Тады за вёскай, на загуменнi, загрымела моцна i не сцiхаючы - здалося, зусiм блiзка, бы ў Панка ў хаце звалiлася што са сцяны на падлогу цi перасоўвалi лавы.
А-а-а-а... - захлебястала за лесам у канцы вёскi i за ракой на могiлках.
Ускочыла над Панковымi азяродамi i пагасла яшчэ адна чырвоная ракета; нехта нема закрычаў на вулiцы, пасля там заплакалi дзецi.
- Што ж гэта, дачушка? Дзе-е-е ты-ы?.. - мацi, нямогучы, лавiла рукамi вушак у сеначках: iшла на двор.
- Ма-ама... - як нешта адарвалася ў Танi ўсярэдзiне - яна загаласiла, бегучы да мацi.
Каб не падхапiла яе пад паху, яна б упала на жвiр ля парога, дзе стаяла дзежачка з вадой.
У хаце мацi прывалiлася на лаву ля стала, дыхала з сябе, выцiраючы рукой мокрыя шчокi, i глядзела праз акно ў гарод.
- Чыё гэта на загуменнi гарыць, дачушка?.. Агонь над нейчай страхой ускочыў. Дзе ж гэта? Што ж гэта будзе, дачка? Не плач, дачка, не плач... Не трэба плакаць. Нядужа я зусiм, але мне лепш, не блажыць. Бяжы, дачка, запрагай кабылу. Калёсы на гародзе. Сена з ляжэек скiнеш пад паветку. Глядзi, што людзi робяць. Панка клiкнi, паможа. А я буду вузлы збiраць. Не плач, дачка, не плач, ты ўжо не малая. Што мiру - то i бабiну сыну. Будзем, як i ўсе... Бяжы, дачка... - Мацi ўстала з лавы i, кашляючы, пайшла да печы, дзе стаяў ложак. - Дыхаць займае. Чохаўка напала... Бяжы...
Таня нiяк не магла адарваць локцi ад падаконнiка. На двары ля хлева замахаў крыллямi, выцягнуўшы шыю, чырвоны Панкоў певень - крычаў. Яна яго не пачула. Павярнулася пасля i глядзела, як мацi ўзяла за рагi пасцiлку з ложка i стала вытрасаць на хаце ад пылу.
"Падушкi будзе звязваць..."
Стралялi, здавалася, недзе блiзка: у канцы вёскi i за грэбляй ля могiлак. Таня нiколi не чула, каб так блiзка стралялi. Яе схапiў холад: ляскалi зубы, усё ў хаце, здавалася, было халоднае, што зiмой на дварэ. Яна бачыла праз акно, як ля маста за аселiцай ходзяць партызаны...
На ложку ўжо ляжалi звязаныя ў рудую пасцiлку падушкi.
- Глядзi тады ў хаце, дачка... Збяры ўсё з суднiка ў абрус. А я пайду Панка клiкну, запражэ... - Мацi, узяўшыся за грудзi, iшла да парога.
Тады Танi стала горача, бы на яе лiнулi вару.
"Мацi павалiцца можа..." - падумала яна i закрычала:
- Ма-ма!..
- Запрагай тады, дачка, сама i пад'едзь да ганка. Я лахманы яшчэ з куфра збяру. Нiчога ж не схавалi дагэтуль, апушчэнства наша. На вачах усё... Не баўся, дачка...
Мацi падышла да куфра, што стаяў ля акна ад гароду, i падняла века.
Таня кулем вылецела ў сенцы: там на шафарнi ляжала збруя. Несучы яе перад сабой у гарод, дзе стаялi калёсы, яна думала, што ў iх жа новая дуга, якую даў зiмой Панок, калi зламалi старую, возячы дровы. Дуга тоўстая, сукаватая, на яе не надзенеш гуж, трэба браць аглабню пад паху. А хто пасля паможа засупонiць хамут?..
Яна ўгледзела з двара, што ў Панка конь ужо быў запрэжаны - стаяў ля ганка - i на возе ляжалi хатулi. Самi Панкi ўсе сядзелi, мусiць, у хаце, на двары нiкога не было: нi самога Панка, нi Панiхi з дзяцьмi. Таня ўбачыла яшчэ, што людзi ўжо едуць загуменнем: недалёка ад сваёй пунi, ля дзiкай грушы, паганяў каня Мiрон Махорка, на возе сядзелi бабы ў белых хустках. Аж навыскачку гнаў гародамi свайго жарабка Боганчык: на калёсах ён быў удвух з бацькам. Бацька - без кепкi, i з калёс блiшчыць яго лысая галава...
Таня падумала, што людзi з начы яшчэ пазапрагалiся, а iм нiхто не сказаў...
Калi яна адчынiла ў хлеў дзверы, праз акно ў сцяне - маленькую шыбiну засвяцiла чырвонае, што жар у печы, сонца: якраз у вочы.
"Усходзiць..." - падумала яна i закрылася рукой - нiчога не бачыла: нi курэй, што скакалi пад ногi з куроснi i хлопалi крыллямi, нi кабылы, што заржала ў кутку, дзе стаялi яслi...
У хлеве было страшней, як у хаце: здавалася, стралялi над галавой, нiбыта дзецi, сабраўшыся з вёскi, бiлi па страсе па дранiцы каменнем... Кабыла хмылiлася i доўга не давала надзець аброць. Таня гладзiла яе ля самых вушэй, там, дзе была белая ясачка пад грывай. Кабыла тады скочыла да дзвярэй, ледзь не вырваўшыся з рук, i спопаразку стала ў парозе. Упёрлася, задзёрла галаву i не пайшла на двор. Таня ўзяла за цуглi - кабыла падняла яшчэ вышэй галаву, падымаючы ад зямлi Таню. Пасля захрапла, адсела назад. Пад нагамi ў яе затрашчалi рэзгiнi, з галавы зляцела аброць i чмякнула на гной; забразджалi цуглi. Перакулiўшы яслi, яна ўскочыла ў загарадку, дзе стаяла карова, i павярнулася задам да дзвярэй...
- Ма-ама!.. - закрычала на ўвесь двор Таня. Падняўшы аброць, яна хацела была бегчы да варот, але Панка на двары не было: ён паганяў каня на вулiцы, аж ля самай фермы - паехаў на загуменне.
У канцы вёскi была ацiхла стралянiна, тады пачалi страляць за ракой i ля могiлак - з Сушкава.
"Адны мы дома... - падумала яна, i ёй яшчэ горш стала страшна. - Немцы ўжо ў Сушкаве..."
Убачыўшы ля варот на вулiцы Юзюка, яна злякнулася, як немаведама чаго. Юзюка яна адразу не пазнала: бачыла даўна, вясной, калi сеялi на загуменнi бульбу. Ён як усё роўна недзе быў дзеўся з вёскi: нi знай нi ведай куды.
Юзюк iшоў па двары спавагi, як стары. Яго босыя ногi былi мокрыя ад расы, i на iх паналiпала пяску. Iшоў, нi разу не азiрнуўшыся за раку на Выганчык, дзе стралялi. Яго нястрыжаныя валасы рассыпалiся на галаве на рад i закрывалi вушы. Рукi ён усунуў у кiшэнi, бы хаваў ад людзей. Глядзеў на Таню што чужы, насупiўшыся i спадылба, як не пазнаваў. Вочы ў яго былi вялiкiя i бегалi: з Танi - на гарод, дзе стаялi калёсы, з гароду - на яе, Таню.
- Што, не запраглiся? Я так i знаў. Адны на ўсю вёску... Дзе кабыла? ён узяў аброць у Танi з рук, а яна стаяла i нiчога не магла сказаць. Адкручвала толькi павадок, якi быў закруцiўся ў яе за руку.
- У хлеве... - пасля як апомнiлася яна.
- А матка дзе?
- У хаце...
Ён нiчога не сказаў, крутнуўся толькi на нагах, i ёй падумалася, што ў яго шырокiя плечы i ходзiць ён па двары як усё роўна мужчына... Ён запражэ кабылу, i яны паедуць з усiмi ў Карчаваткi.
Стала цiха, i ёй здалося яшчэ, што пашырэў двор; яна ўбачыла, як блiшчыць на падарожнiку i ў гародчыку на высокiм бацвiннi раса. У гародчык праз дзiркi ў паркане палезлi куры.
"У агуркi... Завязь дзяўбаць... - падумала яна. - Цяпер буду ведаць, якiя памаўзлiвыя..."
- Акы-ыш!.. - закрычала была яна, але куры яе не пачулi: iшлi баразной мiж град, клюючы бацвiнне. Яно было высокае i краталася ў iх над галовамi.
Яна ўбачыла яшчэ, што на небе нi воблака - яно, як i ўчора, чыстае з самай ранiцы. Сонца яшчэ над лесам, чырвонае i не грэе. Недзе за вёскай, у Камене, мусiць, нешта гарыць - угару слупам падняўся чорны дым. На вулiцы ля Панка бегалi i пiшчалi курчаты, маленькiя, жоўценькiя. Адны, без квактухi. Ля маста, мусiць, у Махоркi ў гародзе, рыкала цяля.
Тады зноў пачалi страляць: i ў канцы вёскi i за ракой на могiлках - ля Сушкава.
На ганак выйшла мацi, несучы перад сабой дзве падушкi, звязаныя рудой пасцiлкай; паклала iх на зямлю, села на парог i стала глядзець на яе, Таню, падпёршы рукой галаву. Глядзела i плакала.
Юзюк вывеў на двор кабылу - кабыла iшла за iм, дрыжучы i хмылячыся; з-пад грывы ў яе блiшчалi вочы; у зубах краталiся i бразгалi цуглi.
- Здарова, матка!.. - загаманiў Юзюк адразу на ўвесь двор.
- А дзеткi... Адкуль жа ты, сынок? - мацi падымалася з парога. - А што ж гэта робiцца? Гэта ж кiнуць-рынуць усё... Гэта ж бегчы нiтведама куды...
- Нiчога, матка. Мы цiхачом... Карчаваткi блiзка... - Юзюк паказваў зубы, смяяўся.
- А вашы, сын? Паехалi, мусiць, калi прыбег... Толькi мы адны i хворыя i апушчоныя... - мацi стаяла на нагах.
- Нашых ужо чорт не возьме. Калёсы грымелi на загуменнi, аж немцы папужалiся i - назад, за раку... Як мышы - тыц, тыц у кусты... Сам вiдзiў.
- Не трэба так, сын... У вашай жа мацi малыя...
- I малыя i старыя далi драйлозы... Дагонiм. Не плач, матка... - Ён вёў кабылу на павадку далёка ад сябе, баючыся, каб яна не наступiла на босыя ногi, тая грызла цуглi, секучы падковамi зямлю ля ганка. I зноў Таня падумала, што Юзюк як мужчына. Падумала яшчэ, што ён усё лета босы, а вялiкi ўжо; што i на вечарынкi прыходзiў босы - абуць, вiдаць, не было чаго добрага, а лапцi не хацеў насiць.
Кабыла рвалася з аглабень, i Таня ўчапiлася ў дзве рукi за аброць ля цугляў. Юзюк, задраўшы нагу i ўпёршыся ступнёй у белыя клешчы ад хамута, што меў сiлы цягнуў за супонь. Шырокая чорная супонь з сырамцу - ад яе яшчэ пахла - уядалася яму ў пальцы: яны аж пасiнелi. З-пад босай ступнi ў яго церусiўся на траву пясок.
- Таня...
- Га?
- Дзе матка?
- У хаце. Па хатуль пайшла. Пакуль вынесе, нямогучы...
- Таня...
Яна маўчала, учапiўшыся рукамi за аброць: кабыла аж са скуры лезла.
- Таня... На Палiк пайдзём... Супонь чортава... Сырызна... Не сцягнеш... Таня...
Яна маўчала. Не думала, што ён скажа такое.
- Дугу яшчэ знайшлi!.. - ён ужо аж кiпеў. У яго пачырванелi i рукi i твар: налiлiся крывёю. - Таня! Я сумысля... Па цябе... На Палiк усе iдуць. Немцы прыйдуць - нойдуць i Карчаваткi... Таня! - Ён быў памаўчаў. - Мы з табой будзем, удваiх... Не бойся... Мацi пакiнем з нашымi... Старых не зачэпяць...
З Сушкава немцы стралялi не сцiхаючы, i ён аж крычаў на ўвесь гарод, не могучы засупонiць хамут. Яна маўчала; чула толькi, як гараць шчокi, бы хто надаваў па iх, i думала:
"Што ж гэта... Што ён гаворыць? Кiнуць матку?"
- Таня... З Карчаватак тады пойдзем... калi хочаш... Яшчэ дагонiм усiх. А матка будзе з нашымi, я ж кажу...
- Налiха яно мне куды iсцi... - Таня i сама не ведала, як у яе гэта зляцела з языка.
Ён быў сцiх, паглядзеў на яе спадылба вялiкiмi вачыма i закрычаў пасля зноў, паказваючы рукой за раку на могiлкi:
- Чуеш?
Таню адпусцiла злосць. Захацелася плакаць.
- Дацямна яшчэ будзем аж за Дзвiнасой... Таня...
Пасля ёй ужо здавалася, што Юзюк нiчога не гаворыць, толькi клiча: Таня... Таня... Нiхто такiм голасам яе нiколi не зваў...
Сцiхла раптам у Сушкаве стралянiна; было яшчэ чуваць, як па лесе iдуць адгалоскi. Бiла нагамi кабыла, соп, змарыўшыся, Юзюк. Пасля, адвярнуўшыся ад хамута, ён каторы ўжо раз як шапнуў усё роўна:
- Таня...
Яна больш не падымала на яго вачэй: баялася.
Ён маўчаў, стоячы ля аглабнi пад самай паветкай, i не кратаўся, мусiць, глядзеў на яе, Таню, спадылба.
У вёсцы было цiха. За ракой, дзе нядаўна стралялi, кiгiкала, як шалёная, кнiгаўка, i за гумном, у сасоннiку, ляскаталi па карэннi калёсы.
Бiла аб зямлю падковамi кабыла, дастаючы наверх белую, маленькую, што боб, маладую бульбу. Калi ёй адпусцiлi павады, сцiхла i павярнулася пад паветку да сена, падцялежыўшы калёсы.
Далёка ў лесе зарыкала скацiна, i зноў стала цiха. Пасля за грэбляй, у тым баку, дзе могiлкi, нешта заныла, як пад зямлёй. Заныла i сцiхла. Тады зазвiнела, што пчала, i раптам, ужо над самай грэбляй ля маста, загудзела на ўсю вёску.
Таня ўгледзела "раму", калi тая была над Панковай хатай. "Рама" ляцела нiзка, дастаючы да стрэх, як i ўчора надвечар. Праляцела над самай вулiцай i, скрывiўшыся, заварочвалася ля лесу над ямамi, дзе хавалi на зiму бульбу i дзе ўсходам сонца, калi Янук гнаў у поле скацiну, хадзiлi з рыдлёўкамi партызаны - капалi акопы. Назад ляцела зноў над вулiцай, яшчэ нiжэй. Чорная i дзiравая, як старая засланка ад печы, яна махала крыллямi. У канцы вёскi адразу схавалася з вачэй, звалiлася некуды, як падбiты груган, за лес i там доўга ныла, не сцiхаючы.
Тады ў тым баку, далёка, мусiць, аж у самым Камене за ракой, глуха бухнула, як што цяжкое дзе боўтнула ў ваду; пасля прашумела над загуменнем, як бусел ляцеў на сасну, што стаяла на бульбянiшчы ля лесу, i грымнула на самых ямах. У хаце, было чуваць, дробненька зазвiнелi вокны.
- Та-аня!.. - закрычаў Юзюк, i яна адскочыла ад калёс. Рванула ў аглобнях кабыла, Юзюк, ухапiўшыся за лейцы, падвярнуў яе пад паветку, зусiм падцялежыўшы калёсы: - Матку бяжы бяры! Матку!..
Калi Таня перавалiлася ў хату цераз парог - ударыла, што перуном, мусiць, ля варыўнi на бульбе. Здалося, у сцяну ад Панковага двара. Задрыжалi вокны. Са столi аднекуль на падлогу пасыпаўся пясок.
- Та-аня!.. - крычаў на гародзе Юзюк.
Калi яны выйшлi з мацi на двор, над вёскай зноў зараўла "рама".
Таня глядзела з калёс на дарогу... Тут, дзе яны падымаюцца на гару да школы, кабыле па каленi пяску, i яна iдзе як бы па балоце ў Карчаватках напiнаецца што мага. Ля ячменю, дзе ўбiтая сцежка, утаптана ў пясок трава. Дарогу тут здрабяжылi i конi i людзi: знаць падковы i сляды ад ботаў. Сляды ў маленькiя ямачкi ад цвiкоў: нямецкiя.
Тады Таня зноў падумала, што яна пакiнула дома расчыненую хату i што мацi, нямогучы, устане з ложка i пойдзе зачыняць дзверы. Каб жа яна, зачынiўшы, адразу вярнулася на ложак... А то возьме гальнiк i будзе мясцi ганак. На яго кожную ранiцу скачуць куры, наносяць пяску. Замятай толькi за iмi, стой з гальнiком у руках i не адыходзься, калi не прагонiш з двара на гарод у бульбу, дзе яны капаюцца пад калiўем...
Выгнаўшы курэй з сеначак, мацi кожную ранiцу мяце двор ад ганка да варот... Нават каменьчыкi падсоўвае граблямi пасля венiка. Так яна падмятала i сцежку на вулiцы ля свайго плота - да цвёрдай зямлi. Ступаеш тады па ёй, а яна халодная, як з-пад лёду вясной.
Сёння, калi яны вярнулiся з Карчаватак, на двары было аж бела ад пер'я - у iх вялiся адны белыя куры... Пер'е было ў крывi, мокрае яшчэ, папрылiпала да падарожнiку. Валялiся i выкiнутыя з варыўнi пад прызбу пабiтыя паўцагелкi i знятыя з шастка з гары венiкi - былi растрэсены па ўсiм двары... Маленькiя венiкi, што мацi навязала, каб хвастацца зiмой у Панка ў лазнi, якую ён скiдаў летась у гародзе ля рэчкi. Венiкi i не высахлi добра бярозавае лiсце пахла на ўвесь двор.
Ля варыўнi яшчэ пачалi рыць уласаўцы яму, доўгую, роўную з парканам. Мусiць, акоп рабiлi цi шукалi чаго. Навярнулi жоўтага пяску цэлую гару, бы яго вазiлi ўвесь дзень з-пад лесу ад ям, каб засыпаць гразь на двары ля хлева.
Мацi, нямогучы, сабрала на двары з-пад ног венiкi i, абышоўшы яму па пяску аж ля плота, укiнула iх у варыўню праз парог. Мацi такая...
Калi пачынаюць ззаду, ля маста, страляць, Таня, седзячы, нагiнаецца да мяхоў, аж балiць паяснiца. Бачыць тады, як кабыла рассыпае заднiмi нагамi на дарозе пясок, - пяску на гары ля школы па каленi, i яго высака падкiдаюць, круцячыся, колы, на самыя ляжэйкi. Ёй тады страшна - нiбы валiшся з калёс... Яна выпускае з рук лейцы i хапаецца за мяхi... Доўга кiдае з боку на бок...
Калi робiцца цiха, не страляюць, Таня адгiнаецца, спаўзае ў перадок i ссоўвае з мяхоў ногi: памлелi. Кабыла махае хвастом, дастае аж да калень. Хвост у яе мяккi, рассыпаецца па нагах, што ручайка лёну, i тады хочацца пацерабiць iх аб ляжэйку. Але нагам лёгка, яны не ныюць, i Таня папраўляе сваю доўгую касу: каса раскруцiлася i з'ехала на шыю.
"Цяжкая... Трэба было дзве заплясцi i акруцiць ля галавы. Дзве не спаўзалi б..."
Паправiўшы касу, закруцiўшы тужэй i прыкалоўшы дзвюма шпiлькамi з белага дроту, яна глядзiць назад на грэблю: там жа стралялi. Але на дарозе пыл, падымаецца, паўзе на ячмень. Вiдаць адзiн Янукоў конь; далёка за iм едуць Сяргеiшын Алёша i Наста. Самiх iх за пылам не ўгледзiш, чуваць толькi, як ляскочуць ззаду калёсы.
"Асталiся як..." - думае Таня, i ёй тады яшчэ горш страшна. Калi ўсе блiзка, яна не баiцца, а так здаецца, што адна на дарозе. Алёшы зусiм не вiдаць на возе. Наста толькi махае ля яго калёс хусткай.
Таня падымаецца на возе на каленi.
"Дзе Алёша?.. Вярнуўся ў вёску... - здагадваецца яна. - Наста, мусiць, вярнула. Узяла сабе падводу, а самога вярнула. Ён жа iм не раўня. Дзiця яшчэ зусiм, каб нанач ехаць аж у Краснае... Наста добрая..."
Калi Таня думае, што Алёша вярнуўся, ёй тады хочацца плакаць. Яна зноў устае на возе на каленi i глядзiць назад, у вёску. Але iхняй хаты адгэтуль не вiдаць...
Танi i самой хочацца вярнуцца. Папрасiла б Янука, хай бы ўзяў кабылу. Кабыла паслухмяная. Прывязаў бы за аброць да сваiх калёс, iшла б... Янук, вiдаць, не паслухае. Наста паслухала б, але яна не возьме тры падводы. Можа, Боганчыка дагнаць? Не-е... Яго яна не любiць. Нiколi б не стала i прасiць. Яна з iм i ў вёсцы не гаварыла... Панка каб...
Алёша недзе ўжо дома... Перабег грэблю, абмiнуў ля маста ўласаўцаў i у вёсцы. У вёску ўласаўцы пускаюць. Сёння ўсiх пусцiлi, хто варочаўся з Карчаватак...
Яна зноў глядзiць назад на дарогу - Алёшы на калёсах не вiдаць. Тады яна думае, каб узяць i пабегчы самой... Ссунуцца цiха з мяхоў i - на грэблю, як Алёша.
Але дома стане крычаць мацi...
Таня раптам падумала, чаму мацi гнала яе ў падводчыкi, калi Махорка з уласаўцамi прыйшлi на двор браць кабылу. Ледзь стаiць сама ад плачу, а яе гладзiць па галаве i шэпча:
- Едзь, дачка, едзь... Я адна буду мэнчыцца...
Баiцца мацi нечага... Хiба яна, Таня, не схавалася б ад уласаўцаў у хлеве, каб у Германiю не пагналi? Другi раз яе ўжо не папёрлi б у вёску да Мiронавай хаты... Не ў хлеве, дык у бульбеўнiку на гародзе схавалася б. Бульбеўнiк вялiкi, свiней з яго не вiдаць, калi ўлезуць у бульбу...
Алёша недзе дома... Бяжыць на двор вулачкай ля паркана i смяецца, паказваючы зубы, як i яго брат, Юзюк. Мацi яшчэ з-за парога накрычыць на Алёшу, што ён аблыхаў з ранiцы, як сабака, усю вёску - як толькi галава ў яго на карку асталася i як толькi зямля яго носiць... Што ён без бацькi зусiм адбiўся ад рук, не стыкаецца дома, i што яму, неслуху, трэба даваць i даваць лупцоўку, колькi ўлезе, i ён яе некалi схлапоча, не мiне... Пасля яна пагонiць яго за калыску - калыхаць блiзнюкоў, а сама, правячыся, пойдзе да печы i стане бразгаць пасудай на лаўцы ля прыпечка. Алёша будзе маўчаць у парозе, натапырыўшыся, як шашок, i сапцi носам; тады, калi мацi "астыне", ён адыдзецца ад ложка, што стаiць у iх ля акна ад гароду, прыхiнецца цiха да брыжа i пачне кратаць адной рукой калыску. Скрып, скрып... - заскрыпiць прывязаны вяроўкай да бэлькi канец сухой бярозавай жэрдкi, а Алёша будзе спадылба глядзець у парог, дзе мацi, i зусiм не слухаць, як плачуць у калысцы блiзнюкi, пакуль мацi зноў не закрычыць на яго, каб ганяў мух. Тады ён пачне ганяць мух - памахае рукой, засунуўшы пад пасцiлку, i, калi сцiхнуць блiзнюкi, адвернецца; не будзе глядзець нi на мацi, нi на калыску. Прылiпне да акна, праз якое вiдаць загуменне, дзе ля пунь сцiрты саломы i за дарогай жоўты пясок, i стане ўглядацца туды, успамiнаючы, мусiць, учарашнiя гулi. Пасля засмяецца цiха, угнуўшы плечы i паказаўшы зубы. Тады ён зусiм падобны на свайго Юзюка.
Таня кожны раз заставала Алёшу ля калыскi, калi хадзiла да Сяргеiхi. I сама калыхала блiзнюкоў. Нават адхiнала пасцiлку i глядзела на iх. Ляжаць у глыбокай калысцы намiтуськi - сюды галава - туды галава, у палатняных полачках, спавiтыя чырвонымi паясамi з кутасамi, i кратаюць вусенкамi: смокчуць суслы з белай анучкi...
Алёша, калi смяецца, - вылiты Юзюк...
Ля дарогi над ячменем мiтусяцца ў пыле белыя матылi, як хто iх перасыпае, i лятуць ззаду за калясьмi. Яны ляцелi кучкай аж з вёскi з аселiцы: пырхалi i садзiлiся на гразь, ля маста, калi пiла ў рацэ кабыла.
Таня глядзiць на матылёў, i ёй хочацца саскочыць з воза i палавiць iх у жменю: махаць рукой, сцiскаючы пальцы ў кулак, i прыгаворваць:
Матыль, матыль, дай мукi,
А я табе маку...
Яна гэтак лавiла матылёў, калi была такая, як Алёша. Цяпер ёй пайшоў пятнаццаты...
Матылi на гары астаюцца ззаду - мiтусяцца недзе аж ля Алёшавых калёс.
Алёша ўжо дома...
Таня думае пасля, дзе ж цяпер яго брат, Юзюк. Недзе ўжо ля Дзвiнасы... Адтуль яшчэ далёка да Палiка...
Ляскочуць наперадзе ў некага калёсы. За Кур'янаўскiм садам гудзяць i гудзяць ад палудня самалёты. Храпе кабыла, скрыпiць пад мяхамi задняе кола, рэжацца аб загваздку. З меха аднекуль на руку пырснула жыта, дробненькае, сухое, аж счарнела: залеташняе, мусiць. З дзiркi, цi што? Крычыць, махаючы рукамi, на сваёй падводзе Боганчык. Зноў страляюць уласаўцы ля маста.
Калi блiзка пад'язджаеш да ячменю, сыплецца на твар чорная мошка, дробная, што мак, лучае ў вочы, i тады пячэ пад павечкамi...
Таня трэ вочы кулакамi, а калi адплюшчвае, пад павечкамi яшчэ горш рэжа i балiць...
Та-та-та... - стукае несцiхана ля маста кулямёт, якраз як i тады, калi яна вяла мацi пад пахi з хаты на двор пад паветку, а Панковым гародам беглi па бульбе на аселiцу да маста партызаны...
Стала холадна, як ноччу пад ранiцу ў Карчаватках у балоце, калi не было дзе сесцi, бо ўсюды чвякала вада...
Таня сцiснулася на возе ў камяк, падкорчыўшыся i ўгнуўшы галаву. Бачыла цяпер перад сабой толькi, як махае хвастом кабыла; а калi варочала галавой, каб зiрнуць, дзе страляюць, ёй былi вiдаць на Алёшавых калёсах адны мяхi.
Янука старога з Настай зусiм не ўгледзiш за пылам.
Цыў... - свiшча над дарогай, якраз як тады, калi яны ехалi па загуменнi i Юзюк бег ля калёс, паганяючы кабылу.
"Дзе цяпер Юзюк?.."
Та-та-та... - здаецца, страляюць зусiм блiзка ў ячменi i на двары ля школы.
Застрыгла вушамi кабыла i, напяўшыся, скочыла ў ячмень. Таня пачула, як у яе зачапiлi ля нагi сена. Яно зашапацела, што сухая трава на купiне на балоце...
Яна адсунулася на возе ўзад i яшчэ больш нагнулася, апёршыся рукамi на мяхi. Пайшла навыцяжку кабыла па ячменi, якраз там, дзе падымаўся пыл, - як сумысля.
Закрычаў нехта ўперадзе на дарозе... Здалося, як усё роўна на двары пад паветкай Юзюк... Ён забягаўся па яе... I што гэта ён казаў? Каб яна кiнула матку? Ён i яшчэ ёй гаварыў... Яна помнiць што... Ёй яшчэ нiхто такога не гаварыў... Яна i не думала нiколi, што такое гавораць... I каб хто, а то Юзюк, Алёшаў брат, тоўсты, як лантух, лабаты i босы... I глядзiць ён спадылба, i ў хаце ў iх двое блiзнюкоў...
Пыл падымаўся цяпер ля самых калёс; пабегла кабыла, мусiць, па загонах: кiдала з боку на бок...
Тады закрычала на ўсю дарогу Наста...
Калi ля маста перасталi страляць, на гары ля школы стала цiха. Лескаталi толькi дробненька калёсы, дзе ехаў Панок; ззаду нiкога не было чуваць. Падняўшы галаву, Таня ўбачыла, што кабыла iдзе дарогай за Панковымi разводамi; яна тады аглянулася: ля Алёшавых калёс стаяла з Януком Наста.
"Чаго яны пасталi?.."
Яна хацела крыкнуць iм, што Алёша недзе дома, хай не дзiвяцца, калi не згледзелi, як ён збег; хацела нават падняцца, каб стаць на каленi. Тады пачула, што пад нагамi мокра... Лапнула рукамi па мяхах - рукi былi ў крывi.
Яна адсунулася на край воза да ляжэйкi. Забалела-забалела ля калена нага - запякло, што агнём... Аднекуль зноў узялiся i заслалi свет матылi... Белыя, мiтусяцца перад вачыма: уверх-унiз, уверх-унiз...
Пасля ёй здалося, што яна, убегшы ў хату з гароду, дзе астаўся пад паветкай Юзюк, паслiзнулася на падлозе i ўдарылася аб парог... Зазвiнела ў галаве.
Выпусцiўшы з рук лейцы, яна адвалiлася на мяхi.
4
- Што будзем рабiць з дзяцьмi, мужчыны?..
Таня пачула Настулiн голас як адкуль здалёку; тады ля самага воза на ўсё поле загаманiў Махорка, а яна ляжала, адплюшчыўшы вочы i сцiшыўшыся, як вiнаватая. Было горача, хацелася пiць, у роце перасохла, што ад палу, калi доўга ляжыш хворая, але яна не папрасiла - баялася клiкнуць Насту...
Якая цяжкая нага...
Нагу перавязалi, сцiснуўшы як мага, падалом ад Настулiнай кашулi. Падол Наста адрывала, стаўшы ў пясок на каленi за калясьмi, каб не глядзелi мужчыны. Пасля высыпалi з Танiнага белага кужэльнага мяшка на дарогу жыта, раздзёрлi па шве мех i ўкруцiлi iм, што ручнiком, нагу. Укручвалi Наста з Панком. Крывi цяпер не вiдаць i не балiць нага, толькi цяжкая. I - совае ў калена, як хто гарачым прутком, выняўшы з агню.
- Што будзем рабiць з дзяцьмi, Iван? - гэта голас Насты. Яна стаiць пасярод дарогi. Насту абступiлi мужчыны, топчуцца ля яе, Танiных, калёс: Боганчык, Махорка i Валодзя Панок. Янук адзiн сядзiць, сагнуўшыся на калёсах i насунуўшы на галаву кепку...
- З якiмi дзяцьмi?
Гэта Боганчык. Асiп, кашляе. Таня яго зусiм не пазнае, хоць, падняўшыся, бачыць зблiзку Боганчыкаў спалены на сонцы шырокi чырвоны нос i чорную бараду.
- З Таняй... З Алёшам... Што глядзiш у зямлю?
"Алёша?.." Таня вышэй падымаецца на возе, каб паглядзець, дзе ён; на яе крычыць Наста, але Таня бачыць Алёшу: той сядзiць на сваiх калёсах што цвiк, натапырыўся, скрывiў галаву i слухае, што гавораць уперадзе. Тады яна зноў кладзецца на мяхi - на яе крычыць i крычыць Наста, - але цяпер нiзка пад галаву i не вiдаць, што робiцца на дарозе.
Чаго яны ўсе сышлiся?
- Таня?.. Дзецi?.. - зноў захлiпаецца Боганчык. - Ды я ў пятнаццаць... - ён сiпiць, i калi Таня падымае галаву, бачыць, як ён стукае сабе кулаком у грудзi.
- Цiха... Цiха... - гэта зноў гаворыць Наста. Падняла ў руцэ хустку i махае на Боганчыка, бы хочучы адагнаць яго ад сябе, як жывёлу.
"Чаму яна адна з iм гаворыць?"
- Дзiця-я... З-за пазухi валiцца...
- Пры дзецях? Паўважайся тады мяне, старой, Iван... У Танi ж нага. Рана...
"Рана!.. Яе завязалi, каб не iшла кроў. Змярцвела ўся нага..."
- Р-а-а-на... Аб ляжэйку абдзёрла... - сiпiць усё Боганчык.
"Ага. Не рана. Аб ляжэйку абдзёрла... Чаму яны тады не даюць устаць? Як хочацца пiць..."
- Што будзем рабiць, мужчыны? Чаго вы ў рот вады набралi?
Мужчыны маўчаць; сцiхае i Наста, пасля ўжо гаворыць:
- Праз цябе, Iван. Хай бы Таня дома з маткай аставалася. Ты яе выпер... Не церабi барады...
- Я? Я выпер? Значыць, я? - зноў на Насту махае пугаўём Боганчык. - А што? Адзiн за ўсю вёску галаву панясу? Адзiн? За ўсiх вас? Добранькiя ўсе... Дома б асталiся... А Iвана аднаго ў Краснае, каб яго там... асвяжылi... Не-е...
- Што будзем рабiць? - Наста пытаецца ўжо ў некага другога, адвярнуўшыся ад Боганчыка.
- Ехаць трэб-ба... - заiкаецца Панок i кашляе.
- Не начаваць жа тут... Улупяць, брат, - пясочак пасыплецца...
- Не да смеху, Махорка... - зноў кашляе Панок, закрываючыся рукой.
- Х-хе... Х-хе...
- Мужчыны, мужчыны...
- Не шумi, Наста... Сама знаеш. Куды адашлём дзяцей?.. У вёску?.. Дзякуй, што вырвалi. Хоць двое.
- Што ты гаворыш, Пан? Там жа i твае... Там жа i мае...
- Тое i гавару...
- Што ж мы стаiм, мужчыны? - Наста зноў пытаецца, падыходзячы то да аднаго, то да другога.
Цяпер ужо нiхто ёй нiчога не гаворыць. Пачакаўшы, махнуў Махорка рукой, на якой не было двух пальцаў, недзе ў сябе ля носа:
- А нам, татарам, усiраўно: цi водка, цi пулямёт... Лiжба з ног ш-шыбала...
- А дзецi? Вы што гэта ўсе сягоння, Мiрон?
- Чорт iх не возьме. З'ездзяць i вернуцца. На нашых вачах. Што я iм, скажы - звер?.. У мяне ў самога дзецi...
Тады доўга заiкаўся, кашляючы, Панок - гаварыў нешта Насце на вуха. Таня зiрнула на яго - ён скроб пальцамi сiвую патылiцу, кiваў галавой i ўсё глядзеў за гару, дзе была вёска.
А-а-а-а... - захлебястала за лесам у канцы вёскi i за ракой на могiлках.
Ускочыла над Панковымi азяродамi i пагасла яшчэ адна чырвоная ракета; нехта нема закрычаў на вулiцы, пасля там заплакалi дзецi.
- Што ж гэта, дачушка? Дзе-е-е ты-ы?.. - мацi, нямогучы, лавiла рукамi вушак у сеначках: iшла на двор.
- Ма-ама... - як нешта адарвалася ў Танi ўсярэдзiне - яна загаласiла, бегучы да мацi.
Каб не падхапiла яе пад паху, яна б упала на жвiр ля парога, дзе стаяла дзежачка з вадой.
У хаце мацi прывалiлася на лаву ля стала, дыхала з сябе, выцiраючы рукой мокрыя шчокi, i глядзела праз акно ў гарод.
- Чыё гэта на загуменнi гарыць, дачушка?.. Агонь над нейчай страхой ускочыў. Дзе ж гэта? Што ж гэта будзе, дачка? Не плач, дачка, не плач... Не трэба плакаць. Нядужа я зусiм, але мне лепш, не блажыць. Бяжы, дачка, запрагай кабылу. Калёсы на гародзе. Сена з ляжэек скiнеш пад паветку. Глядзi, што людзi робяць. Панка клiкнi, паможа. А я буду вузлы збiраць. Не плач, дачка, не плач, ты ўжо не малая. Што мiру - то i бабiну сыну. Будзем, як i ўсе... Бяжы, дачка... - Мацi ўстала з лавы i, кашляючы, пайшла да печы, дзе стаяў ложак. - Дыхаць займае. Чохаўка напала... Бяжы...
Таня нiяк не магла адарваць локцi ад падаконнiка. На двары ля хлева замахаў крыллямi, выцягнуўшы шыю, чырвоны Панкоў певень - крычаў. Яна яго не пачула. Павярнулася пасля i глядзела, як мацi ўзяла за рагi пасцiлку з ложка i стала вытрасаць на хаце ад пылу.
"Падушкi будзе звязваць..."
Стралялi, здавалася, недзе блiзка: у канцы вёскi i за грэбляй ля могiлак. Таня нiколi не чула, каб так блiзка стралялi. Яе схапiў холад: ляскалi зубы, усё ў хаце, здавалася, было халоднае, што зiмой на дварэ. Яна бачыла праз акно, як ля маста за аселiцай ходзяць партызаны...
На ложку ўжо ляжалi звязаныя ў рудую пасцiлку падушкi.
- Глядзi тады ў хаце, дачка... Збяры ўсё з суднiка ў абрус. А я пайду Панка клiкну, запражэ... - Мацi, узяўшыся за грудзi, iшла да парога.
Тады Танi стала горача, бы на яе лiнулi вару.
"Мацi павалiцца можа..." - падумала яна i закрычала:
- Ма-ма!..
- Запрагай тады, дачка, сама i пад'едзь да ганка. Я лахманы яшчэ з куфра збяру. Нiчога ж не схавалi дагэтуль, апушчэнства наша. На вачах усё... Не баўся, дачка...
Мацi падышла да куфра, што стаяў ля акна ад гароду, i падняла века.
Таня кулем вылецела ў сенцы: там на шафарнi ляжала збруя. Несучы яе перад сабой у гарод, дзе стаялi калёсы, яна думала, што ў iх жа новая дуга, якую даў зiмой Панок, калi зламалi старую, возячы дровы. Дуга тоўстая, сукаватая, на яе не надзенеш гуж, трэба браць аглабню пад паху. А хто пасля паможа засупонiць хамут?..
Яна ўгледзела з двара, што ў Панка конь ужо быў запрэжаны - стаяў ля ганка - i на возе ляжалi хатулi. Самi Панкi ўсе сядзелi, мусiць, у хаце, на двары нiкога не было: нi самога Панка, нi Панiхi з дзяцьмi. Таня ўбачыла яшчэ, што людзi ўжо едуць загуменнем: недалёка ад сваёй пунi, ля дзiкай грушы, паганяў каня Мiрон Махорка, на возе сядзелi бабы ў белых хустках. Аж навыскачку гнаў гародамi свайго жарабка Боганчык: на калёсах ён быў удвух з бацькам. Бацька - без кепкi, i з калёс блiшчыць яго лысая галава...
Таня падумала, што людзi з начы яшчэ пазапрагалiся, а iм нiхто не сказаў...
Калi яна адчынiла ў хлеў дзверы, праз акно ў сцяне - маленькую шыбiну засвяцiла чырвонае, што жар у печы, сонца: якраз у вочы.
"Усходзiць..." - падумала яна i закрылася рукой - нiчога не бачыла: нi курэй, што скакалi пад ногi з куроснi i хлопалi крыллямi, нi кабылы, што заржала ў кутку, дзе стаялi яслi...
У хлеве было страшней, як у хаце: здавалася, стралялi над галавой, нiбыта дзецi, сабраўшыся з вёскi, бiлi па страсе па дранiцы каменнем... Кабыла хмылiлася i доўга не давала надзець аброць. Таня гладзiла яе ля самых вушэй, там, дзе была белая ясачка пад грывай. Кабыла тады скочыла да дзвярэй, ледзь не вырваўшыся з рук, i спопаразку стала ў парозе. Упёрлася, задзёрла галаву i не пайшла на двор. Таня ўзяла за цуглi - кабыла падняла яшчэ вышэй галаву, падымаючы ад зямлi Таню. Пасля захрапла, адсела назад. Пад нагамi ў яе затрашчалi рэзгiнi, з галавы зляцела аброць i чмякнула на гной; забразджалi цуглi. Перакулiўшы яслi, яна ўскочыла ў загарадку, дзе стаяла карова, i павярнулася задам да дзвярэй...
- Ма-ама!.. - закрычала на ўвесь двор Таня. Падняўшы аброць, яна хацела была бегчы да варот, але Панка на двары не было: ён паганяў каня на вулiцы, аж ля самай фермы - паехаў на загуменне.
У канцы вёскi была ацiхла стралянiна, тады пачалi страляць за ракой i ля могiлак - з Сушкава.
"Адны мы дома... - падумала яна, i ёй яшчэ горш стала страшна. - Немцы ўжо ў Сушкаве..."
Убачыўшы ля варот на вулiцы Юзюка, яна злякнулася, як немаведама чаго. Юзюка яна адразу не пазнала: бачыла даўна, вясной, калi сеялi на загуменнi бульбу. Ён як усё роўна недзе быў дзеўся з вёскi: нi знай нi ведай куды.
Юзюк iшоў па двары спавагi, як стары. Яго босыя ногi былi мокрыя ад расы, i на iх паналiпала пяску. Iшоў, нi разу не азiрнуўшыся за раку на Выганчык, дзе стралялi. Яго нястрыжаныя валасы рассыпалiся на галаве на рад i закрывалi вушы. Рукi ён усунуў у кiшэнi, бы хаваў ад людзей. Глядзеў на Таню што чужы, насупiўшыся i спадылба, як не пазнаваў. Вочы ў яго былi вялiкiя i бегалi: з Танi - на гарод, дзе стаялi калёсы, з гароду - на яе, Таню.
- Што, не запраглiся? Я так i знаў. Адны на ўсю вёску... Дзе кабыла? ён узяў аброць у Танi з рук, а яна стаяла i нiчога не магла сказаць. Адкручвала толькi павадок, якi быў закруцiўся ў яе за руку.
- У хлеве... - пасля як апомнiлася яна.
- А матка дзе?
- У хаце...
Ён нiчога не сказаў, крутнуўся толькi на нагах, i ёй падумалася, што ў яго шырокiя плечы i ходзiць ён па двары як усё роўна мужчына... Ён запражэ кабылу, i яны паедуць з усiмi ў Карчаваткi.
Стала цiха, i ёй здалося яшчэ, што пашырэў двор; яна ўбачыла, як блiшчыць на падарожнiку i ў гародчыку на высокiм бацвiннi раса. У гародчык праз дзiркi ў паркане палезлi куры.
"У агуркi... Завязь дзяўбаць... - падумала яна. - Цяпер буду ведаць, якiя памаўзлiвыя..."
- Акы-ыш!.. - закрычала была яна, але куры яе не пачулi: iшлi баразной мiж град, клюючы бацвiнне. Яно было высокае i краталася ў iх над галовамi.
Яна ўбачыла яшчэ, што на небе нi воблака - яно, як i ўчора, чыстае з самай ранiцы. Сонца яшчэ над лесам, чырвонае i не грэе. Недзе за вёскай, у Камене, мусiць, нешта гарыць - угару слупам падняўся чорны дым. На вулiцы ля Панка бегалi i пiшчалi курчаты, маленькiя, жоўценькiя. Адны, без квактухi. Ля маста, мусiць, у Махоркi ў гародзе, рыкала цяля.
Тады зноў пачалi страляць: i ў канцы вёскi i за ракой на могiлках - ля Сушкава.
На ганак выйшла мацi, несучы перад сабой дзве падушкi, звязаныя рудой пасцiлкай; паклала iх на зямлю, села на парог i стала глядзець на яе, Таню, падпёршы рукой галаву. Глядзела i плакала.
Юзюк вывеў на двор кабылу - кабыла iшла за iм, дрыжучы i хмылячыся; з-пад грывы ў яе блiшчалi вочы; у зубах краталiся i бразгалi цуглi.
- Здарова, матка!.. - загаманiў Юзюк адразу на ўвесь двор.
- А дзеткi... Адкуль жа ты, сынок? - мацi падымалася з парога. - А што ж гэта робiцца? Гэта ж кiнуць-рынуць усё... Гэта ж бегчы нiтведама куды...
- Нiчога, матка. Мы цiхачом... Карчаваткi блiзка... - Юзюк паказваў зубы, смяяўся.
- А вашы, сын? Паехалi, мусiць, калi прыбег... Толькi мы адны i хворыя i апушчоныя... - мацi стаяла на нагах.
- Нашых ужо чорт не возьме. Калёсы грымелi на загуменнi, аж немцы папужалiся i - назад, за раку... Як мышы - тыц, тыц у кусты... Сам вiдзiў.
- Не трэба так, сын... У вашай жа мацi малыя...
- I малыя i старыя далi драйлозы... Дагонiм. Не плач, матка... - Ён вёў кабылу на павадку далёка ад сябе, баючыся, каб яна не наступiла на босыя ногi, тая грызла цуглi, секучы падковамi зямлю ля ганка. I зноў Таня падумала, што Юзюк як мужчына. Падумала яшчэ, што ён усё лета босы, а вялiкi ўжо; што i на вечарынкi прыходзiў босы - абуць, вiдаць, не было чаго добрага, а лапцi не хацеў насiць.
Кабыла рвалася з аглабень, i Таня ўчапiлася ў дзве рукi за аброць ля цугляў. Юзюк, задраўшы нагу i ўпёршыся ступнёй у белыя клешчы ад хамута, што меў сiлы цягнуў за супонь. Шырокая чорная супонь з сырамцу - ад яе яшчэ пахла - уядалася яму ў пальцы: яны аж пасiнелi. З-пад босай ступнi ў яго церусiўся на траву пясок.
- Таня...
- Га?
- Дзе матка?
- У хаце. Па хатуль пайшла. Пакуль вынесе, нямогучы...
- Таня...
Яна маўчала, учапiўшыся рукамi за аброць: кабыла аж са скуры лезла.
- Таня... На Палiк пайдзём... Супонь чортава... Сырызна... Не сцягнеш... Таня...
Яна маўчала. Не думала, што ён скажа такое.
- Дугу яшчэ знайшлi!.. - ён ужо аж кiпеў. У яго пачырванелi i рукi i твар: налiлiся крывёю. - Таня! Я сумысля... Па цябе... На Палiк усе iдуць. Немцы прыйдуць - нойдуць i Карчаваткi... Таня! - Ён быў памаўчаў. - Мы з табой будзем, удваiх... Не бойся... Мацi пакiнем з нашымi... Старых не зачэпяць...
З Сушкава немцы стралялi не сцiхаючы, i ён аж крычаў на ўвесь гарод, не могучы засупонiць хамут. Яна маўчала; чула толькi, як гараць шчокi, бы хто надаваў па iх, i думала:
"Што ж гэта... Што ён гаворыць? Кiнуць матку?"
- Таня... З Карчаватак тады пойдзем... калi хочаш... Яшчэ дагонiм усiх. А матка будзе з нашымi, я ж кажу...
- Налiха яно мне куды iсцi... - Таня i сама не ведала, як у яе гэта зляцела з языка.
Ён быў сцiх, паглядзеў на яе спадылба вялiкiмi вачыма i закрычаў пасля зноў, паказваючы рукой за раку на могiлкi:
- Чуеш?
Таню адпусцiла злосць. Захацелася плакаць.
- Дацямна яшчэ будзем аж за Дзвiнасой... Таня...
Пасля ёй ужо здавалася, што Юзюк нiчога не гаворыць, толькi клiча: Таня... Таня... Нiхто такiм голасам яе нiколi не зваў...
Сцiхла раптам у Сушкаве стралянiна; было яшчэ чуваць, як па лесе iдуць адгалоскi. Бiла нагамi кабыла, соп, змарыўшыся, Юзюк. Пасля, адвярнуўшыся ад хамута, ён каторы ўжо раз як шапнуў усё роўна:
- Таня...
Яна больш не падымала на яго вачэй: баялася.
Ён маўчаў, стоячы ля аглабнi пад самай паветкай, i не кратаўся, мусiць, глядзеў на яе, Таню, спадылба.
У вёсцы было цiха. За ракой, дзе нядаўна стралялi, кiгiкала, як шалёная, кнiгаўка, i за гумном, у сасоннiку, ляскаталi па карэннi калёсы.
Бiла аб зямлю падковамi кабыла, дастаючы наверх белую, маленькую, што боб, маладую бульбу. Калi ёй адпусцiлi павады, сцiхла i павярнулася пад паветку да сена, падцялежыўшы калёсы.
Далёка ў лесе зарыкала скацiна, i зноў стала цiха. Пасля за грэбляй, у тым баку, дзе могiлкi, нешта заныла, як пад зямлёй. Заныла i сцiхла. Тады зазвiнела, што пчала, i раптам, ужо над самай грэбляй ля маста, загудзела на ўсю вёску.
Таня ўгледзела "раму", калi тая была над Панковай хатай. "Рама" ляцела нiзка, дастаючы да стрэх, як i ўчора надвечар. Праляцела над самай вулiцай i, скрывiўшыся, заварочвалася ля лесу над ямамi, дзе хавалi на зiму бульбу i дзе ўсходам сонца, калi Янук гнаў у поле скацiну, хадзiлi з рыдлёўкамi партызаны - капалi акопы. Назад ляцела зноў над вулiцай, яшчэ нiжэй. Чорная i дзiравая, як старая засланка ад печы, яна махала крыллямi. У канцы вёскi адразу схавалася з вачэй, звалiлася некуды, як падбiты груган, за лес i там доўга ныла, не сцiхаючы.
Тады ў тым баку, далёка, мусiць, аж у самым Камене за ракой, глуха бухнула, як што цяжкое дзе боўтнула ў ваду; пасля прашумела над загуменнем, як бусел ляцеў на сасну, што стаяла на бульбянiшчы ля лесу, i грымнула на самых ямах. У хаце, было чуваць, дробненька зазвiнелi вокны.
- Та-аня!.. - закрычаў Юзюк, i яна адскочыла ад калёс. Рванула ў аглобнях кабыла, Юзюк, ухапiўшыся за лейцы, падвярнуў яе пад паветку, зусiм падцялежыўшы калёсы: - Матку бяжы бяры! Матку!..
Калi Таня перавалiлася ў хату цераз парог - ударыла, што перуном, мусiць, ля варыўнi на бульбе. Здалося, у сцяну ад Панковага двара. Задрыжалi вокны. Са столi аднекуль на падлогу пасыпаўся пясок.
- Та-аня!.. - крычаў на гародзе Юзюк.
Калi яны выйшлi з мацi на двор, над вёскай зноў зараўла "рама".
Таня глядзела з калёс на дарогу... Тут, дзе яны падымаюцца на гару да школы, кабыле па каленi пяску, i яна iдзе як бы па балоце ў Карчаватках напiнаецца што мага. Ля ячменю, дзе ўбiтая сцежка, утаптана ў пясок трава. Дарогу тут здрабяжылi i конi i людзi: знаць падковы i сляды ад ботаў. Сляды ў маленькiя ямачкi ад цвiкоў: нямецкiя.
Тады Таня зноў падумала, што яна пакiнула дома расчыненую хату i што мацi, нямогучы, устане з ложка i пойдзе зачыняць дзверы. Каб жа яна, зачынiўшы, адразу вярнулася на ложак... А то возьме гальнiк i будзе мясцi ганак. На яго кожную ранiцу скачуць куры, наносяць пяску. Замятай толькi за iмi, стой з гальнiком у руках i не адыходзься, калi не прагонiш з двара на гарод у бульбу, дзе яны капаюцца пад калiўем...
Выгнаўшы курэй з сеначак, мацi кожную ранiцу мяце двор ад ганка да варот... Нават каменьчыкi падсоўвае граблямi пасля венiка. Так яна падмятала i сцежку на вулiцы ля свайго плота - да цвёрдай зямлi. Ступаеш тады па ёй, а яна халодная, як з-пад лёду вясной.
Сёння, калi яны вярнулiся з Карчаватак, на двары было аж бела ад пер'я - у iх вялiся адны белыя куры... Пер'е было ў крывi, мокрае яшчэ, папрылiпала да падарожнiку. Валялiся i выкiнутыя з варыўнi пад прызбу пабiтыя паўцагелкi i знятыя з шастка з гары венiкi - былi растрэсены па ўсiм двары... Маленькiя венiкi, што мацi навязала, каб хвастацца зiмой у Панка ў лазнi, якую ён скiдаў летась у гародзе ля рэчкi. Венiкi i не высахлi добра бярозавае лiсце пахла на ўвесь двор.
Ля варыўнi яшчэ пачалi рыць уласаўцы яму, доўгую, роўную з парканам. Мусiць, акоп рабiлi цi шукалi чаго. Навярнулi жоўтага пяску цэлую гару, бы яго вазiлi ўвесь дзень з-пад лесу ад ям, каб засыпаць гразь на двары ля хлева.
Мацi, нямогучы, сабрала на двары з-пад ног венiкi i, абышоўшы яму па пяску аж ля плота, укiнула iх у варыўню праз парог. Мацi такая...
Калi пачынаюць ззаду, ля маста, страляць, Таня, седзячы, нагiнаецца да мяхоў, аж балiць паяснiца. Бачыць тады, як кабыла рассыпае заднiмi нагамi на дарозе пясок, - пяску на гары ля школы па каленi, i яго высака падкiдаюць, круцячыся, колы, на самыя ляжэйкi. Ёй тады страшна - нiбы валiшся з калёс... Яна выпускае з рук лейцы i хапаецца за мяхi... Доўга кiдае з боку на бок...
Калi робiцца цiха, не страляюць, Таня адгiнаецца, спаўзае ў перадок i ссоўвае з мяхоў ногi: памлелi. Кабыла махае хвастом, дастае аж да калень. Хвост у яе мяккi, рассыпаецца па нагах, што ручайка лёну, i тады хочацца пацерабiць iх аб ляжэйку. Але нагам лёгка, яны не ныюць, i Таня папраўляе сваю доўгую касу: каса раскруцiлася i з'ехала на шыю.
"Цяжкая... Трэба было дзве заплясцi i акруцiць ля галавы. Дзве не спаўзалi б..."
Паправiўшы касу, закруцiўшы тужэй i прыкалоўшы дзвюма шпiлькамi з белага дроту, яна глядзiць назад на грэблю: там жа стралялi. Але на дарозе пыл, падымаецца, паўзе на ячмень. Вiдаць адзiн Янукоў конь; далёка за iм едуць Сяргеiшын Алёша i Наста. Самiх iх за пылам не ўгледзiш, чуваць толькi, як ляскочуць ззаду калёсы.
"Асталiся як..." - думае Таня, i ёй тады яшчэ горш страшна. Калi ўсе блiзка, яна не баiцца, а так здаецца, што адна на дарозе. Алёшы зусiм не вiдаць на возе. Наста толькi махае ля яго калёс хусткай.
Таня падымаецца на возе на каленi.
"Дзе Алёша?.. Вярнуўся ў вёску... - здагадваецца яна. - Наста, мусiць, вярнула. Узяла сабе падводу, а самога вярнула. Ён жа iм не раўня. Дзiця яшчэ зусiм, каб нанач ехаць аж у Краснае... Наста добрая..."
Калi Таня думае, што Алёша вярнуўся, ёй тады хочацца плакаць. Яна зноў устае на возе на каленi i глядзiць назад, у вёску. Але iхняй хаты адгэтуль не вiдаць...
Танi i самой хочацца вярнуцца. Папрасiла б Янука, хай бы ўзяў кабылу. Кабыла паслухмяная. Прывязаў бы за аброць да сваiх калёс, iшла б... Янук, вiдаць, не паслухае. Наста паслухала б, але яна не возьме тры падводы. Можа, Боганчыка дагнаць? Не-е... Яго яна не любiць. Нiколi б не стала i прасiць. Яна з iм i ў вёсцы не гаварыла... Панка каб...
Алёша недзе ўжо дома... Перабег грэблю, абмiнуў ля маста ўласаўцаў i у вёсцы. У вёску ўласаўцы пускаюць. Сёння ўсiх пусцiлi, хто варочаўся з Карчаватак...
Яна зноў глядзiць назад на дарогу - Алёшы на калёсах не вiдаць. Тады яна думае, каб узяць i пабегчы самой... Ссунуцца цiха з мяхоў i - на грэблю, як Алёша.
Але дома стане крычаць мацi...
Таня раптам падумала, чаму мацi гнала яе ў падводчыкi, калi Махорка з уласаўцамi прыйшлi на двор браць кабылу. Ледзь стаiць сама ад плачу, а яе гладзiць па галаве i шэпча:
- Едзь, дачка, едзь... Я адна буду мэнчыцца...
Баiцца мацi нечага... Хiба яна, Таня, не схавалася б ад уласаўцаў у хлеве, каб у Германiю не пагналi? Другi раз яе ўжо не папёрлi б у вёску да Мiронавай хаты... Не ў хлеве, дык у бульбеўнiку на гародзе схавалася б. Бульбеўнiк вялiкi, свiней з яго не вiдаць, калi ўлезуць у бульбу...
Алёша недзе дома... Бяжыць на двор вулачкай ля паркана i смяецца, паказваючы зубы, як i яго брат, Юзюк. Мацi яшчэ з-за парога накрычыць на Алёшу, што ён аблыхаў з ранiцы, як сабака, усю вёску - як толькi галава ў яго на карку асталася i як толькi зямля яго носiць... Што ён без бацькi зусiм адбiўся ад рук, не стыкаецца дома, i што яму, неслуху, трэба даваць i даваць лупцоўку, колькi ўлезе, i ён яе некалi схлапоча, не мiне... Пасля яна пагонiць яго за калыску - калыхаць блiзнюкоў, а сама, правячыся, пойдзе да печы i стане бразгаць пасудай на лаўцы ля прыпечка. Алёша будзе маўчаць у парозе, натапырыўшыся, як шашок, i сапцi носам; тады, калi мацi "астыне", ён адыдзецца ад ложка, што стаiць у iх ля акна ад гароду, прыхiнецца цiха да брыжа i пачне кратаць адной рукой калыску. Скрып, скрып... - заскрыпiць прывязаны вяроўкай да бэлькi канец сухой бярозавай жэрдкi, а Алёша будзе спадылба глядзець у парог, дзе мацi, i зусiм не слухаць, як плачуць у калысцы блiзнюкi, пакуль мацi зноў не закрычыць на яго, каб ганяў мух. Тады ён пачне ганяць мух - памахае рукой, засунуўшы пад пасцiлку, i, калi сцiхнуць блiзнюкi, адвернецца; не будзе глядзець нi на мацi, нi на калыску. Прылiпне да акна, праз якое вiдаць загуменне, дзе ля пунь сцiрты саломы i за дарогай жоўты пясок, i стане ўглядацца туды, успамiнаючы, мусiць, учарашнiя гулi. Пасля засмяецца цiха, угнуўшы плечы i паказаўшы зубы. Тады ён зусiм падобны на свайго Юзюка.
Таня кожны раз заставала Алёшу ля калыскi, калi хадзiла да Сяргеiхi. I сама калыхала блiзнюкоў. Нават адхiнала пасцiлку i глядзела на iх. Ляжаць у глыбокай калысцы намiтуськi - сюды галава - туды галава, у палатняных полачках, спавiтыя чырвонымi паясамi з кутасамi, i кратаюць вусенкамi: смокчуць суслы з белай анучкi...
Алёша, калi смяецца, - вылiты Юзюк...
Ля дарогi над ячменем мiтусяцца ў пыле белыя матылi, як хто iх перасыпае, i лятуць ззаду за калясьмi. Яны ляцелi кучкай аж з вёскi з аселiцы: пырхалi i садзiлiся на гразь, ля маста, калi пiла ў рацэ кабыла.
Таня глядзiць на матылёў, i ёй хочацца саскочыць з воза i палавiць iх у жменю: махаць рукой, сцiскаючы пальцы ў кулак, i прыгаворваць:
Матыль, матыль, дай мукi,
А я табе маку...
Яна гэтак лавiла матылёў, калi была такая, як Алёша. Цяпер ёй пайшоў пятнаццаты...
Матылi на гары астаюцца ззаду - мiтусяцца недзе аж ля Алёшавых калёс.
Алёша ўжо дома...
Таня думае пасля, дзе ж цяпер яго брат, Юзюк. Недзе ўжо ля Дзвiнасы... Адтуль яшчэ далёка да Палiка...
Ляскочуць наперадзе ў некага калёсы. За Кур'янаўскiм садам гудзяць i гудзяць ад палудня самалёты. Храпе кабыла, скрыпiць пад мяхамi задняе кола, рэжацца аб загваздку. З меха аднекуль на руку пырснула жыта, дробненькае, сухое, аж счарнела: залеташняе, мусiць. З дзiркi, цi што? Крычыць, махаючы рукамi, на сваёй падводзе Боганчык. Зноў страляюць уласаўцы ля маста.
Калi блiзка пад'язджаеш да ячменю, сыплецца на твар чорная мошка, дробная, што мак, лучае ў вочы, i тады пячэ пад павечкамi...
Таня трэ вочы кулакамi, а калi адплюшчвае, пад павечкамi яшчэ горш рэжа i балiць...
Та-та-та... - стукае несцiхана ля маста кулямёт, якраз як i тады, калi яна вяла мацi пад пахi з хаты на двор пад паветку, а Панковым гародам беглi па бульбе на аселiцу да маста партызаны...
Стала холадна, як ноччу пад ранiцу ў Карчаватках у балоце, калi не было дзе сесцi, бо ўсюды чвякала вада...
Таня сцiснулася на возе ў камяк, падкорчыўшыся i ўгнуўшы галаву. Бачыла цяпер перад сабой толькi, як махае хвастом кабыла; а калi варочала галавой, каб зiрнуць, дзе страляюць, ёй былi вiдаць на Алёшавых калёсах адны мяхi.
Янука старога з Настай зусiм не ўгледзiш за пылам.
Цыў... - свiшча над дарогай, якраз як тады, калi яны ехалi па загуменнi i Юзюк бег ля калёс, паганяючы кабылу.
"Дзе цяпер Юзюк?.."
Та-та-та... - здаецца, страляюць зусiм блiзка ў ячменi i на двары ля школы.
Застрыгла вушамi кабыла i, напяўшыся, скочыла ў ячмень. Таня пачула, як у яе зачапiлi ля нагi сена. Яно зашапацела, што сухая трава на купiне на балоце...
Яна адсунулася на возе ўзад i яшчэ больш нагнулася, апёршыся рукамi на мяхi. Пайшла навыцяжку кабыла па ячменi, якраз там, дзе падымаўся пыл, - як сумысля.
Закрычаў нехта ўперадзе на дарозе... Здалося, як усё роўна на двары пад паветкай Юзюк... Ён забягаўся па яе... I што гэта ён казаў? Каб яна кiнула матку? Ён i яшчэ ёй гаварыў... Яна помнiць што... Ёй яшчэ нiхто такога не гаварыў... Яна i не думала нiколi, што такое гавораць... I каб хто, а то Юзюк, Алёшаў брат, тоўсты, як лантух, лабаты i босы... I глядзiць ён спадылба, i ў хаце ў iх двое блiзнюкоў...
Пыл падымаўся цяпер ля самых калёс; пабегла кабыла, мусiць, па загонах: кiдала з боку на бок...
Тады закрычала на ўсю дарогу Наста...
Калi ля маста перасталi страляць, на гары ля школы стала цiха. Лескаталi толькi дробненька калёсы, дзе ехаў Панок; ззаду нiкога не было чуваць. Падняўшы галаву, Таня ўбачыла, што кабыла iдзе дарогай за Панковымi разводамi; яна тады аглянулася: ля Алёшавых калёс стаяла з Януком Наста.
"Чаго яны пасталi?.."
Яна хацела крыкнуць iм, што Алёша недзе дома, хай не дзiвяцца, калi не згледзелi, як ён збег; хацела нават падняцца, каб стаць на каленi. Тады пачула, што пад нагамi мокра... Лапнула рукамi па мяхах - рукi былi ў крывi.
Яна адсунулася на край воза да ляжэйкi. Забалела-забалела ля калена нага - запякло, што агнём... Аднекуль зноў узялiся i заслалi свет матылi... Белыя, мiтусяцца перад вачыма: уверх-унiз, уверх-унiз...
Пасля ёй здалося, што яна, убегшы ў хату з гароду, дзе астаўся пад паветкай Юзюк, паслiзнулася на падлозе i ўдарылася аб парог... Зазвiнела ў галаве.
Выпусцiўшы з рук лейцы, яна адвалiлася на мяхi.
4
- Што будзем рабiць з дзяцьмi, мужчыны?..
Таня пачула Настулiн голас як адкуль здалёку; тады ля самага воза на ўсё поле загаманiў Махорка, а яна ляжала, адплюшчыўшы вочы i сцiшыўшыся, як вiнаватая. Было горача, хацелася пiць, у роце перасохла, што ад палу, калi доўга ляжыш хворая, але яна не папрасiла - баялася клiкнуць Насту...
Якая цяжкая нага...
Нагу перавязалi, сцiснуўшы як мага, падалом ад Настулiнай кашулi. Падол Наста адрывала, стаўшы ў пясок на каленi за калясьмi, каб не глядзелi мужчыны. Пасля высыпалi з Танiнага белага кужэльнага мяшка на дарогу жыта, раздзёрлi па шве мех i ўкруцiлi iм, што ручнiком, нагу. Укручвалi Наста з Панком. Крывi цяпер не вiдаць i не балiць нага, толькi цяжкая. I - совае ў калена, як хто гарачым прутком, выняўшы з агню.
- Што будзем рабiць з дзяцьмi, Iван? - гэта голас Насты. Яна стаiць пасярод дарогi. Насту абступiлi мужчыны, топчуцца ля яе, Танiных, калёс: Боганчык, Махорка i Валодзя Панок. Янук адзiн сядзiць, сагнуўшыся на калёсах i насунуўшы на галаву кепку...
- З якiмi дзяцьмi?
Гэта Боганчык. Асiп, кашляе. Таня яго зусiм не пазнае, хоць, падняўшыся, бачыць зблiзку Боганчыкаў спалены на сонцы шырокi чырвоны нос i чорную бараду.
- З Таняй... З Алёшам... Што глядзiш у зямлю?
"Алёша?.." Таня вышэй падымаецца на возе, каб паглядзець, дзе ён; на яе крычыць Наста, але Таня бачыць Алёшу: той сядзiць на сваiх калёсах што цвiк, натапырыўся, скрывiў галаву i слухае, што гавораць уперадзе. Тады яна зноў кладзецца на мяхi - на яе крычыць i крычыць Наста, - але цяпер нiзка пад галаву i не вiдаць, што робiцца на дарозе.
Чаго яны ўсе сышлiся?
- Таня?.. Дзецi?.. - зноў захлiпаецца Боганчык. - Ды я ў пятнаццаць... - ён сiпiць, i калi Таня падымае галаву, бачыць, як ён стукае сабе кулаком у грудзi.
- Цiха... Цiха... - гэта зноў гаворыць Наста. Падняла ў руцэ хустку i махае на Боганчыка, бы хочучы адагнаць яго ад сябе, як жывёлу.
"Чаму яна адна з iм гаворыць?"
- Дзiця-я... З-за пазухi валiцца...
- Пры дзецях? Паўважайся тады мяне, старой, Iван... У Танi ж нага. Рана...
"Рана!.. Яе завязалi, каб не iшла кроў. Змярцвела ўся нага..."
- Р-а-а-на... Аб ляжэйку абдзёрла... - сiпiць усё Боганчык.
"Ага. Не рана. Аб ляжэйку абдзёрла... Чаму яны тады не даюць устаць? Як хочацца пiць..."
- Што будзем рабiць, мужчыны? Чаго вы ў рот вады набралi?
Мужчыны маўчаць; сцiхае i Наста, пасля ўжо гаворыць:
- Праз цябе, Iван. Хай бы Таня дома з маткай аставалася. Ты яе выпер... Не церабi барады...
- Я? Я выпер? Значыць, я? - зноў на Насту махае пугаўём Боганчык. - А што? Адзiн за ўсю вёску галаву панясу? Адзiн? За ўсiх вас? Добранькiя ўсе... Дома б асталiся... А Iвана аднаго ў Краснае, каб яго там... асвяжылi... Не-е...
- Што будзем рабiць? - Наста пытаецца ўжо ў некага другога, адвярнуўшыся ад Боганчыка.
- Ехаць трэб-ба... - заiкаецца Панок i кашляе.
- Не начаваць жа тут... Улупяць, брат, - пясочак пасыплецца...
- Не да смеху, Махорка... - зноў кашляе Панок, закрываючыся рукой.
- Х-хе... Х-хе...
- Мужчыны, мужчыны...
- Не шумi, Наста... Сама знаеш. Куды адашлём дзяцей?.. У вёску?.. Дзякуй, што вырвалi. Хоць двое.
- Што ты гаворыш, Пан? Там жа i твае... Там жа i мае...
- Тое i гавару...
- Што ж мы стаiм, мужчыны? - Наста зноў пытаецца, падыходзячы то да аднаго, то да другога.
Цяпер ужо нiхто ёй нiчога не гаворыць. Пачакаўшы, махнуў Махорка рукой, на якой не было двух пальцаў, недзе ў сябе ля носа:
- А нам, татарам, усiраўно: цi водка, цi пулямёт... Лiжба з ног ш-шыбала...
- А дзецi? Вы што гэта ўсе сягоння, Мiрон?
- Чорт iх не возьме. З'ездзяць i вернуцца. На нашых вачах. Што я iм, скажы - звер?.. У мяне ў самога дзецi...
Тады доўга заiкаўся, кашляючы, Панок - гаварыў нешта Насце на вуха. Таня зiрнула на яго - ён скроб пальцамi сiвую патылiцу, кiваў галавой i ўсё глядзеў за гару, дзе была вёска.