У Разанцы зусiм сцямнелася; усхадзiўся вецер, сыпаў i сыпаў крупамi i ныў збоку ў возе ў саломе; за Рагозiнам, адкуль яны ехалi, пад'яснiлася, пабялеўшы, неба. Было вiдаць, як па iм беглi хмары. Пасля там выехаў маладзiчок, вузенькi, востры i чырвоны - што з агню. Нiзка, ля самай зямлi.
Заблiшчала ўперадзе на дарозе вада.
Далёка за Рагозiнам - мусiць, у самiх Альковiчах, дзе быў гарнiзон, застукаў кулямёт, глуха, што з-пад зямлi. Натапырыўся конь, задзёр галаву. Пасля ззаду рэдка i доўга стралялi з вiнтовак - як i кожную ноч.
Пад нагамi пабольшала вады - спускалiся ў Разанку. Нахiлiўся воз, пад вадой не было вiдаць следу, не пакiруеш. У Разанцы яшчэ не прарвала дарогу, вада iшла поверху, па лёдзе, разлiваючыся шырака, на паўганей. Сплываючы пасля за дарогай у вузкi i чорны ручай, яна пёрлася як шалёная - вiрам - i стагнала, што ў рацэ.
Махорка пусцiў каня аднаго: конь стары, сам знойдзе дарогу. Ускiнуўшы лейцы яму на спiну ля падсядзёлка, ён сышоў з дарогi i пайшоў пасля ззаду за возам.
Вада зайшла за каленi, набегла ў валёнкi, халодная, як лёд. Закалола адразу ў пальцы.
- Но-о!.. Но-о!.. - крычаў Махорка, упёршыся ў воз ззаду ля вяровак; чуў, што аслаблi вяроўкi, адпусцiлiся, i баяўся, каб не выехала з-пад парубня салома... Хроп уперадзе конь, рваў санi; вада апала, не даставала да калень, i Махорка падумаў, што праехаў Разанку, што конь захроп, беручы пад гару. Трэба было ўзлезцi на воз, пацягнуў бы конь, а то здурнеў - самахоць памачыў ногi. Стала холадна, падскочыла злосць; забегшы наперад, Махорка схапiў лейцы i замахнуўся з-за вуха... Але конь чапаў i чапаў, напяўшыся, аж скрыпелi гужы - ведама, сырамец, расцягвалiся, - i трашчалi пад саломай аглобнi - маглi лопнуць акрутнi. Махорка зноў ускiнуў лейцы каню на спiну.
Стралялi цяпер ужо блiжэй, у Рагозiне. Уверх ляцелi кулi, чырвоныя, як iскры, i гаслi аж тут, над Разанкай. Зрабiлася зусiм цёмна, схаваўся маладзiк; пабольшаў вецер, заныў у возе ў саломе, усё роўна што дзе завылi ваўкi; падрабнелi крупы i секлi ў шчокi, як пяском.
- Мiрон!.. - клiкнуў раптам Боганчык, сiпата, усё роўна што захлiпаўся.
Махорка тады аглянуўся назад - яго быў падхапiў вецер, чуць не скiнуўшы з ног... Ззаду на дарозе чарнеў Боганчыкаў жарабок; ля яго бегаў сам Боганчык - з аднаго боку на другi. Блiснуў на вадзе агонь - мусiць, Боганчык быў з папяросай. Тады Махорка ўбачыў, як па снезе ля дарогi, абышоўшы Боганчыка з возам, iдзе Алёшаў конь, даганяе яго, Махорку. Цёпкае па вадзе, цягнучы за сабой аглобнi...
- Мiрон! - Боганчык крычаў цяпер аднекуль з-за воза: яго не было вiдаць.
Аббегшы Боганчыкавы санi, Махорка ўбачыў, што на дарозе ляжаў абернуты набок у самую прорву Алёшаў воз; вiдаць былi з-пад саломы кары з казой i вышараваныя белыя шыны на палазах. Вада, абмiнаючы воз, хлынула ў бакi, i да яго было не падступiцца.
- Алёша!.. - крыкнуў зноў Боганчык. Ён стаяў цяпер ля сваiх саней ззаду, не адыходзiўся, як баяўся ўсё роўна вады.
Махорка толькi цяпер агледзеўся, што нiдзе не вiдаць Алёшы.
"Прыцiснула..." - падумаў ён.
Вада ля воза займала вышэй калень; чорная, з друзалкамi дробнага лёду, як насечанага.
- Алё-ёша!.. Цыган!.. - закрычаў Махорка i падумаў, што Алёшу не магло прыцiснуць возам, бо ён сядзеў наверсе, яго недзе скiнула ў самую прорву...
Усюды шумела вада: булькала ля перакуленых саней пад саломай i стагнала пад Рагозiнам у глыбокай лагчыне...
Ламаўся лёд, ногi правальвалiся на той свет - хоць бы на што аперцiся...
Абышоўшы вобмацкам воз, Махорка пабег, коўзаючыся па лёдзе, ля самай прорвы ўнiз, у Разанку...
Стагнала вада; вецер быў якраз у вочы; дубелi, не гнулiся ногi... Недзе ззаду ля вазоў нокаў Боганчык, паганяў жарабка: мусiць, выязджаў з вады.
- Алёша!.. Сукiн сын... - закрычаў зноў Махорка i пачуў, як правалiўся пад лёд да паяснiцы. - Хлапец!..
Займала дыхаць; гнала вада, збiваючы з ног...
Пасля Махорку здалося, што нехта ўчапiўся яму за кажух, ля паяснiцы, моцна, як у дзве рукi... Ён аглянуўся i ўбачыў ззаду Алёшу...
- Цыган... Маць тваю так...
- Гэ-эй! Гэй! - гаманiў ззаду на дарозе Боганчык, i свiсцеў у лагчыне вецер, нiзка, над самай вадой.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Калi Махорку зноў таўханулi ззаду ў плечы, ён убачыў, што астаецца ад мужчын, не спраўляецца iсцi. У Алёшы з носа цурчом лiлася кроў, капаючы аж на дарогу ў пясок, i Алёша задзiраў угару галаву i спатыкаўся. Рука ў яго змокла, зрабiлася мяккая i выслiзвала - не ўзяцца.
- Легчы трэба... На зямлю... Што ж з табой рабiць?..
Алёша, папярхнуўшыся, закашляўся. Зрабiўся белы, як палатно.
Махорка, мусiць, быў стаў, бо ззаду яму зноў тарханулi ў плечы.
"Трэба данясцi хлапца да вазоў. Узяць на рукi i нясцi перад сабой. Не дойдзе..." - падумаў ён.
Махорка сядзеў цяпер на возе, звесiўшы ногi з ляжэйкi, а яму здавалася, што ён iдзе сцежкай, па якой ззаду паўзе гадзюка...
Цела зрабiлася шорсткае, што ад асця; здавалася, на скуры высыпала сыпка. Мiж лапатак стаяў холад - там не высыхала мокрая рубашка. Траслося ўсё ўсярэдзiне, i вунь як не хацелася ехаць - хоць забi.
"Вот табе i Пунiшча. Нават не справiлiся даехаць. Што цяпер?.."
Адвярнуўшыся, Махорка зiрнуў на Боганчыка. Той iшоў ля калёс, узяўшыся за ляжэйку, i глядзеў уперад.
Усе былi ля сваiх вазоў - загадалi немцы. Яны загадалi яшчэ не сыходзiцца ў кучу i не гаварыць адзiн з адным. Пагоняць перад сабой праз Тартак. Шаша недзе перакапана... На шашы завалы... А тут, на дарозе, яны баяцца мiн. I засады баяцца... Хаваюцца за плечы, як у Камене. У Камене яны аж два разы выганялi з вёскi людзей i пёрлi перад сабой на лог да Вiлii, дзе на другiм беразе былi партызанскiя акопы. I старых i маладых...
На дарозе грукалi нагамi немцы, як усё роўна з соснiку, з гары, сыпалася каменне, - iшлi ззаду, услед за падводамi.
Над дарогай падняўся пыл - роўна з лесам, яна стала ўся сiвая, як ад дыму. Немцы падымалiся з лагчыны на гару, i здавалася, што яны вылазяць з зямлi - галовамi. Iшла, вiдаць, рэгулярная часць - немцы варочалiся з вёсак у Краснае цi, можа, нанава хлынулi з-за Вiлii шашой, каб праз Краснае i праз Лепель прарвацца на Палiк...
На дарозе ад сонца блiшчалi вiнтоўкi i аўтаматы, як чорнае шкло. Блiшчалi, што выпацканыя ў дзёгаць, чорныя прыклады - немцы няслi вiнтоўкi стваламi ўнiз: на канцах прыкладаў блiшчала шырокая белая бляха. Блiшчалi ўгары ў пыле штыкi - нажы - i чорныя скрыначкi на плячах у немцаў, мусiць, з патронамi; блiшчалi каскi, вялiкiя, з чыгуны, у якiх дома вараць свiнням бульбу, з загнутымi кароткiмi брылямi над вачыма, з белымi, маленькiмi, намаляванымi матылямi над вушмi; блiшчалi плешкi ад балтоў на касках, белыя, што вышараваныя ў пяску; блiшчалi на дзягах белыя кацялкi; блiшчалi чорныя кулямёты з доўгiмi i тупымi рулькамi ў вялiкiя дзiркi, блiскалi мiнамёты за плячыма ў немцаў - маленькiя, чорненькiя, на жалезных падстаўках, вузкiх i доўгiх, што ўсё роўна на бляхах, на якiх дома ў печы сушылi баравiкi i ячмень на крупы...
Махорку здалося, што блiшчыць уся дарога... Ён падумаў, што гэта б'е з-за соснiку ў вочы сонца, не дае глядзець, i адвярнуўся...
Пад'язджалi да павароту, да старога раскiданага маста ў лагчыне. За мастом злева на iмшарах было недзе Пунiшча...
Дарога iшла лагчынай, паабапал дарогi воддаль раслi старыя рэдкiя сосны; ля самай зямлi па сiвым моху слаўся малады соснiк i пад'ялевец.
На глыбокiм, густым i дробным, як перасеяным на рэшата, жоўтым пяску на дарозе тырчалi што ўкапаныя сасновыя пнi - чорныя смалякi, абдзёртыя восямi i вымазаныя ў дзёгаць, i раслi сасонкi, дробныя, жоўтыя: не ўсталi з зямлi.
З гары, калi iшоў дождж, вiдаць, гнала сюды пясок, да самага маста; конь правальваўся па каленi, i Махорка звярнуў набок, на цвёрдае: на сiвец i верас. Ля маста было свежа; над самым соснiкам нiзка стаяла сонца, i ён блiшчаў увесь ад расы. Запахла балотам, гразёю i сырым бабком; зафорскаў конь, чуючы ваду, - хацеў пiць.
За мастом дарога выводзiла на стары буй. Пачынаўся Тартак...
На гэтым месцы, выбiтым i калясьмi i леспрамгасаўскiмi прычэпамi, - тут вазiлi да вайны ўвесь час лес да Дзвiнасы, пад самае Краснае, - стаяў некалi тартак - лесапiлка. Ля лесапiлкi быў i млын. Лесапiлкi даўно ўжо не стала, а малоць у млын вазiў яшчэ яго бацька, калi быў жывы, Махорка помнiць.
На буi ўсюды было панакiдана старога дрэва. Доўгае i кароткае, круглякi i пашчапанае, яно ляжала ля самай дарогi, паўязджала глыбака ў зямлю, пагнiло, патрэскалася i парасло белым мохам, струпаватым i дробным, што кароста; пазасыпалася жоўтым пяском, якi невядома адкуль браўся тут, мусiць, яго панарывалi краты, точачы норы. Ад сасновага бярвення пааставалiся смаляныя асяродкi - тоўстыя i буграватыя, яны ляжалi на самай дарозе, усё роўна як яе хто вымасцiў ад гразi, i драгка было ехаць. Ляскаталi калёсы - здавалася, парассыпаюцца драбiны; кiдала з боку на бок, як на грэблi ля вёскi; аднекуль з меха пырскала ў вочы жыта: па зярняцi.
Была вiдаць здалёку белая бяроста - цэлыя кучы, усё роўна як хто нассоўваў яе ды не даў рады забраць цi спалiць; ля бяросты ляжала ўпокат чорная, у белыя пiсягi, з нарастамi губы i цэру, крывая, тоўстая, не абхапiць у камлi, бяроза. Сям-там блiшчалi сосновыя намазгляватыя, без кары круглякi, не пагнiлi i ляжалi ўнакат - у два-тры бярны, - дзе некалi, мусiць, былi высокiя, не дастаць з зямлi рукой, шлiхты. Пасля iх раскацiлi людзi, рассунулi бомкамi i пусцiлi ў гатар. Гатар рэзаў цвёрдую з камля, што камень, сасну, засыпаючыся чырвоным ад смалы, як акрываўленым, пiлавiннем; крышыў на соль доўгiмi i вузкiмi, нацягнутымi, як струны, пiламi сухiя сукi, што iшлi ў дрэве ад самага сэрца; стукаў з натугай, як надрываючыся, калi людзi, упёршыся рукамi, пхнулi яму пад зубы дрэва; пасля ныў, як шалёны, калi аставаўся парожны, раскiнуўшы на бакi шырокiя, тонкiя, белыя, як сыр, дошкi - усё, што асталося ад дрэва. Дошкi хапалi з-пад пiл чорныя, у смале, чалавечыя рукi i адкiдалi далёка ў шлiхту, а з другога боку зноў пхнулi на цялежках па рэйках сасновы цвёрды камель пад самыя зубы, i зноў гатар засыпаўся пiлавiннем, задыхаючыся...
Вецер гнаў пiлавiнне далёка на буй, цi, можа, яго адвозiлi далей ад лесапiлкi i ссыпалi, i яно ляжыць яшчэ хоць дзе i цяпер, не пагнiло. Там, дзе былi сасновыя шлiхты, на зямлi блiшчыць смала. Яна некалi цякла з перарэзанага непадсочанага дрэва, капала i сохла. Цяпер смала - што журавiны на балоце, калi пачынаюць спець. Яе што насыпана, i яна ўсякая: i жоўтая, i чырвоная, i белая. Лучаюцца i вялiкiя друзалкi, з яйцо, i меншыя, з арэх.
Ля гнiлога дрэва пусцiўся расцi малiннiк. Густы i цёмны, ён слаўся па зямлi, хаваючы з вачэй трасочнiк i сiвое выпетранае пiлавiнне. Тырчаў кустамi белы сiвец, насеяўся, i пайшоў у рост верас, высокi, сухi i разгаты - адны дудкi. Далей ад дарогi на буi вiдаць былi кунатыя зялёныя сасонкi - раслi памялом, i адскочыў высокi i гонкi бярэзнiк - яго ўжо можна было рэзаць на венiкi: мясцi ў хаце.
Лес засцiлаў i хаваў з вачэй здратаваную зямлю, хаваў першы тартак, якi зрабiлi тут, калi яшчэ ў хатах ляжалi халодныя, не ступiць босай нагой, з чырвонай глiны, убiтай пранiкам, падлогi; калi трэба было, паклаўшы на высокiя сталюгi дрэва, выразаць рукамi дошку за дошкай...
Махорка помнiць: як ён быў малы - на двары ля варыўнi на сталюгах рэзалi дошкi. Пiлавiння было цэлы двор - аж да ганка.
Праз некалькi гадоў ад тартака астанецца толькi званне; гэта месца: i лог у самы кут да ракi, i буй, i лес за мастом на гары - будуць зваць адно Тартаком, як завуць ужо i цяпер. Толькi доўга яшчэ будзе ляжаць ля дарогi вялiкае белае каменне, пакуль не патрэскаецца, не абрасце мохам, не пачарнее i не ўедзе ў зямлю - навек. На iм зноў тады вырасце лес - падыдзе да самай дарогi, як i даўней...
На буi пахла смалой, густой, сасновай. Так пахла смала на падсочцы пад Карчаваткамi. Яна i цяпер яшчэ ляжала там у тарнiтках - можна знайсцi ля пнёў - застыла, цвёрдая, што камень, i блiскучая, як шкло.
Пах смалы быў сухi i горкi - хацелася кашляць. Здавалася, ён вiсеў над дарогай ад учарашняга, калi пякло сонца, - вiсеў у лесе, як у сценах, не баючыся халоднай начы i туману.
Немцы iшлi ззаду, услед за Насцiнымi калясьмi, - ускруцiлi пыл, ён падымаўся вышэй лесу, рабiўся руды ад сонца i поўз над соснiкам у лагчыну на балота, - грукалi нагамi пасярод дарогi; саступалi з пяску набок, на траву, заходзячы наперад Буланчыку, агiналi калёсы, як усё роўна шырокай падковай, i зноў блiшчалi на сонцы з галавы да ног, аж слеплi ад iх вочы...
Махорка падумаў, што недзе так немцы iшлi i за каменскiмi бабамi, калi гналi iх да броду перад сабой...
Немцы, было вiдаць, iшлi ззаду з перарывам: валiлi валам, тады дарога была пустая, стаяў толькi пыл; пасля зноў пачыналi iсцi i iшлi без сканчонага.
Цяпер, калi Махорка азiраўся, бачыў, што пыл падымаецца аж за пасекай над лесам - ля шашы. Там раўлi машыны i глуха бразгала жалеза.
На шашы, мусiць, танкi, шашу недзе завалiлi, i танкi пойдуць сюды, на Тартак...
- Паганяйце!.. - крыкнуў ён; яго ўсё яшчэ трасло: адпусцiць, тады зноў схопiць, як голага...
"Мне ўжо, што зверу... трэба шукаць цёплага месца, каб дзе пагрэцца на сонцы", - падумаў ён.
Над дарогай праляцеў, цыльгiкаючы, дзяцел - над самымi калясьмi; запахла аднекуль сырой зямлёй, аж зрывала нос.
Пасля на дарозе ззаду раптам зрабiлася цiха, усё роўна што сталi былi i калёсы i немцы...
Калi Махорка пачуў, як стрэлiлi - блiзка i ядрана, аж рэха пайшло лагчынай, - не пазнаў адразу дзе: здалося, як усё роўна над вухам...
Ён спопаразку адвярнуўся: яны былi ўжо ў лагчыне - у самым Тартаку.
Ззаду за ўсiмi махала i махала лейцамi Наста: астаўшыся, паганяла Буланчыка. За ёй усё яшчэ iшлi пярэднiя немцы, блiзка, падковай. Махорка падумаў быў адразу, што трэба было б памагчы Насце падапхнуць калёсы, бо Буланчыку цяжка па пяску. Пасля ён згледзеў, як становiцца ў пяску i Панкоў конь: пройдзе-пройдзе i стане. Панок сядзеў на возе, звесiўшы галаву. Не было на калёсах толькi Боганчыка. Пацямнела рабая Танiна кабыла - ад пылу.
Пасля адразу ад трэску зашумела ў галаве, i Махорка пачуў, як яго таўханулi знiзу калёсы - рвануў, мусiць, Сiбiрак - i скiнулi з воза. Ён, схапiўшыся за ляжэйку, ускочыў быў адразу на ногi...
Р-р-р... - трашчала ззаду на дарозе ля маста, як у агнi. Над гарой, адкуль яны з'ехалi, падняўся густы пыл, засцiлаючы соснiк да самай зямлi. Пыл падымаўся кучкамi i на дарозе ля падвод: блiзка ля Алёшавых калёс...
- На зямлю! Дзяцей на зямлю!.. - закрычаў Махорка, не чуючы самога сябе, i пабег, сагнуўшыся, назад ля падвод.
Убачыў быў, як кiнула з рук лейцы Наста i пабегла яму насустрач. Страпянуўся на возе Панок: конь рвануў яго разводы з дарогi пад сосны. Панок тросся i кашляў, але яго не было чуваць.
- Дзяцей на зямлю!.. - закрычаў зноў Махорка i падумаў, што Наста яго не чуе: мiнула Алёшавы калёсы i бяжыць воддаль ад вазоў наперад, сюды, да мужчын...
Махорка тады падбег да Танiных калёс i, схапiўшы Таню пад пахi, сцягнуў на пясок...
Таня ўчарэпiлася яму за рукi i не пускала ад сябе...
- Не ўставай!.. - загадаў ён. - Аш-шалела...
Пасля, стоячы на каленях, убачыў, што Наста ўсё яшчэ бяжыць па пяску, схапiўшыся рукой за грудзi - задыхаецца.
- Кладзiся!.. Здурнела, маць тваю так!.. - замахаў ён на яе рукамi. Заб'юць...
Наста ўсё бегла, мiнуўшы Алёшавы калёсы, - бегла, мусiць, да Танi...
- Алёшу!.. Алёшу глядзi!.. - закрычаў ён зноў.
Але Наста бегла, не чула.
Тады ён згледзеў, што Алёша сядзiць усё на калёсах, не кратаўшыся, як прырос...
Падняўшыся з калень, Махорка пачуў, што яму стала ўсяму горача i круцiцца ў галаве, усё роўна як чым яе ўдарылi...
Алёша сядзеў на калёсах, увесь жоўты, што агонь; вадзiў толькi галавой з боку ў бок... Пасля Махорка ўбачыў, што жоўтая стала зямля i мяхi... Падумаў, што гэта ў яго ўваччу.
Недзе блiзка заржаў конь. Закрычаў Панок, як усё роўна наперадзе...
Махорка тады, бегучы, глянуў на дарогу i ўбачыў, як у лагчыну, сюды, дзе сталi падводы, хлынулi немцы. Беглi соснiкам, прыгнуўшыся; сыпалiся дарогай адзiн за адным, топчучы ўсё жывое пад нагамi; падалi пластам на зямлю ў пясок - клалiся аблогай...
Махорку раптам здалося, што з гары сыплюцца мышы... Усё роўна як хто касiў у тым баку на балоце ля маста i, размахнуўшыся касой, падкiнуў з кургана ўверх мышынае гняздо... З гнязда рассыпалiся мышы; дробныя, сiвыя, яны пiшчалi, прыбiтыя i парэзаныя, на чым свет стаiць, аж закладала вушы...
Махорка падумаў, што немцы лучылi на засаду, што партызаны зрабiлi яе ля маста пад самым Красным, дзе iх зусiм не чакалi. Немцы рынулiся ў лагчыну, бо па абозе з засады не стралялi - прапусцiлi наперад... Яны хавалiся за людзей, як у Камене...
Махорка пачуў, як над галавой засвiсталi кулi, кароценька i востра цюў! цюў! - i бiлi па дарозе, па пяску, цвёрда i глуха, усё роўна як хто лупiў цапамi па кучы жыта на працiўнi ў пунi. Застрыг вушамi i рвануўся з аглабень Алёшаў конь.
Па iх цяпер стралялi i ад маста, з лесу, з засады, i з балота, куды схлынулi з дарогi немцы... Яны цяпер, усе сямёра з падводамi, асталiся адны на дарозе... Трэба бегчы ўсiм за паварот да маста - да партызан. Каб толькi Алёшу схапiць з воза...
- Кладзiся, дурная!.. - крыкнуў ён зноў Насце. Яна бегла якраз на яго, раскiнуўшы рукi, усё роўна як хацела злавiць... Яму здалося, што ў яе чорныя вочы, як галавешкi, i вялiкiя-вялiкiя. Бегаюць i бегаюць, не ведаючы, за што ўчапiцца...
Ён як быў сагнуўшыся, дык i штурхнуў яе абедзвюма рукамi - у самую паяснiцу... Яна расцягнулася была на траве, на белым сiўцы, выставiўшы ўперад рукi, тады раптам страпянулася ўся i, ускочыўшы, пабегла зноў наперад...
"Да Танi..." - падумаў Махорка i закрычаў:
- Назад! Назад да маста! Сам забяру дзяўчыну.
Наста бегла цяпер сагнуўшыся, як i ён, Махорка, не махала рукамi i, павярнуўшы галаву, глядзела адно, утаропiўшыся, на той бок дарогi, да маста, адкуль стралялi...
Пасля Махорка ўбачыў, як падняўся на заднiя ногi Алёшаў конь задзёрлiся высака ўгару, аж стаймя, белыя аглобнi - тады памалу-памалу пачаў асядаць на дарогу, усё роўна што баючыся ступiць на яе блiскучымi, вышараванымi аб пясок падковамi... Чмякнуўся пасля цяжка, што ссечанае дрэва, схаваўшы ў пясок галаву з вялiкiмi мокрымi вачыма... Зазвiнела, лопнуўшы, атоса i стукнулася канцом па зямлi ля самых ног у Махоркi спераду. У вочы пырснуў пясок.
Цяпер Махорка ўбачыў Алёшу высака на мяхах... Той сядзеў нагнуўшыся ўперад i, раскрыўшы рот, глядзеў на дарогу - на каня... У яго расшпiлiлася на грудзях чорная рубашка - раз'ехаўся замочак - i спаўзла з плячэй. Было вiдаць голае маленькае худое плячо - пачырванела збоку - Алёша, мусiць, адлежаў яго на мяхах, едучы ўсю дарогу.
Махорку зноў было здалося, што Алёша ўвесь жоўты...
- Далоў!.. Далоў, сукiн сын... Адурнелi ўсе...
Махорка выпрастаўся ля самых калёс i ўбачыў, як з мяхоў кулем скацiўся на зямлю Алёша, нiбыта Махорка яго лавiў i ён не хацеў дацца ў рукi...
- Назад, сукiн сын!.. У Лажок, да маста... У Лажо-о-ок... Да ма-а-ста... На-аста!.. На Пунiшча!..
Цюў, цюў... Кулi зачапiлi мяхi ў Алёшы на возе, блiзка, ля самых грудзей у Махоркi. Па шчацэ сцебанула жыта, усё роўна што пырснула з-пад цапоў у малатарнi... Пасля ён пачуў, як яго ўдарыла ззаду нечым цяжкiм i цвёрдым у плечы...
Затрашчала цяпер за мастом, на самай гары, адкуль яны ехалi, - за паваротам... Стралялi i адтуль, мусiць, удоўж па дарозе сюды, у лагчыну, куды беглi немцы...
Аднялiся раптам ногi па самыя каленi; Махорка хацеў быў учапiцца рукой за ляжэйку, але не слухала рука. Здалося, што дарогай пагнала жоўты пясок; пясок заняў аж па пахi, i ў iм мякка стаяць, што прыхiнуўшыся на лагу да капы сырога сена. Горача стала ў плечы i мокра - гэта сена стаяла, складзенае ў капу ўсю ноч, угрэлася i гарыць...
Ён здагадаўся: па iм стралялi з балота немцы - якраз у спiну... На партызана падумалi: бегае па лесе ў чорным...
Падаючы, ён чуў, як дугала на дарозе, нiбыта гналi ад маста ў лагчыну коней. Убачыў, што зноў бягуць немцы, азiраючыся i страляючы назад. Далёка, на самай гары за мастом, бушаваў агонь - высокае жоўтае полымя лiзала соснiк. За iм не было вiдаць неба.
Пасля Махорка ўбачыў, што гарыць i ля маста - гарыць лес; немцы ўсё бягуць яшчэ дарогай адтуль - заднiя, мусiць, - падаюць, устаюць i зноў бягуць сюды, у лагчыну.
Ударыўшыся аб зямлю, ён пачуў, што захлынаецца ад пылу. Запахла гарам... Здалося, гарыць вёска - Сяргеiшына хата i свiран - i бягуць з вёдрамi людзi...
Пасля ён убачыў угары белае неба, яно было гарачае-гарачае, як учора днём, калi зганялi ў вёсцы людзей. Горача стала ўсяму - знiзу, ад зямлi. Разанула глыбака-глыбака ў плячах... Балюча зрабiлася ў грудзях i мокра... Займала дыхаць...
Здрыганулася недзе падыспадам зямля, i стала адразу цiха.
З калёс з меха пасыпалася жыта - яму на рукi.
Ён згледзеў яшчэ, што ў галавах у яго расце авёс, насеяўся на дарозе: малады, зялёны, з цёмным доўгiм зернем.
"А нам, татарам..." - падумаў ён i яшчэ быў падняў руку...
14
Конь напiнаецца ў аглобнях, усё роўна як у пастронках, калi iдзе гранкай, запрэжаны ў плуг. Завальваюцца колы ў выбiтыя ямы на дарозе, i Панку зноў здаецца, што ён дома ў гародзе ад фермы ганяе гранкi...
Выскоквае плуг, ссоўваючы ў баразну разам з зямлёй мёрзлы чорны бульбеўнiк, хоць крук ад ворчыка зачэплены аж на крайнi зазубень, i тады трэба яму, Панку, iдучы баразной, трымаць ручкi адной рукой, а другой хапаць за тугую павiваную новую пяньковую лейчыну i цягнуць на сябе што ёсць сiлы. Лейцы паўзуць на спiну - Панок быў зачапiў iх за шыю, i ён спыняе каня. Скiдае лейцы з шыi i завязвае iх на засмаржку ля белай новай бярозавай ручкi, якую сам вычасаў учора тапаром, на дрывотнi агаблiў скоблямi i прапёк у ёй, нагрэўшы ў пячуры ў чырвоным вуголлi шыла, дзiрку, каб асадзiць на пляскаты жалезны канец.
Ручка не выслiзганая, за яе добра трымаць плуг, i Панок паклаў на яе даланю, падпёршы знiзу, а пальцамi напiнае лейцы. Каню цяжка iсцi высокай гранкай: параконны плуг з шырокай палiцай лезе аж да жоўтага пяску, адкiдаючы ў мелкую ад акучнiка баразну шэрую густую раллю.
Трашчыць пад нагамi ў каня i пад дышлем у плузе калiўе мерзлага сухога бульбеўнiку - яго не паспелi зжаць, схапiў мароз; стукае адно аб адно каменне - скочваецца з гранкi на дно ў баразну; лопае ззаду ў баразне крыллем певень - клiча курэй.
Пахне зямлёй i сухiм авечым гноем, якi не згнiў за лета на гародзе пад ферму; пахне сырой глiнай i свежым хрэнам, парэзаным у зямлi вострым нарогам, - гэта ля самай мяжы ад вулiцы.
Пахне бульбай на ўвесь гарод, як у варыўнi з загарадкi...
Калi Панок на завароце пускае каня на мяжу ў лебяду i канаторжнiк i, узяўшы ў руку пугаўё ля самага канца, счышчае ад глiны i пяску палiцу ў плузе, тады адгiнаецца, каб перавясцi дух i адкашляцца, - бачыць чорную гранку з блiскучай баразной на дне. Баразна блiшчыць там, дзе iшоў палазок, - доўгая, ад вiлiцы аж да фермы, i ўся жоўтая ад паспешкi i сiбiркi. Ля самых ног на чорнай раллi ляжаць, што дробная бульба, скручаныя ў кольцы белыя чэрвi з жоўтымi галовамi - павыворвалiся глыбака з зямлi, i iх клююць куры, кудакчучы на ўвесь гарод. Куры бягуць услед за плугам, даганяюць i дзяўбуць за канец - за вузел - белую вераўчаную пугу.
Доднiцай быў мароз - ляжаў на траве iней, - i холадна ў баразне ў босыя ногi; на пырнiку на гранках i на бульбеўнiку блiшчыць на сонцы раса, усё роўна што бiтае шкло, якога панавозiлi ў гарод з гноем за многа гадоў.
Узышло сонца, паднялося над соснiкам; на чыстым небе яно аж пералiваецца, скача ўваччу, i чуваць, як пачынае грэць у спiну, усё роўна што стаiш ля чалеснiка, калi топiцца ў печы.
За ракой, на Выганчыку ля грэблi, туман - падняўся ўгару роўна з альшэўнiкам, i вiдаць, як з зямлi ад агню, дзе спалi ноччу начлежнiкi, iдзе дым. Туман вiдаць i ля лесу на загуменнi, дзе ляскочуць па дарозе калёсы.
Цiха, чуваць, як у тым канцы вёскi галяшыць певень; скрыпяць дзверы на загуменнi ў некага ў пунi; з комiнаў iдзе высака ўгару дым, слупам, што зiмой у мароз. Неба рэдкае - днём будзе горача.
Загуменнем вядуць коней - людзi запрагаюцца выбiраць бульбу...
Спаўзае ў баразну конь, лезе наверх плуг - не памагае, што падымаеш яго ўверх за ручкi: глыбака пасеялi вясной бульбу, на пяску - баялiся, што будзе сухое лета. Горача робiцца ў плечы, яны макрэюць; лiпне да лапатак кашуля. Трэба было б паклiкаць Верку вадзiць каня, але яна не спарадкавала яшчэ ў печы; пасля пабяжыць да Махоркi пазычыць мяхоў: прыйдуць з вёскi выбiрачкi, каб не стаялi. Хаця, усё роўна трэба будзе ссыпаць бульбу ў кучу - накрыецца нанач бульбеўнiкам, саломы можна будзе паднесцi, калi пакажа на мароз... Ды i нашто яе ўсю вазiць неперабiраную на двор у варыўню... Назад у яму тады зноў вазi - насiся толькi з поўнымi мяхамi цераз парогi. Такой пагодай бульбу можна адразу вазiць i сыпаць у яму.
Пахне з двара з комiна гарэлым сасновым памялом - Верка выпалiла ў печы i садзiць хлеб. Вялiкiя, белыя i цяжкiя буханкi, памечаныя пальцамi па краях, яна ссоўвае з шырокай, пасыпанай мукой лапаты на падмецены памялом дачыста под.
Выбiрачак трэба будзе садзiць у палуднi за стол; хлеб якраз спячэцца i астыне ў сенцах на шафарнi, аблiты зверху халоднай вадой.
Выбiрачкi прыйшлi загуменнем; пралезлi ў плот, сагнуўшыся i адсунуўшы ля нiзу, ля самай зямлi, жэрдку, - Наста наперадзе, другiя за ёй; паскiдалi з плячэй суконныя жакеткi i сачыкi: ведаюць наперад, што ўгрэюцца, - i сталi займаць гранкi, кiдаючы ў барозны, яшчэ здалёку, новыя белыя каранёвыя кошыкi. Наста прынясла з сабой з дому на плячы мяшкi; пайшла баразной, скiдаючы iх адзiн за адным на гранку, каб пасля далёка не насiць у руках поўныя кошыкi; дастанецца i так: гранкi даўгiя, ад фермы ад мяжы да самай вулiцы, - пастой, сагнуўшыся карчом увесь дзень, пагрэбай зямлi, што курыца...
Выйшла Верка з двума кошыкамi на руцэ - згледзела, мусiць, у акно выбiрачак, пазносiла жэрдзе ад спрагi на мяжу ў гарод, загаманiла здалёку да Насты i паставiла кошыкi ў баразну ад вулiцы - будзе гнаць гранку адтуль, чаго яшчэ iсцi гэтулькi, каб заняць ад фермы. Панок убачыў, што яна прынясла ў кошыку мяшкi, дастала, мусiць, новыя ў сенцах з шафарнi. Можа, цяпер, калi Наста прыйшла са сваiмi, яны абыдуцца, не трэба будзе iсцi пазычаць да Махоркi.
Верка вытрасла з кошыка мяшкi на мяжу, ля самага акопа. Абмежак ад вулiцы быў увесь скапаны, яго парылi партызаны з "Жалезняка", калi стаялi двое сутак у вёсцы, а ў Сушкаве былi немцы. У вёску тады немцы не прыйшлi, не пусцiлi партызаны.
Заблiшчала ўперадзе на дарозе вада.
Далёка за Рагозiнам - мусiць, у самiх Альковiчах, дзе быў гарнiзон, застукаў кулямёт, глуха, што з-пад зямлi. Натапырыўся конь, задзёр галаву. Пасля ззаду рэдка i доўга стралялi з вiнтовак - як i кожную ноч.
Пад нагамi пабольшала вады - спускалiся ў Разанку. Нахiлiўся воз, пад вадой не было вiдаць следу, не пакiруеш. У Разанцы яшчэ не прарвала дарогу, вада iшла поверху, па лёдзе, разлiваючыся шырака, на паўганей. Сплываючы пасля за дарогай у вузкi i чорны ручай, яна пёрлася як шалёная - вiрам - i стагнала, што ў рацэ.
Махорка пусцiў каня аднаго: конь стары, сам знойдзе дарогу. Ускiнуўшы лейцы яму на спiну ля падсядзёлка, ён сышоў з дарогi i пайшоў пасля ззаду за возам.
Вада зайшла за каленi, набегла ў валёнкi, халодная, як лёд. Закалола адразу ў пальцы.
- Но-о!.. Но-о!.. - крычаў Махорка, упёршыся ў воз ззаду ля вяровак; чуў, што аслаблi вяроўкi, адпусцiлiся, i баяўся, каб не выехала з-пад парубня салома... Хроп уперадзе конь, рваў санi; вада апала, не даставала да калень, i Махорка падумаў, што праехаў Разанку, што конь захроп, беручы пад гару. Трэба было ўзлезцi на воз, пацягнуў бы конь, а то здурнеў - самахоць памачыў ногi. Стала холадна, падскочыла злосць; забегшы наперад, Махорка схапiў лейцы i замахнуўся з-за вуха... Але конь чапаў i чапаў, напяўшыся, аж скрыпелi гужы - ведама, сырамец, расцягвалiся, - i трашчалi пад саломай аглобнi - маглi лопнуць акрутнi. Махорка зноў ускiнуў лейцы каню на спiну.
Стралялi цяпер ужо блiжэй, у Рагозiне. Уверх ляцелi кулi, чырвоныя, як iскры, i гаслi аж тут, над Разанкай. Зрабiлася зусiм цёмна, схаваўся маладзiк; пабольшаў вецер, заныў у возе ў саломе, усё роўна што дзе завылi ваўкi; падрабнелi крупы i секлi ў шчокi, як пяском.
- Мiрон!.. - клiкнуў раптам Боганчык, сiпата, усё роўна што захлiпаўся.
Махорка тады аглянуўся назад - яго быў падхапiў вецер, чуць не скiнуўшы з ног... Ззаду на дарозе чарнеў Боганчыкаў жарабок; ля яго бегаў сам Боганчык - з аднаго боку на другi. Блiснуў на вадзе агонь - мусiць, Боганчык быў з папяросай. Тады Махорка ўбачыў, як па снезе ля дарогi, абышоўшы Боганчыка з возам, iдзе Алёшаў конь, даганяе яго, Махорку. Цёпкае па вадзе, цягнучы за сабой аглобнi...
- Мiрон! - Боганчык крычаў цяпер аднекуль з-за воза: яго не было вiдаць.
Аббегшы Боганчыкавы санi, Махорка ўбачыў, што на дарозе ляжаў абернуты набок у самую прорву Алёшаў воз; вiдаць былi з-пад саломы кары з казой i вышараваныя белыя шыны на палазах. Вада, абмiнаючы воз, хлынула ў бакi, i да яго было не падступiцца.
- Алёша!.. - крыкнуў зноў Боганчык. Ён стаяў цяпер ля сваiх саней ззаду, не адыходзiўся, як баяўся ўсё роўна вады.
Махорка толькi цяпер агледзеўся, што нiдзе не вiдаць Алёшы.
"Прыцiснула..." - падумаў ён.
Вада ля воза займала вышэй калень; чорная, з друзалкамi дробнага лёду, як насечанага.
- Алё-ёша!.. Цыган!.. - закрычаў Махорка i падумаў, што Алёшу не магло прыцiснуць возам, бо ён сядзеў наверсе, яго недзе скiнула ў самую прорву...
Усюды шумела вада: булькала ля перакуленых саней пад саломай i стагнала пад Рагозiнам у глыбокай лагчыне...
Ламаўся лёд, ногi правальвалiся на той свет - хоць бы на што аперцiся...
Абышоўшы вобмацкам воз, Махорка пабег, коўзаючыся па лёдзе, ля самай прорвы ўнiз, у Разанку...
Стагнала вада; вецер быў якраз у вочы; дубелi, не гнулiся ногi... Недзе ззаду ля вазоў нокаў Боганчык, паганяў жарабка: мусiць, выязджаў з вады.
- Алёша!.. Сукiн сын... - закрычаў зноў Махорка i пачуў, як правалiўся пад лёд да паяснiцы. - Хлапец!..
Займала дыхаць; гнала вада, збiваючы з ног...
Пасля Махорку здалося, што нехта ўчапiўся яму за кажух, ля паяснiцы, моцна, як у дзве рукi... Ён аглянуўся i ўбачыў ззаду Алёшу...
- Цыган... Маць тваю так...
- Гэ-эй! Гэй! - гаманiў ззаду на дарозе Боганчык, i свiсцеў у лагчыне вецер, нiзка, над самай вадой.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Калi Махорку зноў таўханулi ззаду ў плечы, ён убачыў, што астаецца ад мужчын, не спраўляецца iсцi. У Алёшы з носа цурчом лiлася кроў, капаючы аж на дарогу ў пясок, i Алёша задзiраў угару галаву i спатыкаўся. Рука ў яго змокла, зрабiлася мяккая i выслiзвала - не ўзяцца.
- Легчы трэба... На зямлю... Што ж з табой рабiць?..
Алёша, папярхнуўшыся, закашляўся. Зрабiўся белы, як палатно.
Махорка, мусiць, быў стаў, бо ззаду яму зноў тарханулi ў плечы.
"Трэба данясцi хлапца да вазоў. Узяць на рукi i нясцi перад сабой. Не дойдзе..." - падумаў ён.
Махорка сядзеў цяпер на возе, звесiўшы ногi з ляжэйкi, а яму здавалася, што ён iдзе сцежкай, па якой ззаду паўзе гадзюка...
Цела зрабiлася шорсткае, што ад асця; здавалася, на скуры высыпала сыпка. Мiж лапатак стаяў холад - там не высыхала мокрая рубашка. Траслося ўсё ўсярэдзiне, i вунь як не хацелася ехаць - хоць забi.
"Вот табе i Пунiшча. Нават не справiлiся даехаць. Што цяпер?.."
Адвярнуўшыся, Махорка зiрнуў на Боганчыка. Той iшоў ля калёс, узяўшыся за ляжэйку, i глядзеў уперад.
Усе былi ля сваiх вазоў - загадалi немцы. Яны загадалi яшчэ не сыходзiцца ў кучу i не гаварыць адзiн з адным. Пагоняць перад сабой праз Тартак. Шаша недзе перакапана... На шашы завалы... А тут, на дарозе, яны баяцца мiн. I засады баяцца... Хаваюцца за плечы, як у Камене. У Камене яны аж два разы выганялi з вёскi людзей i пёрлi перад сабой на лог да Вiлii, дзе на другiм беразе былi партызанскiя акопы. I старых i маладых...
На дарозе грукалi нагамi немцы, як усё роўна з соснiку, з гары, сыпалася каменне, - iшлi ззаду, услед за падводамi.
Над дарогай падняўся пыл - роўна з лесам, яна стала ўся сiвая, як ад дыму. Немцы падымалiся з лагчыны на гару, i здавалася, што яны вылазяць з зямлi - галовамi. Iшла, вiдаць, рэгулярная часць - немцы варочалiся з вёсак у Краснае цi, можа, нанава хлынулi з-за Вiлii шашой, каб праз Краснае i праз Лепель прарвацца на Палiк...
На дарозе ад сонца блiшчалi вiнтоўкi i аўтаматы, як чорнае шкло. Блiшчалi, што выпацканыя ў дзёгаць, чорныя прыклады - немцы няслi вiнтоўкi стваламi ўнiз: на канцах прыкладаў блiшчала шырокая белая бляха. Блiшчалi ўгары ў пыле штыкi - нажы - i чорныя скрыначкi на плячах у немцаў, мусiць, з патронамi; блiшчалi каскi, вялiкiя, з чыгуны, у якiх дома вараць свiнням бульбу, з загнутымi кароткiмi брылямi над вачыма, з белымi, маленькiмi, намаляванымi матылямi над вушмi; блiшчалi плешкi ад балтоў на касках, белыя, што вышараваныя ў пяску; блiшчалi на дзягах белыя кацялкi; блiшчалi чорныя кулямёты з доўгiмi i тупымi рулькамi ў вялiкiя дзiркi, блiскалi мiнамёты за плячыма ў немцаў - маленькiя, чорненькiя, на жалезных падстаўках, вузкiх i доўгiх, што ўсё роўна на бляхах, на якiх дома ў печы сушылi баравiкi i ячмень на крупы...
Махорку здалося, што блiшчыць уся дарога... Ён падумаў, што гэта б'е з-за соснiку ў вочы сонца, не дае глядзець, i адвярнуўся...
Пад'язджалi да павароту, да старога раскiданага маста ў лагчыне. За мастом злева на iмшарах было недзе Пунiшча...
Дарога iшла лагчынай, паабапал дарогi воддаль раслi старыя рэдкiя сосны; ля самай зямлi па сiвым моху слаўся малады соснiк i пад'ялевец.
На глыбокiм, густым i дробным, як перасеяным на рэшата, жоўтым пяску на дарозе тырчалi што ўкапаныя сасновыя пнi - чорныя смалякi, абдзёртыя восямi i вымазаныя ў дзёгаць, i раслi сасонкi, дробныя, жоўтыя: не ўсталi з зямлi.
З гары, калi iшоў дождж, вiдаць, гнала сюды пясок, да самага маста; конь правальваўся па каленi, i Махорка звярнуў набок, на цвёрдае: на сiвец i верас. Ля маста было свежа; над самым соснiкам нiзка стаяла сонца, i ён блiшчаў увесь ад расы. Запахла балотам, гразёю i сырым бабком; зафорскаў конь, чуючы ваду, - хацеў пiць.
За мастом дарога выводзiла на стары буй. Пачынаўся Тартак...
На гэтым месцы, выбiтым i калясьмi i леспрамгасаўскiмi прычэпамi, - тут вазiлi да вайны ўвесь час лес да Дзвiнасы, пад самае Краснае, - стаяў некалi тартак - лесапiлка. Ля лесапiлкi быў i млын. Лесапiлкi даўно ўжо не стала, а малоць у млын вазiў яшчэ яго бацька, калi быў жывы, Махорка помнiць.
На буi ўсюды было панакiдана старога дрэва. Доўгае i кароткае, круглякi i пашчапанае, яно ляжала ля самай дарогi, паўязджала глыбака ў зямлю, пагнiло, патрэскалася i парасло белым мохам, струпаватым i дробным, што кароста; пазасыпалася жоўтым пяском, якi невядома адкуль браўся тут, мусiць, яго панарывалi краты, точачы норы. Ад сасновага бярвення пааставалiся смаляныя асяродкi - тоўстыя i буграватыя, яны ляжалi на самай дарозе, усё роўна як яе хто вымасцiў ад гразi, i драгка было ехаць. Ляскаталi калёсы - здавалася, парассыпаюцца драбiны; кiдала з боку на бок, як на грэблi ля вёскi; аднекуль з меха пырскала ў вочы жыта: па зярняцi.
Была вiдаць здалёку белая бяроста - цэлыя кучы, усё роўна як хто нассоўваў яе ды не даў рады забраць цi спалiць; ля бяросты ляжала ўпокат чорная, у белыя пiсягi, з нарастамi губы i цэру, крывая, тоўстая, не абхапiць у камлi, бяроза. Сям-там блiшчалi сосновыя намазгляватыя, без кары круглякi, не пагнiлi i ляжалi ўнакат - у два-тры бярны, - дзе некалi, мусiць, былi высокiя, не дастаць з зямлi рукой, шлiхты. Пасля iх раскацiлi людзi, рассунулi бомкамi i пусцiлi ў гатар. Гатар рэзаў цвёрдую з камля, што камень, сасну, засыпаючыся чырвоным ад смалы, як акрываўленым, пiлавiннем; крышыў на соль доўгiмi i вузкiмi, нацягнутымi, як струны, пiламi сухiя сукi, што iшлi ў дрэве ад самага сэрца; стукаў з натугай, як надрываючыся, калi людзi, упёршыся рукамi, пхнулi яму пад зубы дрэва; пасля ныў, як шалёны, калi аставаўся парожны, раскiнуўшы на бакi шырокiя, тонкiя, белыя, як сыр, дошкi - усё, што асталося ад дрэва. Дошкi хапалi з-пад пiл чорныя, у смале, чалавечыя рукi i адкiдалi далёка ў шлiхту, а з другога боку зноў пхнулi на цялежках па рэйках сасновы цвёрды камель пад самыя зубы, i зноў гатар засыпаўся пiлавiннем, задыхаючыся...
Вецер гнаў пiлавiнне далёка на буй, цi, можа, яго адвозiлi далей ад лесапiлкi i ссыпалi, i яно ляжыць яшчэ хоць дзе i цяпер, не пагнiло. Там, дзе былi сасновыя шлiхты, на зямлi блiшчыць смала. Яна некалi цякла з перарэзанага непадсочанага дрэва, капала i сохла. Цяпер смала - што журавiны на балоце, калi пачынаюць спець. Яе што насыпана, i яна ўсякая: i жоўтая, i чырвоная, i белая. Лучаюцца i вялiкiя друзалкi, з яйцо, i меншыя, з арэх.
Ля гнiлога дрэва пусцiўся расцi малiннiк. Густы i цёмны, ён слаўся па зямлi, хаваючы з вачэй трасочнiк i сiвое выпетранае пiлавiнне. Тырчаў кустамi белы сiвец, насеяўся, i пайшоў у рост верас, высокi, сухi i разгаты - адны дудкi. Далей ад дарогi на буi вiдаць былi кунатыя зялёныя сасонкi - раслi памялом, i адскочыў высокi i гонкi бярэзнiк - яго ўжо можна было рэзаць на венiкi: мясцi ў хаце.
Лес засцiлаў i хаваў з вачэй здратаваную зямлю, хаваў першы тартак, якi зрабiлi тут, калi яшчэ ў хатах ляжалi халодныя, не ступiць босай нагой, з чырвонай глiны, убiтай пранiкам, падлогi; калi трэба было, паклаўшы на высокiя сталюгi дрэва, выразаць рукамi дошку за дошкай...
Махорка помнiць: як ён быў малы - на двары ля варыўнi на сталюгах рэзалi дошкi. Пiлавiння было цэлы двор - аж да ганка.
Праз некалькi гадоў ад тартака астанецца толькi званне; гэта месца: i лог у самы кут да ракi, i буй, i лес за мастом на гары - будуць зваць адно Тартаком, як завуць ужо i цяпер. Толькi доўга яшчэ будзе ляжаць ля дарогi вялiкае белае каменне, пакуль не патрэскаецца, не абрасце мохам, не пачарнее i не ўедзе ў зямлю - навек. На iм зноў тады вырасце лес - падыдзе да самай дарогi, як i даўней...
На буi пахла смалой, густой, сасновай. Так пахла смала на падсочцы пад Карчаваткамi. Яна i цяпер яшчэ ляжала там у тарнiтках - можна знайсцi ля пнёў - застыла, цвёрдая, што камень, i блiскучая, як шкло.
Пах смалы быў сухi i горкi - хацелася кашляць. Здавалася, ён вiсеў над дарогай ад учарашняга, калi пякло сонца, - вiсеў у лесе, як у сценах, не баючыся халоднай начы i туману.
Немцы iшлi ззаду, услед за Насцiнымi калясьмi, - ускруцiлi пыл, ён падымаўся вышэй лесу, рабiўся руды ад сонца i поўз над соснiкам у лагчыну на балота, - грукалi нагамi пасярод дарогi; саступалi з пяску набок, на траву, заходзячы наперад Буланчыку, агiналi калёсы, як усё роўна шырокай падковай, i зноў блiшчалi на сонцы з галавы да ног, аж слеплi ад iх вочы...
Махорка падумаў, што недзе так немцы iшлi i за каменскiмi бабамi, калi гналi iх да броду перад сабой...
Немцы, было вiдаць, iшлi ззаду з перарывам: валiлi валам, тады дарога была пустая, стаяў толькi пыл; пасля зноў пачыналi iсцi i iшлi без сканчонага.
Цяпер, калi Махорка азiраўся, бачыў, што пыл падымаецца аж за пасекай над лесам - ля шашы. Там раўлi машыны i глуха бразгала жалеза.
На шашы, мусiць, танкi, шашу недзе завалiлi, i танкi пойдуць сюды, на Тартак...
- Паганяйце!.. - крыкнуў ён; яго ўсё яшчэ трасло: адпусцiць, тады зноў схопiць, як голага...
"Мне ўжо, што зверу... трэба шукаць цёплага месца, каб дзе пагрэцца на сонцы", - падумаў ён.
Над дарогай праляцеў, цыльгiкаючы, дзяцел - над самымi калясьмi; запахла аднекуль сырой зямлёй, аж зрывала нос.
Пасля на дарозе ззаду раптам зрабiлася цiха, усё роўна што сталi былi i калёсы i немцы...
Калi Махорка пачуў, як стрэлiлi - блiзка i ядрана, аж рэха пайшло лагчынай, - не пазнаў адразу дзе: здалося, як усё роўна над вухам...
Ён спопаразку адвярнуўся: яны былi ўжо ў лагчыне - у самым Тартаку.
Ззаду за ўсiмi махала i махала лейцамi Наста: астаўшыся, паганяла Буланчыка. За ёй усё яшчэ iшлi пярэднiя немцы, блiзка, падковай. Махорка падумаў быў адразу, што трэба было б памагчы Насце падапхнуць калёсы, бо Буланчыку цяжка па пяску. Пасля ён згледзеў, як становiцца ў пяску i Панкоў конь: пройдзе-пройдзе i стане. Панок сядзеў на возе, звесiўшы галаву. Не было на калёсах толькi Боганчыка. Пацямнела рабая Танiна кабыла - ад пылу.
Пасля адразу ад трэску зашумела ў галаве, i Махорка пачуў, як яго таўханулi знiзу калёсы - рвануў, мусiць, Сiбiрак - i скiнулi з воза. Ён, схапiўшыся за ляжэйку, ускочыў быў адразу на ногi...
Р-р-р... - трашчала ззаду на дарозе ля маста, як у агнi. Над гарой, адкуль яны з'ехалi, падняўся густы пыл, засцiлаючы соснiк да самай зямлi. Пыл падымаўся кучкамi i на дарозе ля падвод: блiзка ля Алёшавых калёс...
- На зямлю! Дзяцей на зямлю!.. - закрычаў Махорка, не чуючы самога сябе, i пабег, сагнуўшыся, назад ля падвод.
Убачыў быў, як кiнула з рук лейцы Наста i пабегла яму насустрач. Страпянуўся на возе Панок: конь рвануў яго разводы з дарогi пад сосны. Панок тросся i кашляў, але яго не было чуваць.
- Дзяцей на зямлю!.. - закрычаў зноў Махорка i падумаў, што Наста яго не чуе: мiнула Алёшавы калёсы i бяжыць воддаль ад вазоў наперад, сюды, да мужчын...
Махорка тады падбег да Танiных калёс i, схапiўшы Таню пад пахi, сцягнуў на пясок...
Таня ўчарэпiлася яму за рукi i не пускала ад сябе...
- Не ўставай!.. - загадаў ён. - Аш-шалела...
Пасля, стоячы на каленях, убачыў, што Наста ўсё яшчэ бяжыць па пяску, схапiўшыся рукой за грудзi - задыхаецца.
- Кладзiся!.. Здурнела, маць тваю так!.. - замахаў ён на яе рукамi. Заб'юць...
Наста ўсё бегла, мiнуўшы Алёшавы калёсы, - бегла, мусiць, да Танi...
- Алёшу!.. Алёшу глядзi!.. - закрычаў ён зноў.
Але Наста бегла, не чула.
Тады ён згледзеў, што Алёша сядзiць усё на калёсах, не кратаўшыся, як прырос...
Падняўшыся з калень, Махорка пачуў, што яму стала ўсяму горача i круцiцца ў галаве, усё роўна як чым яе ўдарылi...
Алёша сядзеў на калёсах, увесь жоўты, што агонь; вадзiў толькi галавой з боку ў бок... Пасля Махорка ўбачыў, што жоўтая стала зямля i мяхi... Падумаў, што гэта ў яго ўваччу.
Недзе блiзка заржаў конь. Закрычаў Панок, як усё роўна наперадзе...
Махорка тады, бегучы, глянуў на дарогу i ўбачыў, як у лагчыну, сюды, дзе сталi падводы, хлынулi немцы. Беглi соснiкам, прыгнуўшыся; сыпалiся дарогай адзiн за адным, топчучы ўсё жывое пад нагамi; падалi пластам на зямлю ў пясок - клалiся аблогай...
Махорку раптам здалося, што з гары сыплюцца мышы... Усё роўна як хто касiў у тым баку на балоце ля маста i, размахнуўшыся касой, падкiнуў з кургана ўверх мышынае гняздо... З гнязда рассыпалiся мышы; дробныя, сiвыя, яны пiшчалi, прыбiтыя i парэзаныя, на чым свет стаiць, аж закладала вушы...
Махорка падумаў, што немцы лучылi на засаду, што партызаны зрабiлi яе ля маста пад самым Красным, дзе iх зусiм не чакалi. Немцы рынулiся ў лагчыну, бо па абозе з засады не стралялi - прапусцiлi наперад... Яны хавалiся за людзей, як у Камене...
Махорка пачуў, як над галавой засвiсталi кулi, кароценька i востра цюў! цюў! - i бiлi па дарозе, па пяску, цвёрда i глуха, усё роўна як хто лупiў цапамi па кучы жыта на працiўнi ў пунi. Застрыг вушамi i рвануўся з аглабень Алёшаў конь.
Па iх цяпер стралялi i ад маста, з лесу, з засады, i з балота, куды схлынулi з дарогi немцы... Яны цяпер, усе сямёра з падводамi, асталiся адны на дарозе... Трэба бегчы ўсiм за паварот да маста - да партызан. Каб толькi Алёшу схапiць з воза...
- Кладзiся, дурная!.. - крыкнуў ён зноў Насце. Яна бегла якраз на яго, раскiнуўшы рукi, усё роўна як хацела злавiць... Яму здалося, што ў яе чорныя вочы, як галавешкi, i вялiкiя-вялiкiя. Бегаюць i бегаюць, не ведаючы, за што ўчапiцца...
Ён як быў сагнуўшыся, дык i штурхнуў яе абедзвюма рукамi - у самую паяснiцу... Яна расцягнулася была на траве, на белым сiўцы, выставiўшы ўперад рукi, тады раптам страпянулася ўся i, ускочыўшы, пабегла зноў наперад...
"Да Танi..." - падумаў Махорка i закрычаў:
- Назад! Назад да маста! Сам забяру дзяўчыну.
Наста бегла цяпер сагнуўшыся, як i ён, Махорка, не махала рукамi i, павярнуўшы галаву, глядзела адно, утаропiўшыся, на той бок дарогi, да маста, адкуль стралялi...
Пасля Махорка ўбачыў, як падняўся на заднiя ногi Алёшаў конь задзёрлiся высака ўгару, аж стаймя, белыя аглобнi - тады памалу-памалу пачаў асядаць на дарогу, усё роўна што баючыся ступiць на яе блiскучымi, вышараванымi аб пясок падковамi... Чмякнуўся пасля цяжка, што ссечанае дрэва, схаваўшы ў пясок галаву з вялiкiмi мокрымi вачыма... Зазвiнела, лопнуўшы, атоса i стукнулася канцом па зямлi ля самых ног у Махоркi спераду. У вочы пырснуў пясок.
Цяпер Махорка ўбачыў Алёшу высака на мяхах... Той сядзеў нагнуўшыся ўперад i, раскрыўшы рот, глядзеў на дарогу - на каня... У яго расшпiлiлася на грудзях чорная рубашка - раз'ехаўся замочак - i спаўзла з плячэй. Было вiдаць голае маленькае худое плячо - пачырванела збоку - Алёша, мусiць, адлежаў яго на мяхах, едучы ўсю дарогу.
Махорку зноў было здалося, што Алёша ўвесь жоўты...
- Далоў!.. Далоў, сукiн сын... Адурнелi ўсе...
Махорка выпрастаўся ля самых калёс i ўбачыў, як з мяхоў кулем скацiўся на зямлю Алёша, нiбыта Махорка яго лавiў i ён не хацеў дацца ў рукi...
- Назад, сукiн сын!.. У Лажок, да маста... У Лажо-о-ок... Да ма-а-ста... На-аста!.. На Пунiшча!..
Цюў, цюў... Кулi зачапiлi мяхi ў Алёшы на возе, блiзка, ля самых грудзей у Махоркi. Па шчацэ сцебанула жыта, усё роўна што пырснула з-пад цапоў у малатарнi... Пасля ён пачуў, як яго ўдарыла ззаду нечым цяжкiм i цвёрдым у плечы...
Затрашчала цяпер за мастом, на самай гары, адкуль яны ехалi, - за паваротам... Стралялi i адтуль, мусiць, удоўж па дарозе сюды, у лагчыну, куды беглi немцы...
Аднялiся раптам ногi па самыя каленi; Махорка хацеў быў учапiцца рукой за ляжэйку, але не слухала рука. Здалося, што дарогай пагнала жоўты пясок; пясок заняў аж па пахi, i ў iм мякка стаяць, што прыхiнуўшыся на лагу да капы сырога сена. Горача стала ў плечы i мокра - гэта сена стаяла, складзенае ў капу ўсю ноч, угрэлася i гарыць...
Ён здагадаўся: па iм стралялi з балота немцы - якраз у спiну... На партызана падумалi: бегае па лесе ў чорным...
Падаючы, ён чуў, як дугала на дарозе, нiбыта гналi ад маста ў лагчыну коней. Убачыў, што зноў бягуць немцы, азiраючыся i страляючы назад. Далёка, на самай гары за мастом, бушаваў агонь - высокае жоўтае полымя лiзала соснiк. За iм не было вiдаць неба.
Пасля Махорка ўбачыў, што гарыць i ля маста - гарыць лес; немцы ўсё бягуць яшчэ дарогай адтуль - заднiя, мусiць, - падаюць, устаюць i зноў бягуць сюды, у лагчыну.
Ударыўшыся аб зямлю, ён пачуў, што захлынаецца ад пылу. Запахла гарам... Здалося, гарыць вёска - Сяргеiшына хата i свiран - i бягуць з вёдрамi людзi...
Пасля ён убачыў угары белае неба, яно было гарачае-гарачае, як учора днём, калi зганялi ў вёсцы людзей. Горача стала ўсяму - знiзу, ад зямлi. Разанула глыбака-глыбака ў плячах... Балюча зрабiлася ў грудзях i мокра... Займала дыхаць...
Здрыганулася недзе падыспадам зямля, i стала адразу цiха.
З калёс з меха пасыпалася жыта - яму на рукi.
Ён згледзеў яшчэ, што ў галавах у яго расце авёс, насеяўся на дарозе: малады, зялёны, з цёмным доўгiм зернем.
"А нам, татарам..." - падумаў ён i яшчэ быў падняў руку...
14
Конь напiнаецца ў аглобнях, усё роўна як у пастронках, калi iдзе гранкай, запрэжаны ў плуг. Завальваюцца колы ў выбiтыя ямы на дарозе, i Панку зноў здаецца, што ён дома ў гародзе ад фермы ганяе гранкi...
Выскоквае плуг, ссоўваючы ў баразну разам з зямлёй мёрзлы чорны бульбеўнiк, хоць крук ад ворчыка зачэплены аж на крайнi зазубень, i тады трэба яму, Панку, iдучы баразной, трымаць ручкi адной рукой, а другой хапаць за тугую павiваную новую пяньковую лейчыну i цягнуць на сябе што ёсць сiлы. Лейцы паўзуць на спiну - Панок быў зачапiў iх за шыю, i ён спыняе каня. Скiдае лейцы з шыi i завязвае iх на засмаржку ля белай новай бярозавай ручкi, якую сам вычасаў учора тапаром, на дрывотнi агаблiў скоблямi i прапёк у ёй, нагрэўшы ў пячуры ў чырвоным вуголлi шыла, дзiрку, каб асадзiць на пляскаты жалезны канец.
Ручка не выслiзганая, за яе добра трымаць плуг, i Панок паклаў на яе даланю, падпёршы знiзу, а пальцамi напiнае лейцы. Каню цяжка iсцi высокай гранкай: параконны плуг з шырокай палiцай лезе аж да жоўтага пяску, адкiдаючы ў мелкую ад акучнiка баразну шэрую густую раллю.
Трашчыць пад нагамi ў каня i пад дышлем у плузе калiўе мерзлага сухога бульбеўнiку - яго не паспелi зжаць, схапiў мароз; стукае адно аб адно каменне - скочваецца з гранкi на дно ў баразну; лопае ззаду ў баразне крыллем певень - клiча курэй.
Пахне зямлёй i сухiм авечым гноем, якi не згнiў за лета на гародзе пад ферму; пахне сырой глiнай i свежым хрэнам, парэзаным у зямлi вострым нарогам, - гэта ля самай мяжы ад вулiцы.
Пахне бульбай на ўвесь гарод, як у варыўнi з загарадкi...
Калi Панок на завароце пускае каня на мяжу ў лебяду i канаторжнiк i, узяўшы ў руку пугаўё ля самага канца, счышчае ад глiны i пяску палiцу ў плузе, тады адгiнаецца, каб перавясцi дух i адкашляцца, - бачыць чорную гранку з блiскучай баразной на дне. Баразна блiшчыць там, дзе iшоў палазок, - доўгая, ад вiлiцы аж да фермы, i ўся жоўтая ад паспешкi i сiбiркi. Ля самых ног на чорнай раллi ляжаць, што дробная бульба, скручаныя ў кольцы белыя чэрвi з жоўтымi галовамi - павыворвалiся глыбака з зямлi, i iх клююць куры, кудакчучы на ўвесь гарод. Куры бягуць услед за плугам, даганяюць i дзяўбуць за канец - за вузел - белую вераўчаную пугу.
Доднiцай быў мароз - ляжаў на траве iней, - i холадна ў баразне ў босыя ногi; на пырнiку на гранках i на бульбеўнiку блiшчыць на сонцы раса, усё роўна што бiтае шкло, якога панавозiлi ў гарод з гноем за многа гадоў.
Узышло сонца, паднялося над соснiкам; на чыстым небе яно аж пералiваецца, скача ўваччу, i чуваць, як пачынае грэць у спiну, усё роўна што стаiш ля чалеснiка, калi топiцца ў печы.
За ракой, на Выганчыку ля грэблi, туман - падняўся ўгару роўна з альшэўнiкам, i вiдаць, як з зямлi ад агню, дзе спалi ноччу начлежнiкi, iдзе дым. Туман вiдаць i ля лесу на загуменнi, дзе ляскочуць па дарозе калёсы.
Цiха, чуваць, як у тым канцы вёскi галяшыць певень; скрыпяць дзверы на загуменнi ў некага ў пунi; з комiнаў iдзе высака ўгару дым, слупам, што зiмой у мароз. Неба рэдкае - днём будзе горача.
Загуменнем вядуць коней - людзi запрагаюцца выбiраць бульбу...
Спаўзае ў баразну конь, лезе наверх плуг - не памагае, што падымаеш яго ўверх за ручкi: глыбака пасеялi вясной бульбу, на пяску - баялiся, што будзе сухое лета. Горача робiцца ў плечы, яны макрэюць; лiпне да лапатак кашуля. Трэба было б паклiкаць Верку вадзiць каня, але яна не спарадкавала яшчэ ў печы; пасля пабяжыць да Махоркi пазычыць мяхоў: прыйдуць з вёскi выбiрачкi, каб не стаялi. Хаця, усё роўна трэба будзе ссыпаць бульбу ў кучу - накрыецца нанач бульбеўнiкам, саломы можна будзе паднесцi, калi пакажа на мароз... Ды i нашто яе ўсю вазiць неперабiраную на двор у варыўню... Назад у яму тады зноў вазi - насiся толькi з поўнымi мяхамi цераз парогi. Такой пагодай бульбу можна адразу вазiць i сыпаць у яму.
Пахне з двара з комiна гарэлым сасновым памялом - Верка выпалiла ў печы i садзiць хлеб. Вялiкiя, белыя i цяжкiя буханкi, памечаныя пальцамi па краях, яна ссоўвае з шырокай, пасыпанай мукой лапаты на падмецены памялом дачыста под.
Выбiрачак трэба будзе садзiць у палуднi за стол; хлеб якраз спячэцца i астыне ў сенцах на шафарнi, аблiты зверху халоднай вадой.
Выбiрачкi прыйшлi загуменнем; пралезлi ў плот, сагнуўшыся i адсунуўшы ля нiзу, ля самай зямлi, жэрдку, - Наста наперадзе, другiя за ёй; паскiдалi з плячэй суконныя жакеткi i сачыкi: ведаюць наперад, што ўгрэюцца, - i сталi займаць гранкi, кiдаючы ў барозны, яшчэ здалёку, новыя белыя каранёвыя кошыкi. Наста прынясла з сабой з дому на плячы мяшкi; пайшла баразной, скiдаючы iх адзiн за адным на гранку, каб пасля далёка не насiць у руках поўныя кошыкi; дастанецца i так: гранкi даўгiя, ад фермы ад мяжы да самай вулiцы, - пастой, сагнуўшыся карчом увесь дзень, пагрэбай зямлi, што курыца...
Выйшла Верка з двума кошыкамi на руцэ - згледзела, мусiць, у акно выбiрачак, пазносiла жэрдзе ад спрагi на мяжу ў гарод, загаманiла здалёку да Насты i паставiла кошыкi ў баразну ад вулiцы - будзе гнаць гранку адтуль, чаго яшчэ iсцi гэтулькi, каб заняць ад фермы. Панок убачыў, што яна прынясла ў кошыку мяшкi, дастала, мусiць, новыя ў сенцах з шафарнi. Можа, цяпер, калi Наста прыйшла са сваiмi, яны абыдуцца, не трэба будзе iсцi пазычаць да Махоркi.
Верка вытрасла з кошыка мяшкi на мяжу, ля самага акопа. Абмежак ад вулiцы быў увесь скапаны, яго парылi партызаны з "Жалезняка", калi стаялi двое сутак у вёсцы, а ў Сушкаве былi немцы. У вёску тады немцы не прыйшлi, не пусцiлi партызаны.