, як выпрастаўся немец, - блiснула дзверцамi i памалу ехала насустрач. За ёю бег, махаючы рукамi i аўтаматам спераду на жываце, немец у разношанай пiлотцы. Алёша пачуў, як затупалi збоку ля iх двое немцаў, якiя былi сцiхлi, чакаючы машыны.
Легкавая машына была як усё роўна "эмка", што прыязджала да вайны ў вёску пасля пажару i стаяла ля Махоркi на вулiцы ўвесь дзень. Такая ж чорная i пакатая...
Пад'ехаўшы, яна стала наперадзе, далекавата ад мужчын, i зноў блiснула дзверцамi. Яе дагнаў немец у разношанай пiлотцы, выпрастаўся, пасля схапiўся рукамi за дзверцы i трымаў.
З машыны вылез немец i махнуў рукой - загадваў падвесцi мужчын. Калi яны падышлi да машыны блiзка, як на хату, i сталi, Алёша ўбачыў, што немец, якi вылез з машыны i стаяў на дарозе, саставiўшы ногi, маленькi i зусiм малады, усё роўна што iхнi Юзюк.
Пасля немец ступiў да iх блiжэй i зноў стаў, саставiўшы ногi. Падняў быў да паяснiцы руку i апусцiў яе зноў унiз - адшпiлiў кабуру. Немец, што стаяў збоку ля Панка, сунуў яму аўтаматам у лапаткi, паказваў вышай падняць рукi. Панок закашляўся.
Тады немец, якi вылез з машыны, ступiў яшчэ блiжэй да iх i зноў саставiў ногi. Ён быў увесь у сiвым, як i той, у разношанай пiлотцы, што стаяў цяпер ззаду яго, узяўшыся за аўтамат на жываце. На галаве ў немца ляжала шырокая круглая фуражка з сiвога сукна з чорным, блiскучым спушчаным брылём - на самыя вочы. На фуражцы - на кантах - былi беленькiя вузенькiя палоскi; на самiм брылi ляжалi скручаныя ўдвая тоўстыя белыя аборы; над iмi прыкарэлi два блiскучыя матылi: адзiн вялiкi, з расцягнутымi доўгiмi крыллямi, другi зусiм малы - здохлы. Белыя аборы былi i на сiвым каўняры ў пiнжаку; над локцем на рукаве быў такi ж самы здохлы матыль, як на фуражцы, толькi цямнейшы, нiбы ў што ўмазаны; здохлы матыль быў у немца i на грудзях. Нiжэй локця на рукаве на чорным прыплюшчаным квадрацiку ў яго прылiплi дзве блiскучыя лiтары: SD.
З легкавой машыны вылезлi яшчэ два немцы ў чорных пiнжаках - з белымi матылямi i чорнымi, як вугаль, крыжыкамi на грудзях - выцягнутыя, падпяразаныя шырокiмi дзягамi, i сталi воддаль, гледзячы на мужчын. Адзiн, з двума чорнымi крыжыкамi на кiшанi, быў у акулярах i з убiнтаванай рукой трымаў яе на жываце. Другi немец у чорным пiнжаку занёс рукi назад на паяснiцу i расставiў ногi. Алёша ўбачыў, што ўсе чатыры немцы, якiя стаялi цяпер спераду, глядзяць на аднаго Боганчыка: Боганчык калацiўся ўвесь, i ў яго над галавой хадзiлi хадуном рукi.
Малады немец у сiвым, што стаяў наперадзе, ступiў пасля яшчэ блiжэй да мужчын - да Боганчыка - i паказаў на яго пальцам:
- Бандiты?
Боганчык уздыхнуў, апускаючы нiжэй рукi.
Голас у немца быў ядраны, i гаварыў немец усё роўна як той, што бiў Боганчыка на гары ля школы.
Мужчыны загаманiлi ўсе адразу:
- Нарыхтоўку... тоўку...
Немец тады падняў галаву i ступiў яшчэ блiжэй да Боганчыка. Пасля загаварыў кораценька да немцаў, што стаялi ў яго ззаду: "Вэр!.." перакладаў.
- Какую нарыхтовку?
- Хлеб... Жыта...
- У Краснае...
- Бумага ў нас...
Мужчыны зноў гаварылi ўсе разам.
- Кто iмеет оружiе? - немец цяпер глядзеў на кожнага - пераводзiў вачыма з ног да галавы.
- Няма аружыя... Жыта ў нас...
- У Краснае...
- У нас бумага...
Цяпер малады немец загаварыў да немца ў разношанай пiлотцы, тады сказаў нешта тым, што стаялi ззаду, пасля зноў паказаў пальцам на Боганчыка:
- Кто iмеет бумагу?
Боганчык забыўся нават, што стаiць, падняўшы рукi; схапiўся адразу за кепку на галаве, перавярнуў уверх i падаў немцу, выцягнуўшы руку. Кепка дрыжала разам з рукой.
- Что такое? - немец быў хiснуўся назад.
Тады Боганчык паднёс кепку да сябе, схапiў другой рукой паперу i падаў яе немцу, адну, без кепкi.
Немец хуценька ўзяў у Боганчыка з рукi паперыну, расклаў яе ў пальцах i прабег вачыма, усё роўна як не чытаў. Пасля падаў яе немцу ў акулярах i доўга нешта гаварыў, павярнуўшыся: "Вэр, вэр, вэр..." Немец у акулярах падаў паперыну другому немцу; той узяў яе ў рукi, паглядзеў толькi здалёку, пасля дастаў руку з-за спiны i паказаў на мужчын:
- Вэр!.. Вэр!..
- Можете опустiть рукi... - малады немец узяў паперыну ў немца ў чорным пiнжаку i падаў Боганчыку. - Где вiделi бандiтов?
Мужчыны апусцiлi рукi - Янук толькi яшчэ стаяў, задзёршы iх высака над галавой, тады апусцiў i ён, гледзячы на мужчын, - i маўчалi. У Боганчыка зноў задрыжала рука, калi ён браў паперыну. Закашляўся Панок.
- Где бандiты? - немец цяпер глядзеў на Махорку; пасля паказаў на яго пальцам - ткнуў чуць не ў самыя грудзi: - Ты! Отвечай!
Немец чакаў.
- У нас у вёсцы немцы... - сказаў Махорка. - Былi парцiзаны... стаялi ў вёсцы... Цяпер немцы стаяць... Жыта вязём... Нарыхтоўку...
- Поедете впередi... До самого Красного... Быстро!.. - малады немец паказаў рукой на дарогу на Тартак. - I еслi что... - немец падняў угару руку, пасля раптам махнуў у сябе перад носам пальцам, як што калупнуў. Паглядзеў быў яшчэ раз на Боганчыка, на яго чорную бараду, тады адразу крутнуўся на нагах - ззаду ў яго растапырыўся расстрыжаны надвая сiвы пiнжак, высака, да самай дзягi. Пасля стаў гаварыць моцна i доўга. Да яго адразу пад'ехала цiхенька чорная блiскучая машына - ад яе засмярдзела дымам, i немцы ў чорных пiнжаках, сагнуўшыся, палезлi на сядзенне.
Легкавая машына выехала на сярэдзiну дарогi i, закалыхаўшыся ў старых каляiнах, акруцiлася i пасунулася назад, на шашу, цiха, як баючыся.
Запахла гарам; Алёша пачуў, як у яго найшло повен рот слiны.
Пасля яму зрабiлася горача; падвярнула пад грудзi, закруцiлася ў галаве, i ён стаў некуды валiцца, як у яму... Падумаў быў яшчэ, што, мусiць, паслiзнуўся, узбiўшыся нагамi на казлякi на дарозе, i ўхапiўся абедзвюма рукамi Махорку за паяснiцу - за белую кашулю, што выехала з-пад дзягi.
- Ёска!.. Ёска!.. Тваю маць!.. - закрычаў недзе ззаду за iм Янук.
13
Калi Махорка падняў Алёшу з зямлi - пад пахi, - пачуў, што сталi мокрыя рукi i лiпнуць адзiн да аднаго пальцы.
Зiрнуўшы на рукi, ён убачыў, што яны чырвоныя: у Алёшы з носа пайшла кроў.
Немцы, тыя, што гналi iх сюды, завярнулi ўжо на дарозе мужчын. Махорка пачуў, як яму раптам упёрся нехта ў плечы. Ён аглянуўся - немец, той, што падбягаў да машыны, стаяў i паказваў рукой iсцi да мужчын.
"Павядуць" назад, да падвод, а тады пагоняць перад сабой..." - падумаў ён, i яго раптам схапiла дрыжыка - трасла ўсяго, не адпускаючы...
Калi ён узяў на дарозе Алёшу за руку, яму здалося, што яны ў Разанцы за Дальвай...
Было гэта сёлета на згон зiмы ў вялiкую адлiгу, калi яны ездзiлi ў Рагозiна.
Адлiга тады стаяла два тыднi запар - паказвала на раннюю вясну. Схавалася было надаўга сонца, асунулiся на вёску хмары; густыя, чорныя, што летам, яны ляглi на самыя стрэхi. Сыпаўся дождж, касы, востры, з ветрам iшоў круглымi суткамi. Пад вечар драбнеў, церусiўся, як праз падсiтак, i тады ападаў туман. Густы - хоць ты пратыкай; сыры i халодны - аж не давала дыхаць, ён клаўся на зямлю, хаваючы з вачэй i хаты, i дрэвы, i дарогу, - еў снег. Усюды было сiва. Усе днi.
Раскiс на дарозе снег. Ногi правальвалiся ў ваду да зямлi; вада была ў выбiтых конскiмi капытамi ямах i ў каляiнах ад палазоў; шваргатала несцiхана на полi ў барознах, што ўсё роўна ля грэблi ў крынiцы па каменнi, кроiла на кавалкi на сцежках лёд, размываючы яго да чорнай зямлi, i гнала ззаду за саньмi шуму i гразь.
Абляглi ў альшэўнiку пад Рагозiнам гурбы, зрабiлiся рудыя; пачарнела поле - латочынамi. Каркалi вароны, валюхаючыся па слiзкай раллi.
Пасля адлiгi ў той дзень раптоўна ўзяўся мароз. Вечарам, калi яны ўжо выехалi з Рагозiна, зайшоў з Карчаватак вецер, сухi, калючы. Пасыпалiся зверху крупы, дробненькiя, мяккiя, заносячы выбоiны на дарозе. Свежыя крупы былi белыя, як вата. Запахла снегам - прэснай i чыстай вiльгаццю.
З поля яшчэ гнала дарогай у Разанку - у глыбокую, доўгую лагчыну за Дальвай - ваду; чуваць было, як яна булькае на лагу i хлюпае пад нагамi ў каня. З-пад капытоў у яго аж у вочы Махорку - ён iшоў збоку ля аглабнi ляцелi халодныя пырскi i друзалкi мокрага, цвёрдага, што сухi гарох, лёду.
Цямнелася. Калi Махорка ўзбiваўся на цвёрдае, пад нагамi ў яго шапацеў снег, што жарства, падсыхаў на марозе; трашчаў ценкi лядок - у лужах сцiналася вада. Вецер браў за шчокi. Намоклi па каленi ногi ў старых, падшытых лямцам валёнках з парванымi заднiкамi - другога ў ваду не было чаго абуць; рабiлася холадна ў пальцы i ў пяты, i калi ён ступаў - чуў, як слiзка ў валёнках нагам: пассоўвалiся ў насы анучы, i ногi коўзалiся, што па гразi. У руках былi намоклыя, цвёрдыя, як луб, лейцы i рэзалiся ў голыя пальцы: рукавiцы Махорка згубiў яшчэ ў Рагозiне, мусiць, забыўся ў Янэчыка на двары, пад паветкай ля пунi, калi ўцiскалi воз, - не помнiць добра.
Храпе, цёпкаючыся ў вадзе, конь, б'е ў хамут i рве аглобнi - могуць лопнуць акрутнi, старыя ўжо, служылi цэлую зiму; верне, каб вылезцi з каляiны, з вады на сухое - можа перакулiць воз, i трэба ўсю дарогу тузаць за лейцы. Чуваць, як пад вадой палазы дастаюць да самай зямлi i скрыгочуць па каменнi, што свiннi зубамi; аселi развалы, салома шуршыць i шапоча па снезе, ацiраючыся з воза; задзёрся ўгару парубень, мусiць, ад'ехала вяроўка. Каню цяжка, не ў сiлу, не трэба было класцi такi воз - упоравень са страхой. Салома жытняя, збiтая, ляжала ў пунi ў Янэчыка пластамi. Ад добрага жыта бо слiзгалася ў руках i блiшчала. Пора ў шчаку, што дубцамi, калi спатыкаешся i ўпiраешся ў воз.
Стары Янэчык, выйшаўшы з хаты, прасiўся, каб не бралi многа, але на яго крыкнуў Сухаў, i Янэчык, адышоўшыся да ганка, стаяў i глядзеў, як уцiскалi воз.
Сухаў - з "Барбы"; некалi, як толькi паявiлiся партызаны, - немцы прыйшлi летам, а партызаны паявiлiся ўвосень, - Сухаў з напарнiкам - Махорка ўжо забыўся, як таго звалi, той даўно недзе дзеўся, i Сухаў пра яго не ўспамiнаў - стаялi ў Дальве ў Боганчыка: i днявалi i начавалi. Iх звалi "штатнымi". Нечага, вiдаць, глядзелi - закапана, можа, дзе iхняе было што блiзка. Пасля, як за Леснiкамi стала ў лесе "Барба", Сухава ўжо ў вёсцы не было, ён прыязджаў толькi па падводы - ехаць у абоз. Сухаў быў невысокi, чорненькi; у чорным, падпяразаным дзягай кажуху - на дзязе ззаду кабура з пiсталетам; у чорных валёнках i чорнай вялiкай кубанцы з чырвонымi, пацямнелымi палосамi накрыж. За плячом ён насiў доўгую вiнтоўку - сэвэтэ. Яна ў яго была яшчэ тады, калi ён паявiўся ў Дальве i стаў у Боганчыка.
Сухаў астаўся ў Рагозiне; сказаў - дагонiць iх у Дальве.
Храпе ззаду Боганчыкаў жарабок, блiзка, за самым возам; чуваць, як мацюкаецца Боганчык - iдзе з гэтага боку, дзе i Махорка. За Боганчыкам едзе Сяргеiшын Алёша - сядзiць на возе. У Алёшы кары з казой; на бабы пакладзены дошкi; воз у яго доўгi, яму цяжэй абярнуцца, i яго пасадзiлi на воз яшчэ ў Рагозiне ў Янэчыка на двары: загiбее ў вадзе.