Падумала: у каго гэта ў вёсцы былi белыя авечкi? У Махоркi цi не?..
Пруткi калолi ў пальцы, у пупышкi, былi вострыя, i яна нiяк не магла спачатку лучыць у вочка. Убачыла, што дрыжаць рукi; не са страху - яна ўжо не баялася - а, мусiць, ад таго, што нясла цяжкi мех: як жылы расцягнула ўсё роўна.
Калi ўласавец зноў, круцячы на каленях вiнтоўку, сказаў: "Вы все бандiты..." - яна падумала: "Пракалоўся б ты на гэтыя пруткi..." - i тузанула за нiтку.
Беленькi клубочак падскочыў на стале, пасля покнуў на падлогу i пакацiўся ўласаўцу пад ногi - пад лаву...
Уласавец нагнуўся, каб дастаць клубочак, заскроб па падлозе нагамi i зачапiўся за мех.
Пад лавай загрукалi кавалкi толу, моцна, на ўсю хату, - рассыпалася ад нагi ўся кучка...
Наста пачула, як бразнулi, зазвiнеўшы аб стол, пруткi - вывалiлiся з рук.
Уласавец спачатку ўвесь збялеў, што мел; сядзеў, нагнуўшыся, i глядзеў на яе вялiкiмi, як не ў чалавека, вачыма. Пасля, мусiць, здумеўся, бо яна, баба, не баiцца толу, сядзiць, як сядзела, ля стала, i схапiўся абедзвюма рукамi за вiнтоўку, якая ляжала ў яго на каленях. Насце здалося цяпер, што вiнтоўка ў яго ўся белая, аж блiшчыць, i крывая, як сагнутая...
Пасля ўласавец пачаў памалу-памалу ўставаць з лавы, не зводзячы з яе, Насты, вачэй, i маўчаў. Чуваць было толькi, як ён сапе. Яна падумала, што ён возьме адразу i застрэлiць яе. Нiхто не згледзiць i не пачуе...
Калi цяпер бразнула клямка, Наста адразу адвярнулася на хату. Пачула, як на шчоках выступiў халодны пот... У хату ўвайшлi яшчэ два ўласаўцы з Боганчыкам - не тыя, што былi раней. Сталi ля парога, не падыходзiлi да стала. Боганчык прытаiўся ззаду за iмi, як хаваўся за плечы.
Трэба было ехаць у Краснае... Ёй, Насце... Кiдаць дзяцей i ехаць. Бо ў яе быў конь. Усе ў вёсцы, у каго ёсць конi, паедуць.
Боганчык пасля ўласаўцаў сказаў, што ўсяго ў вёсцы асталося сямёра коней, што i ён сам паедзе, бо i ў яго астаўся цэлы жарабок, што нiчога страшнага няма - з'ездзяць i вернуцца... Далёка тут тое Краснае...
Яна тады заплакала: у яе ж дзецi... Нагнулася i паказала рукой у акно ў гарод...
Уласаўцы сказалi, што скарэй вернешся з Краснага, калi астаюцца дзецi... Трэба было кiдаць дзяцей...
Наста сядзела ля стала з пруткамi ў руках i не магла ўстаць...
Уласавец, што разбурыў нагамi пад лавай кучку толу i падымаў на яе, Насту, вiнтоўку, першы пайшоў з хаты, як баючыся, забраўшы са стала пальчаткi...
2
На грэблi калыша i падкiдае калёсы...
Буланчык з кароткай грывай, падстрыжанай "авечымi" ножнiцамi, б'е ў хамут; у ямах напiнаецца, аж рыпяць гужы, i храпе, наглытаўшыся пылу. А балючы якi... Дакранiся пугаўём - са скуры лезе.
"Напужаная жывёла..."
Наста, апёршыся рукамi на ляжэйку, спаўзае з воза з мяхоў i, выпусцiўшы з рук лейцы, доўга стаiць у пяску - не можа адагнуцца. Пясок пад нагамi гарачы, шорсткi i клейкi - здалося, звалiўся са скавародкi на падлогу ў парозе ля печы блiн з непадсяванай ячнай мукi i лiпне да босых пят. А можа, яшчэ не абсохлi ногi, калi яна ўрабiла iх у гразь, падпiхаючы ў рацэ ля спаленага маста калёсы?
"Так звяло ногi... У каленях..."
Наста ехала самая апошняя, астаўшыся ззаду, i калi злезла з воза, Буланчык быў стаў, пасля, падвярнуўшы галаву, даў у хамут i, пачуўшы, мусiць, што палягчэла, пайшоў за возам - махаў галавой ад сляпнёў i хроп. Ёй трэба было цяпер даганяць калёсы, бо нi да каго другога не падсядзеш пад'ехаць: усе наперадзе.
Нылi суставы, балелi, калi разгiналiся, у каленях ногi. Наста спяшалася, валюхаючыся, што качка.
"Чорт бы не ўзяў Буланчыка. Не такая я i грамазда. Пашкадавала... Конская матка не здохла..."
Iсцi па ямах босай было мякка i прыступна. Грэбля за гэты тыдзень, як уцяклi ў Карчаваткi, высахла i патрэскалася, што цэгла, - стала на такой пагодзе, што ўдзень збiты скацiнай Выганчык за ракой на сонцы рабiўся белы i дрыжаў; нямецкiя машыны перацерлi на грэблi сухi ў грудках торф на муку, i вецер пазасыпаў ямы i трэшчыны пад нагамi.
З-пад калёс падымаўся руды пыл i поўз грэбляй назад пад вёску - да маста.
Няма чым дыхаць, пяршыць у горле, i Наста, узяўшы за ражок паркалёвую белую хустку ў чорныя кропачкi, што вiсела на шыi, выцiрае ад поту шчокi i сухiя, патрэсканыя, аж баляць, вусны. Ражок хусткi ўвачавiдкi рудзее, бы гэта яна, Наста, тупае не за возам па грэблi, а дома ля чалеснiка ў каляднiцу, калi печ ад смалякоў з Карчаватак як юхта i да яе не падступiцца...
Балiць на правай назе костачка, што раз усё горш - узялася струпам.
"Кроў запяклася... - думае яна. - Згiнь ты, благое... Усё гэта ў рацэ... Ля маста... Такi быў мост... Суткi гарэў... Перад самай вайной яго рабочыя рабiлi - стаялi ў вёсцы. Яшчэ жоўты быў, не счарнеў. Смалой ад яго пахла... Партызаны яго падпалiлi, нанасiўшы саломы, як адступалi. А немцы, калi трэба было ехаць, дык яны паставiлi машыны на беразе - Петрусiха старая бачыла, з вёскi яна нiкуды не кранулася ўцякаць, - высыпалi, што мышы на ток, на буй, нават доўга не стаялi. Пераскочылi, не падкасваючыся, адзiн за адным разбалабашаную раку, што куры, - рака ў пагоду зусiм перасохла - i адразу на страху да Петрусiхi: хата яе была з прыходу самая першая. I тапары ў iх, i пiлы... Раскiдалi па бярне i перацягалi на плячах да ракi. Ды што хату шкадаваць. Немцы ўсё могуць пусцiць дымам... Сталi ў вёсцы надоўга. На Палiк надта не сунешся. Туды дзень i ноч iшлi: i "Дзядзя Коля", i "Дзядзя Вася", i катоўцы, i "Барба" - не спомнiш усiх. Грымiць i грымiць за Дзвiнасой... А мост немцы жалезнымi крукамi збiвалi. I не немцы, уласаўцы. Колькi там тых немцаў - жменя. Аб крукi i нагу недзе пакалечыла. Но-о-гi... Цi прынясуць яны назад у вёску. Да дзяцей... О-хо-хо..."
Яна дагнала Буланчыка пасярод грэблi, узлезла, нямогучы, на мяхi i адвярнула яго ад канавы: Буланчык быў сышоў з тору на сцежку i зачапiўся за старую падпорыну ад тэлефоннага слупа. Нiзкая падпорына нагнулася над канавай, ездзячы, яе абдзёрлi восямi, а цяпер пашчапалi кулi, як хто тупым тапаром, - на крапiве ляжаць свежыя трэскi.
"Стралялi немцы ўвесь дзень з могiлак, калi ля Каменскага броду прарвалi абарону ў кутузаўцаў... "
Наста помнiць, як яна тады прыбегла дамоў з Карчаватак... Павалiлася на двары пад прызбу i ляжала нi жывая нi мёртвая. Трашчала недзе на гародах, пад раку, хоць вушы затыкай, дзе акапалiся кутузаўцы: немцы пайшлi былi крынiцамi, што паабапал грэблi, да аселiцы. Над галавой над шчытамi ў хлеве, дзе былi пазатыканы гарохаўем дзiркi, шастала i шастала, кораценька i суха: шась! шась! - бы хто там, як злодзей, рваў струкi з сухога гарохаўя. "Кулi... - здагадалася тады яна. - Хлеў жа мог загарэцца... Але з могiлак i з грэблi стралялi ў вёску, мусiць, не тымi, што гараць на ляту..."
Яна ўспомнiла, як, прыгнуўшыся на дрывотнi ля варыўнi, з-за вугла страляў з аўтамата кутузавец, малады зусiм. Бачыла яго твар, але не помнiць ужо, забылася. Забылася, чаго i прыходзiла з Карчаватак дамоў: мусiць, па бляшанку з-пад малака i па кашулi маленькай Iры, якiя не ўхапiлi з сабой... Мучылiся без iх у балоце: змянiць дзiця не было ў што. "Галава... - падумала яна, - на дзяцей забывацца стала... А пра тое, што каза скакала на плечы кутузаўцу, - помнiць. Як затрашчыць той сваiм аўтаматам - яна яму на спiну. Козы, глядзi, каб на iх дохлае, стрэлу дзяркатага не выносяць... Таму кутузавец, вiдаць, i страляў так рэдзенька: чыркне, тады казу зганяе з плеч i мацюгае на ўвесь двор..."
Падводы расцягнулiся па грэблi, падняўшы пыл, i цяжка было разгледзець, хто за кiм едзе. Пярэднi, Iван Боганчык, падбiраўся ўжо да мастка, што быў у другiм канцы грэблi. Боганчыка можна пазнаць па жарабку. Жарабок у яго добры, нават з гружоным возам не сцiшае хады.
Сама горш ззаду: глытаеш пыл, як гар якi. Каб не балелi ногi, саскочыла б зноў i пайшла б сцежкай ля крынiцы, пакуль мiнецца грэбля...
Наста чапляе лейцы за пугаўё i запiхае яго пад мех. Буланчык, пачуўшы, зноў даў у хамут, захроп. Мокры ўвесь, пачарнеў; ад яго запахла потам.
На Кур'янаўшчыне, далёка над лесам, што быў аж сiнi ад смугi, гудзелi самалёты. Наблiжалiся ажно сюды, да грэблi, i тады над полем i могiлкамi вiселi, што каршуны; калi рабiлi паварот, раўлi, аж замiрала ўсё ўсярэдзiне. Пасля хавалiся з воч, i ў самым кутку на Кур'янаўшчыне падала на лес чырвонае полымя, як хто кiдаў там зверху галавешкi з агнём.
Наста пачула, як у яе пахаладзела за плячыма...
"Дзвiнасу немцы паляць... - уздыхнула яна. - З самалётаў..."
Стаяла густая духата - здавалася, самлела ўсё на зямлi за дзень. Сонца паўзло на захад, распаранае, як у лазнi, у смузе: на яго нават можна было глядзець, не захiнаючыся рукавом. Яно скора паверне за раку, на Карчаваткi. Там адвячоркам, дзе яшчэ ўчора яны былi ўсёй вёскай, закурыцца туман, белы, як сырадой, i ляжа на ягаднiк i на мох у балоце раса. Забляе бакас, i будуць ныць камары - вiсець хмарамi над купiнамi. Збегчы б туды зноў з дзяцьмi Iру на рукi, Валодзя сам пабяжыць са шклуначкам пад пахай, - павалiцца пад куст i не ўставаць, пакуль не ацiхне стралянiна... Дык жа i там не было ратунку. Знайшлi немцы, калi пайшлi балотам з-пад Камена.
Тады яна надумала, што ў Карчаватках у балоце можна было б абмыць з вачэй пыл, бо за iм свету не вiдаць, - а ён падымаецца i падымаецца з дарогi ад пярэднiх падвод i вiсiць над калёсамi, як хмара.
Схавалiся самалёты; у тым баку, дзе сыпаўся з гары агонь, падняўся чорны слуп дыму i стаў распаўзацца на ўсё неба над лесам.
Даг-даг-даг-даг... - закудахкаў раптам ззаду кулямёт, як старая курыца, недзе на тым баку вёскi, за гумнамi ля лесу, дзе ранiцай рылi акопы ўласаўцы, i захлопалi стрэлы. Водгаласкi пайшлi за лагi на iмшары - у Карчаваткi.
"Не ўцерпелi да начы... Лесу баяцца... А можа, хто ўцёк з вёскi? Дзе ты цяпер уцячэш... Ля кожнага вугла ўласавец..."
Зноў стала цiха; тахкалi толькi па ямах калёсы, хроп Буланчык, i рэзалася ў некага аб атосу кола, мусiць, у Сяргеiшынага Алёшы.
Яны мiнулi грэблю i падымалiся на гару да могiлак. Пад'язджалi да школы, ад якой, было вiдаць здалёку, асталося вялiкае белае каменне i пагнутая рудая бляха - ляжала на зямлi. Школу ўчора пад вечар спалiлi немцы. На пустым двары, што парос палыном i ля платоў жоўтым на цвеце дзiвасiлам, стаяў адзiн зруб над студняй са стрэшкай. Ад студнi на ўвесь двор расцягнулася вытаптаная белая сцежка i хавалася недзе пад лiстамi пагнутай бляхi ля ганка.
На гары Насце добра былi вiдаць усе падводчыкi.
Пярэднi ехаў Iван Боганчык на сiвым, у яблыкi жарабку, якога ён, ужо як паявiлiся партызаны, прывёў ноччу "з-за ракi" - "збамбiў" - i шкадаваў, што роднага бацьку: хаваў i ад палiцыi i ад партызанаў. Калi даводзiлася ўжо, прыцiскалi, сам ездзiў на iм. I сёння паехаў сам. I нiкому б, вiдаць, не ўступiў яго нiколi.
Боганчык сядзеў высака на мяхах i, падняўшы руку, махаў над галавой дубцом - паганяў. Яго чорная барада была вiдаць аж здалёку.
За Боганчыкам, нокаючы на маленькага гнядога Сiбiрака, рассеўшыся на возе, кратаў плячыма валасаты Мiрон Махорка-Карашкi ў чорнай сарочцы; за iм на сваiх доўгiх разводах соўгаўся Валодзя Панок - кiваецца здалёку яго сiвая галава; Панка дагнала на рабой кабыле Таня Паляншчынка - усё нешта крычала яму, папраўляючы ў дзве рукi сваю доўгую касу; за Таняй, звесiўшы галаву ў вялiкай чорнай кепцы, ехаў стары Янук Тваюмаць; на шостым возе ляжаў нiц, галавой у перадок, i нi на кога не глядзеў Сяргеiшын хлапец Алёша. Дзiця яшчэ зусiм, дзесяты год яму, цi што. Наста добра не помнiць ужо... За яго возам, паклаўшы галаву аж на мяхi, i тупаў Буланчык. Адвесiў губу, форскаў, здавалася - хоча перагрызцi на калёсах мех: дастаць зярняты.
"Хай гломзае... Каб толькi не аставаўся ззаду..."
Наста паправiла над мехам пугаўё, яно было сагнулася, i маглi сашмыкнуцца лейцы, i сашчапiла на каленях рукi.
Балела спiна; гарэла, бы хто яе пасыпаў прыскам, збiтая костачка, i дрыжала ўсё ўсярэдзiне. У горле станавiўся камяк, i тады блажыла...
Халаднела, мусiць, ад поту за плячыма, нажутка, муляў на грудзях гузiк - яна адшпiлiла яго i дыхала, як пасля чаду выйшаўшы з хаты на двор, глытала i глытала з дарогi пыл, аж пакуль не папярхнулася.
Калi прайшла блага, зноў заныла ўсярэдзiне... Каб ступала сваiмi нагамi, а не вёз на мяхах Буланчык, далей школы ўжо не кранулася б... Не змагла б...
З гары, ад могiлак, вiдаць, калi глядзiш назад, Дальва: як сiвыя каровы ў гарачыню ля ракi ў кустах, збiлiся ў кучы хаты, перамяшалiся... I вялiкiя i малыя. I каровы i цяляты... Пасля Наста бачыць толькi сваю: з саламянай высокай чорнай страхой хату ў канцы вёскi. Варывенькi i хлева з-за хаты не вiдаць. Не вiдаць i Боганчыкавага двара, хоць ён i побач. Тырчыць толькi ў тым баку асвер над яе, Насцiнай, студняй... Пасля i ён апусцiўся ўнiз i схаваўся за варыўнёй: палезлi па ваду. Дзецi, мусiць...
На дарозе каменне. Па iм ляскаюць i скрыгочуць колы. Трасе цяжкiя ад мяхоў калёсы, кiдае па цвёрдых калдобiнах. Балiць галава, аж сцiскаеш зубы. I зноў блага. Гэта ад гару: яго цягне з балота на дарогу, аж сюды да школы; гарам пахла i праз усю грэблю ад самага маста. Гарыць сухi торф на лагу ў канцы вёскi ля ракi. За кустамi ў тым баку сiне ад дыму. I неба там, за Дальвай, сiняе, толькi далёка за лесам, над Карчаваткамi, вiдаць шэрае воблака - вiсiць на адным месцы, што прывязанае.
"Дым... У Камене гарыць..."
Калi доўга глядзiш у той бок з-пад рукава нажуткi, мiтусiцца ўваччу. Сонца над лесам рудое ад пылу, густое, пацямнела. Пыл ля самай зямлi белы, што дым ад сырых дроў.
На гары ля школы пахне ячменем - сухой саломай, як увосень у гумне ад малатарнi. Ён i не паспеў яшчэ на нечых шнурах - жыта нават не налiлося згарэў на сонцы: пажаўцеў, ля дарогi пасох. Выгарала на дарозе трава. З-пад яе, калi ступае конь, падымаецца пыл вышэй калёс.
Форскае i форскае Буланчык. Увесь чорны, змок. Пад набераткамi на спiне ў яго - жоўтая пена...
Наста выцiрае шчокi мокрым рукавом нажуткi - яны аж смыляць на сонцы...
"Скура гарыць. Як пры агнi... Захлынешся..."
На гары ля школы па каленi пяску. Перасыпаецца пад нагамi ў каня, што попел. Ад пылу не вiдаць пярэднiх падвод - згубiўся з вачэй Боганчык, як скрозь сiта свiцiцца палатняная спiна старога Янука...
Зноў налiпла на шчокi пылу, як ля малатарнi. Павядзеш рукой - даланя шорсткая, што тарка. Ад пяску не сцiснуць зубоў; суха ў роце, язык - што дубовая карына.
Наста камячыць рукаво нажуткi i выцiрае вусны. Рукаво салёнае, аж горкае...
Ацяклi ногi - як перавесiла цераз ляжэйку на грэблi, дык i не падымала, - сталi што чужыя, здранцвелi, i балiць, ломiць спiна, нiзка, у самым крыжы. Хочацца выпрастацца, лёгшы на мяхi, як дзе на мяжы, пажынаўшы дзень не адгiнаючыся... Уцiснуць галаву куды ў плот: у крапiву i дзяды, каб нiчога не чуць...
Даг-даг-даг-даг... - як хто спопаразку кулаком дома ў дзверы, застукаў у канцы вёскi кулямёт. Там, дзе гарэў за ракой торф.
Жык... Жык... - засвiсцела збоку ўдоўж дарогi, як хто хлыснуў тонкай пугай па сухой траве... Жык... Жык... На пажарышчы з-пад бляхi падняўся попел i чырвоныя iскры. Буланчык напяўся ўвесь, даў у хамут, хочучы, мусiць, выскачыць з аглабень, тады выцягнуў галаву, дастаючы аж да Алёшавых ног на возе, i прыцiснуў вушы - схаваў пад грыву.
Даг-даг-даг-даг... - стукала цяпер на грэблi ля маста. Там, калi яны ехалi, Наста помнiць, тырчаў з ямы доўгi чорны кулямёт, увесь ў дзiрках, пры iм стаяў на каленях уласавец, другi мыў у рацэ рукi. Стукала i на ферме ля пунi i ля Боганчыкавага хлева, якi быў далёка ад хаты, пад самым лесам.
Жык-жык... Цыў-цыў... - цяпер ужо шумела над галавой i лопала недзе на Кур'янаўшчыне ля саду i ў кустах на могiлках. У ячменi ля самай дарогi закруцiўся рэдзенькi пыл.
Дрыжыць Буланчык, храпе i рвецца з аглабень. Не вiдаць нi Боганчыка, нi старога Янука. Блiшчаць толькi ўперадзе вышараваныя аб пясок колы пад калясьмi ў Сяргеiшынага Алёшы.
"Пагналi коней..." - здагадалася Наста. Нагнуўшыся ў перадок, яна выцягнула з-пад меха пугаўё i, ухапiўшыся за лейцы, пачала тузаць iх у дзве рукi. Буланчык не пабег, захроп, бы хто яго стаў душыць: упёрся ў Алёшавы калёсы.
- Паганяй, рыштант! - Наста закрычала як толькi магла i папярхнулася. Смерцi захацеў!.. - Яна тузала i тузала за лейцы, але Буланчык не бег i не мiнаў Алёшавы калёсы. Уперадзе ў пыле ўсё блiшчэлi на сонцы вышараваныя колы...
"Забiла..." - неяк адразу падумала яна i зжахнулася. Тады саскочыла з мяхоў i, спатыкаючыся, пабегла да Алёшавага воза. Ухапiўшыся рукой за ляжэйку, пачула, што яна мяккая ад пылу; пылу набралася на мяхi, на калошы i на босыя кароткiя Алёшавы ногi. Чуваць было пад рукамi: яны мокрыя i слiзкiя...
"Забiла..." - зноў падумала яна i закрычала: - Яну-ук!.. - Клiкала Янука, ён быў блiжэй. Уперадзе нiхто не азваўся. Жык-жык... - скакаў толькi пыл ля дарогi ў ячменi.
Пачуўшы яе ля аглабень, Алёшаў конь сышоў з дарогi i стаў. Яна тады ўхапiлася за лейцы. Там жа, дзе за школай падводы, лагчына...
Алёшаў конь яе не слухаў, ступаў па пяску, напяўшыся, i стрыг вушамi, косячыся на поле ў ячмень...
Яна зноў зiрнула на воз, аглянуўшыся, i паверыла сама сабе, што ўжо няма жывога Сяргеiшынага хлапца. Перад вачыма ўсплыла ўся вёска: доўгая вулiца, поўная народу, i Сяргеiха са сваiмi закручанымi ў белыя палатняныя полачкi блiзнюкамi. Яе гоняць два ўласаўцы, спацелi, пазнiмалi з галоў пiлоткi... Гоняць да Мiронавай хаты, у грумаду...
- Алёша-а!.. - закрычала яна, баючыся, сама не ведаючы чаго.
Алёша ляжаў, як ляжаць нежывыя...
Тады яна схапiла яго за ногi i пачала тармасiць у абедзве рукi.
Алёша кратаўся - увесь... Яна страпянулася была i схавала пад нажутку рукi, а Алёша ўсё тросся на калёсах: iх падкiдала на каменнi.
Алёшаў конь раптам пабег. Сам. Пабегла i яна ля воза, ухапiўшыся за ляжэйку. Займала дыхаць, здавалася - павалiшся ў пясок пад калёсы...
Цiў... Цiў... - цiўкала высака над галавой, пасля змоўкла. Стала цiха i ў канцы вёскi, дзе гарэў торф, i ззаду ля маста, i ў ячменi на Кур'янаўшчыне. Бег конь, бегла i яна ля калёс, учапiўшыся за ляжэйку.
Тут было з горкi, i конь бег, колькi яму хацелася, пасля таркануўся на месцы, аж хамут палез яму на галаву, i пайшоў, чапляючы нагу за нагу: Алёшаў воз быў цяжкi, цяжэйшы, чым у яе, Насты.
Яна азiрнулася i ўбачыла, што Буланчык ступае, як i ступаў, паклаўшы галаву на Алёшавы мяхi.
"Бег ззаду..." - падзiвiлася яна.
Наперадзе ў пыле былi вiдаць калёсы старога Янука.
- Яну-у-ук!.. - закрычала яна на ўсё поле. Тады падумала, што забылася: крычы не крычы, Янук не пачуе: глухi. Але Янук раптам спынiўся i павярнуўся на возе: мусiць, сам хацеў паглядзець, што робiцца ззаду...
Дагнаўшы Януковы калёсы, Алёшаў конь спынiўся, стаяў i дрыжаў. Пасля падструнiўся i застагнаў...
Наста баялася цяпер глядзець на мяхi, дзе ляжаў Алёша. Падбегшы да Янука, яна схапiла яго за рукi i заплакала.
Янук замычаў, адсоўваючыся далей ад яе на возе.
- Забiла... Забiла... Алёшу забiла!.. - закрычала тады яна, аглядаючыся назад.
Янук зiрнуў на воз, дзе ляжаў Алёша, i памалу, як баючыся, ссунуўся з мяхоў. Паказаў Насце: сцiхнi ты!.. Сцягнуў са сваёй доўгай, як слiва, галавы чорную кепку, пажмакаў у руках i паклаў на мех, дзе сядзеў сам. Тады памалу падыбаў да Алёшавага воза. За iм пайшла i Наста.
Калi, падышоўшы да Алёшавага воза, Янук спынiўся, стала цiха, i было чуваць, як ля дарогi ў ячменi шастае конiк.
Наста апусцiла рукi i не дыхала ззаду за плячыма ў старога Янука. Шырокая белая зрэбная кашуля на яго худых плячах была ўся мокрая, пацямнела. Янук стаяў ля калёс i не кратаўся. Пасля зыбнуўся на нагах, падняў руку i пачаў выцiраць з твару пот, як жагнаўся.
Яна тады падышла да самых калёс, стала побач...
Калi цяпер падняла вочы, убачыла, што Алёша ляжыць нiц на мяхах, а пад галавой у яго ахапак зайцавага гароху, укошанага недзе, мусiць, на мяжы ў аселiцы... Гарох яшчэ не высах, цвiце сiненькiм агеньчыкам... Ёй тады сцiснула горла...
Янук зноў затупаў ля воза, пасля павярнуўся i ўтаропiўся на яе. Вочы яго, блакiтныя, што ў дзiцяцi, глыбока запалi, сталi вiльготныя i глядзелi балюча-балюча... Ён паднёс руку да грудзей i схаваў даланёй чорныя гузiкi ў кашулi. Здавалася, што яго раптам моцна ўкалолi. Хацеў нешта сказаць i не мог - дрыжала толькi нiжняя вусна, - тады нагнуўся над калясьмi:
- Ёска... Тваю маць...
Ён пагладзiў Алёшу сваёй доўгай рукой па галаве - рука яго зусiм не слухала, - тады замычаў. Наста нiколi не чула, каб Янук так мычаў: як жывёла, якой нешта балiць. Янук пачаў кратаць Алёшу за плечы. Пасля ўзяў пад грудзi, хочучы, мусiць, падняць на рукi...
- Ёска... Ёска... Тваю маць...
Алёша выслiзнуў у яго з рук i ўпаў на мяхi...
- Гэ-э-эй!.. Чаго астаўбунiлiся? - клiкаў знiзу ад логу Боганчык. Паганяйце... Здурнелi, цi што? Чаго спёрлiся?..
Наста ўбачыла, што Боганчык звярнуў свайго жарабка з дарогi. Крычыць, не злазячы з воза. Далёка ўжо наперадзе, ля самага логу. Вiдаць, паганяў свайго шкадаванага, не глядзеў, калi пачалi страляць.
- Ёска... Ёска... - мычаў ля калёс Янук...
- Iван!.. Сюды!.. Мужчыны!.. Хлапца забiла... - Наста адвярнулася ад калёс i памахала пярэднiм рукой. Пасля адышлася на дарогу, наперад каню, i стала махаць хусткай, зняўшы з шыi i сцiснуўшы яе ў кулаку. Калi раптам на ўвесь голас замычаў ззаду ля воза Янук, яна адвярнулася, i яе ўсю аж страсанула... На калёсах, падкорчыўшы пад сябе ногi, сядзеў Алёша i цёр кулакамi вочы... Яго стрыжаная галава блiшчала ад поту i была чырвоная, што рак.
- Спаў... Задаўлю!..
Наста падбегла да воза i схапiла сухi лазовы дубец, якiм Алёша паганяў каня. Дубец быў зламаны, адвалiўся ля самай рукi: яго, мусiць, зламаў, хаваючы пад сябе, Алёша.
- Шчаня!.. Каб збiў, збiў на порхаўку. Гэта ж падумаць, - яна махала хусткай, змятаючы з мяхоў пыл.
Алёша, мусiць, успомнiўшы, дзе ён, схапiўся дзвюма рукамi за лейцы. Конь яго застагнаў i таргануў хамут: яму цяжка было скрануць з месца воз.
...За Алёшавымi калясьмi пайшоў, асцярожна ступаючы па каменнi, стары Янук. Атрасаў з падала кашулi пясок i паказваў дзясны - усмiхаўся.
Буланчык сам не крануўся за падводай, i Наста вярнулася да свайго воза.
- Гэта ж падумаць-падумаць... Так заснуць... Сэрца хацела парвацца... яна падняла лейцы з дарогi. Буланчык наравiўся, i яго трэба было паганяць. Гэта ж падумаць... - яна тузала за лейцы, спаганяючы злосць, тады пачула, што дрыжаць ногi. Спынiла каня i палезла на мяхi.
"Шчаня... - падумала яна зноў пра Алёшу. - Нацягаўся i спаў як забiты: закалыхала на грэблi. Не звёў вачэй i ён усю ноч са старымi разам. Малыя цяпер што старыя..."
Наста пачула, што i сама як спiць: галава цяжкая, хоць ты яе падпiрай, i ўваччу некуды едзе ўнiз i поле з ячменем i дарога... Яна тады выпрасталася на мяхах i ўхапiлася рукамi за ляжэйку.
- Наста! Настуля!.. - клiкаў Боганчык з логу. Было вiдаць, як ён адышоўся ад воза. - Паганяй... Таню паранiла...
Наста саскочыла з калёс.
Наперадзе на дарозе стаялi ўсе падводы.
3
Таня ўжо аж на грэблi апомнiлася, што не зачынiла ў хаце дзвярэй. I ў хаце i ў сеначках. У сеначках яны бразнулi аб сцяну - i прыстылi: кожны раз завальвалiся за вушак; а ў хаце як раз'ехалiся, калi Таня пiхнула iх, бегучы з двара, так недзе i стаяць. Чорныя, старыя, на дзве палавiны. Адна палавiна адчыняецца аж да новай лавы ля стала, якую зрабiлi партызаны, - зiмой летась доўга стаялi, iх было многа, i iм не хапала месца сядзець, - другая, калi яе адхiнуць, закрывае ў парозе суднiк з мiскамi. Дзверы ў хаце цяжкiя, Таня iх стала адчыняць сама ўжо, як падрасла.
Мацi недзе ляжыць у запечку на ложку пад кажухом. Пад галавой у яе дзве падушкi, каб было вышэй. Яе трасе, а дзверы насцеж. I з вулiцы ўсё недзе вiдаць...
"Так забыцца... Як малая ўсё роўна. Хоць бы мацi накрычала... Дык ляжыць i плача..."
Таня пачынае злаваць i тады тузае за лейцы кабылу. Але ўспамiнае пасля, як у мацi дрыжаць плечы, калi яна плача, i ёй шкода яе - аж сцiскаецца нешта ў грудзях. Мацi яшчэ ўчора ранiцай была зусiм нядужая i не хацела ехаць з вёскi ў Карчаваткi, гнала яе, Таню, адну. Разбудзiла доднiцай - толькi яшчэ вiднелася. Падышла да парога: там было свяжэй, расхiнула дзверы i стаяла, прывалiўшыся да вушака.
- Уставай, дачка, не лянiся... - гаварыла яна, нямогучы. - Карову праганi. Янук трубiць. Не магу на нагах стаяць анi. Галава вядзе. Кроў з рота пайшла. Мне ўжо лягчэй, не бойся... Уставай, дачка, чапурыся. I слухай, што Панкi робяць. Пойдзеш з усiмi, я адна дома астануся... Дыхаць не дае нiяк. Колькi сталi ў плячах...
На дварэ было ўжо вiдна. Прагнаўшы скацiну, ля варот яшчэ стаялi людзi, гледзячы ўслед старому Януку. Янук, iдучы сярод вулiцы па пяску, дзе курэўся пыл, трубiў у доўгую трубу з бяросты - гаманiў на ўсю вёску.
З начы за лесам ля Камена было цiха, i людзi натапырылiся з самай ранiцы: нiхто не хацеў iсцi ў хату. У кожнага на двары нехта быў: папраўляў вароты, скрыпеў асверам. Недзе рэзалi дровы, у Панка, мусiць, - пiла звiнела на ўсю вёску. Людзi мiж сабой не гаварылi, i было неяк надта цiха. У некага рана пахла з комiна дымам. Гарэлi смалякi, i дым добра быў чуваць на дварэ.
Цi не пажар дзе? - людзi падымалi галовы i пазiралi на вулiцу.
Толькi Янук трубiў, не сцiхаючы, ля лесу - сёння ён пагнаў кароў за Карчаваткi на пасеку. Адтуль, дзе схавалася скацiна, iшлi ў вёску партызаны - былi ўжо блiзка ля Боганчыкавай хаты, заняўшы ўсю вулiцу.
Таня бачыла iх з двара, iдучы ў хату. Выгнаўшы карову, яна нават не прыткнулася ля варот: мацi недзе i стаiць у парозе ля вушака, не адышоўшыся. Не дойдзе сама да ложка. I чаго ўставала... Магла клiкнуць яе, Таню. Яна, Таня, не так ужо моцна спiць i сама прачнулася б, калi б Янук затрубiў ля хаты. Янук у кожнага ля варот трубiць - будзiць... Трэба скарэй завесцi мацi да ложка, каб лягла, i падаць ёй пад галаву падушкi. Яна тады як сядзiць усё роўна, i яе не блажыць...
З двара было чуваць, як кашляе ў хаце ў парозе мацi...
Таня была ўжо ля самых сеначак, калi далёка над лесам, у тым канцы вёскi, якраз пад загуменне, узляцела ракета. Чырвоная i яркая, што мак. Вiсела над пустымi азяродамi ў Панка на гародзе i, калi падала, доўга яшчэ блiшчала, як шкляная. Таня бачыла ракету першы раз.
Стала раптам цiха, як у вушку. Не бразгалi на вулiцы вёдры, у Панка на дрывотнi сцiхла пiла. Нават мацi не было чуваць у сеначках. Толькi тахкала ў грудзях: тах, тах, тах...
Пруткi калолi ў пальцы, у пупышкi, былi вострыя, i яна нiяк не магла спачатку лучыць у вочка. Убачыла, што дрыжаць рукi; не са страху - яна ўжо не баялася - а, мусiць, ад таго, што нясла цяжкi мех: як жылы расцягнула ўсё роўна.
Калi ўласавец зноў, круцячы на каленях вiнтоўку, сказаў: "Вы все бандiты..." - яна падумала: "Пракалоўся б ты на гэтыя пруткi..." - i тузанула за нiтку.
Беленькi клубочак падскочыў на стале, пасля покнуў на падлогу i пакацiўся ўласаўцу пад ногi - пад лаву...
Уласавец нагнуўся, каб дастаць клубочак, заскроб па падлозе нагамi i зачапiўся за мех.
Пад лавай загрукалi кавалкi толу, моцна, на ўсю хату, - рассыпалася ад нагi ўся кучка...
Наста пачула, як бразнулi, зазвiнеўшы аб стол, пруткi - вывалiлiся з рук.
Уласавец спачатку ўвесь збялеў, што мел; сядзеў, нагнуўшыся, i глядзеў на яе вялiкiмi, як не ў чалавека, вачыма. Пасля, мусiць, здумеўся, бо яна, баба, не баiцца толу, сядзiць, як сядзела, ля стала, i схапiўся абедзвюма рукамi за вiнтоўку, якая ляжала ў яго на каленях. Насце здалося цяпер, што вiнтоўка ў яго ўся белая, аж блiшчыць, i крывая, як сагнутая...
Пасля ўласавец пачаў памалу-памалу ўставаць з лавы, не зводзячы з яе, Насты, вачэй, i маўчаў. Чуваць было толькi, як ён сапе. Яна падумала, што ён возьме адразу i застрэлiць яе. Нiхто не згледзiць i не пачуе...
Калi цяпер бразнула клямка, Наста адразу адвярнулася на хату. Пачула, як на шчоках выступiў халодны пот... У хату ўвайшлi яшчэ два ўласаўцы з Боганчыкам - не тыя, што былi раней. Сталi ля парога, не падыходзiлi да стала. Боганчык прытаiўся ззаду за iмi, як хаваўся за плечы.
Трэба было ехаць у Краснае... Ёй, Насце... Кiдаць дзяцей i ехаць. Бо ў яе быў конь. Усе ў вёсцы, у каго ёсць конi, паедуць.
Боганчык пасля ўласаўцаў сказаў, што ўсяго ў вёсцы асталося сямёра коней, што i ён сам паедзе, бо i ў яго астаўся цэлы жарабок, што нiчога страшнага няма - з'ездзяць i вернуцца... Далёка тут тое Краснае...
Яна тады заплакала: у яе ж дзецi... Нагнулася i паказала рукой у акно ў гарод...
Уласаўцы сказалi, што скарэй вернешся з Краснага, калi астаюцца дзецi... Трэба было кiдаць дзяцей...
Наста сядзела ля стала з пруткамi ў руках i не магла ўстаць...
Уласавец, што разбурыў нагамi пад лавай кучку толу i падымаў на яе, Насту, вiнтоўку, першы пайшоў з хаты, як баючыся, забраўшы са стала пальчаткi...
2
На грэблi калыша i падкiдае калёсы...
Буланчык з кароткай грывай, падстрыжанай "авечымi" ножнiцамi, б'е ў хамут; у ямах напiнаецца, аж рыпяць гужы, i храпе, наглытаўшыся пылу. А балючы якi... Дакранiся пугаўём - са скуры лезе.
"Напужаная жывёла..."
Наста, апёршыся рукамi на ляжэйку, спаўзае з воза з мяхоў i, выпусцiўшы з рук лейцы, доўга стаiць у пяску - не можа адагнуцца. Пясок пад нагамi гарачы, шорсткi i клейкi - здалося, звалiўся са скавародкi на падлогу ў парозе ля печы блiн з непадсяванай ячнай мукi i лiпне да босых пят. А можа, яшчэ не абсохлi ногi, калi яна ўрабiла iх у гразь, падпiхаючы ў рацэ ля спаленага маста калёсы?
"Так звяло ногi... У каленях..."
Наста ехала самая апошняя, астаўшыся ззаду, i калi злезла з воза, Буланчык быў стаў, пасля, падвярнуўшы галаву, даў у хамут i, пачуўшы, мусiць, што палягчэла, пайшоў за возам - махаў галавой ад сляпнёў i хроп. Ёй трэба было цяпер даганяць калёсы, бо нi да каго другога не падсядзеш пад'ехаць: усе наперадзе.
Нылi суставы, балелi, калi разгiналiся, у каленях ногi. Наста спяшалася, валюхаючыся, што качка.
"Чорт бы не ўзяў Буланчыка. Не такая я i грамазда. Пашкадавала... Конская матка не здохла..."
Iсцi па ямах босай было мякка i прыступна. Грэбля за гэты тыдзень, як уцяклi ў Карчаваткi, высахла i патрэскалася, што цэгла, - стала на такой пагодзе, што ўдзень збiты скацiнай Выганчык за ракой на сонцы рабiўся белы i дрыжаў; нямецкiя машыны перацерлi на грэблi сухi ў грудках торф на муку, i вецер пазасыпаў ямы i трэшчыны пад нагамi.
З-пад калёс падымаўся руды пыл i поўз грэбляй назад пад вёску - да маста.
Няма чым дыхаць, пяршыць у горле, i Наста, узяўшы за ражок паркалёвую белую хустку ў чорныя кропачкi, што вiсела на шыi, выцiрае ад поту шчокi i сухiя, патрэсканыя, аж баляць, вусны. Ражок хусткi ўвачавiдкi рудзее, бы гэта яна, Наста, тупае не за возам па грэблi, а дома ля чалеснiка ў каляднiцу, калi печ ад смалякоў з Карчаватак як юхта i да яе не падступiцца...
Балiць на правай назе костачка, што раз усё горш - узялася струпам.
"Кроў запяклася... - думае яна. - Згiнь ты, благое... Усё гэта ў рацэ... Ля маста... Такi быў мост... Суткi гарэў... Перад самай вайной яго рабочыя рабiлi - стаялi ў вёсцы. Яшчэ жоўты быў, не счарнеў. Смалой ад яго пахла... Партызаны яго падпалiлi, нанасiўшы саломы, як адступалi. А немцы, калi трэба было ехаць, дык яны паставiлi машыны на беразе - Петрусiха старая бачыла, з вёскi яна нiкуды не кранулася ўцякаць, - высыпалi, што мышы на ток, на буй, нават доўга не стаялi. Пераскочылi, не падкасваючыся, адзiн за адным разбалабашаную раку, што куры, - рака ў пагоду зусiм перасохла - i адразу на страху да Петрусiхi: хата яе была з прыходу самая першая. I тапары ў iх, i пiлы... Раскiдалi па бярне i перацягалi на плячах да ракi. Ды што хату шкадаваць. Немцы ўсё могуць пусцiць дымам... Сталi ў вёсцы надоўга. На Палiк надта не сунешся. Туды дзень i ноч iшлi: i "Дзядзя Коля", i "Дзядзя Вася", i катоўцы, i "Барба" - не спомнiш усiх. Грымiць i грымiць за Дзвiнасой... А мост немцы жалезнымi крукамi збiвалi. I не немцы, уласаўцы. Колькi там тых немцаў - жменя. Аб крукi i нагу недзе пакалечыла. Но-о-гi... Цi прынясуць яны назад у вёску. Да дзяцей... О-хо-хо..."
Яна дагнала Буланчыка пасярод грэблi, узлезла, нямогучы, на мяхi i адвярнула яго ад канавы: Буланчык быў сышоў з тору на сцежку i зачапiўся за старую падпорыну ад тэлефоннага слупа. Нiзкая падпорына нагнулася над канавай, ездзячы, яе абдзёрлi восямi, а цяпер пашчапалi кулi, як хто тупым тапаром, - на крапiве ляжаць свежыя трэскi.
"Стралялi немцы ўвесь дзень з могiлак, калi ля Каменскага броду прарвалi абарону ў кутузаўцаў... "
Наста помнiць, як яна тады прыбегла дамоў з Карчаватак... Павалiлася на двары пад прызбу i ляжала нi жывая нi мёртвая. Трашчала недзе на гародах, пад раку, хоць вушы затыкай, дзе акапалiся кутузаўцы: немцы пайшлi былi крынiцамi, што паабапал грэблi, да аселiцы. Над галавой над шчытамi ў хлеве, дзе былi пазатыканы гарохаўем дзiркi, шастала i шастала, кораценька i суха: шась! шась! - бы хто там, як злодзей, рваў струкi з сухога гарохаўя. "Кулi... - здагадалася тады яна. - Хлеў жа мог загарэцца... Але з могiлак i з грэблi стралялi ў вёску, мусiць, не тымi, што гараць на ляту..."
Яна ўспомнiла, як, прыгнуўшыся на дрывотнi ля варыўнi, з-за вугла страляў з аўтамата кутузавец, малады зусiм. Бачыла яго твар, але не помнiць ужо, забылася. Забылася, чаго i прыходзiла з Карчаватак дамоў: мусiць, па бляшанку з-пад малака i па кашулi маленькай Iры, якiя не ўхапiлi з сабой... Мучылiся без iх у балоце: змянiць дзiця не было ў што. "Галава... - падумала яна, - на дзяцей забывацца стала... А пра тое, што каза скакала на плечы кутузаўцу, - помнiць. Як затрашчыць той сваiм аўтаматам - яна яму на спiну. Козы, глядзi, каб на iх дохлае, стрэлу дзяркатага не выносяць... Таму кутузавец, вiдаць, i страляў так рэдзенька: чыркне, тады казу зганяе з плеч i мацюгае на ўвесь двор..."
Падводы расцягнулiся па грэблi, падняўшы пыл, i цяжка было разгледзець, хто за кiм едзе. Пярэднi, Iван Боганчык, падбiраўся ўжо да мастка, што быў у другiм канцы грэблi. Боганчыка можна пазнаць па жарабку. Жарабок у яго добры, нават з гружоным возам не сцiшае хады.
Сама горш ззаду: глытаеш пыл, як гар якi. Каб не балелi ногi, саскочыла б зноў i пайшла б сцежкай ля крынiцы, пакуль мiнецца грэбля...
Наста чапляе лейцы за пугаўё i запiхае яго пад мех. Буланчык, пачуўшы, зноў даў у хамут, захроп. Мокры ўвесь, пачарнеў; ад яго запахла потам.
На Кур'янаўшчыне, далёка над лесам, што быў аж сiнi ад смугi, гудзелi самалёты. Наблiжалiся ажно сюды, да грэблi, i тады над полем i могiлкамi вiселi, што каршуны; калi рабiлi паварот, раўлi, аж замiрала ўсё ўсярэдзiне. Пасля хавалiся з воч, i ў самым кутку на Кур'янаўшчыне падала на лес чырвонае полымя, як хто кiдаў там зверху галавешкi з агнём.
Наста пачула, як у яе пахаладзела за плячыма...
"Дзвiнасу немцы паляць... - уздыхнула яна. - З самалётаў..."
Стаяла густая духата - здавалася, самлела ўсё на зямлi за дзень. Сонца паўзло на захад, распаранае, як у лазнi, у смузе: на яго нават можна было глядзець, не захiнаючыся рукавом. Яно скора паверне за раку, на Карчаваткi. Там адвячоркам, дзе яшчэ ўчора яны былi ўсёй вёскай, закурыцца туман, белы, як сырадой, i ляжа на ягаднiк i на мох у балоце раса. Забляе бакас, i будуць ныць камары - вiсець хмарамi над купiнамi. Збегчы б туды зноў з дзяцьмi Iру на рукi, Валодзя сам пабяжыць са шклуначкам пад пахай, - павалiцца пад куст i не ўставаць, пакуль не ацiхне стралянiна... Дык жа i там не было ратунку. Знайшлi немцы, калi пайшлi балотам з-пад Камена.
Тады яна надумала, што ў Карчаватках у балоце можна было б абмыць з вачэй пыл, бо за iм свету не вiдаць, - а ён падымаецца i падымаецца з дарогi ад пярэднiх падвод i вiсiць над калёсамi, як хмара.
Схавалiся самалёты; у тым баку, дзе сыпаўся з гары агонь, падняўся чорны слуп дыму i стаў распаўзацца на ўсё неба над лесам.
Даг-даг-даг-даг... - закудахкаў раптам ззаду кулямёт, як старая курыца, недзе на тым баку вёскi, за гумнамi ля лесу, дзе ранiцай рылi акопы ўласаўцы, i захлопалi стрэлы. Водгаласкi пайшлi за лагi на iмшары - у Карчаваткi.
"Не ўцерпелi да начы... Лесу баяцца... А можа, хто ўцёк з вёскi? Дзе ты цяпер уцячэш... Ля кожнага вугла ўласавец..."
Зноў стала цiха; тахкалi толькi па ямах калёсы, хроп Буланчык, i рэзалася ў некага аб атосу кола, мусiць, у Сяргеiшынага Алёшы.
Яны мiнулi грэблю i падымалiся на гару да могiлак. Пад'язджалi да школы, ад якой, было вiдаць здалёку, асталося вялiкае белае каменне i пагнутая рудая бляха - ляжала на зямлi. Школу ўчора пад вечар спалiлi немцы. На пустым двары, што парос палыном i ля платоў жоўтым на цвеце дзiвасiлам, стаяў адзiн зруб над студняй са стрэшкай. Ад студнi на ўвесь двор расцягнулася вытаптаная белая сцежка i хавалася недзе пад лiстамi пагнутай бляхi ля ганка.
На гары Насце добра былi вiдаць усе падводчыкi.
Пярэднi ехаў Iван Боганчык на сiвым, у яблыкi жарабку, якога ён, ужо як паявiлiся партызаны, прывёў ноччу "з-за ракi" - "збамбiў" - i шкадаваў, што роднага бацьку: хаваў i ад палiцыi i ад партызанаў. Калi даводзiлася ўжо, прыцiскалi, сам ездзiў на iм. I сёння паехаў сам. I нiкому б, вiдаць, не ўступiў яго нiколi.
Боганчык сядзеў высака на мяхах i, падняўшы руку, махаў над галавой дубцом - паганяў. Яго чорная барада была вiдаць аж здалёку.
За Боганчыкам, нокаючы на маленькага гнядога Сiбiрака, рассеўшыся на возе, кратаў плячыма валасаты Мiрон Махорка-Карашкi ў чорнай сарочцы; за iм на сваiх доўгiх разводах соўгаўся Валодзя Панок - кiваецца здалёку яго сiвая галава; Панка дагнала на рабой кабыле Таня Паляншчынка - усё нешта крычала яму, папраўляючы ў дзве рукi сваю доўгую касу; за Таняй, звесiўшы галаву ў вялiкай чорнай кепцы, ехаў стары Янук Тваюмаць; на шостым возе ляжаў нiц, галавой у перадок, i нi на кога не глядзеў Сяргеiшын хлапец Алёша. Дзiця яшчэ зусiм, дзесяты год яму, цi што. Наста добра не помнiць ужо... За яго возам, паклаўшы галаву аж на мяхi, i тупаў Буланчык. Адвесiў губу, форскаў, здавалася - хоча перагрызцi на калёсах мех: дастаць зярняты.
"Хай гломзае... Каб толькi не аставаўся ззаду..."
Наста паправiла над мехам пугаўё, яно было сагнулася, i маглi сашмыкнуцца лейцы, i сашчапiла на каленях рукi.
Балела спiна; гарэла, бы хто яе пасыпаў прыскам, збiтая костачка, i дрыжала ўсё ўсярэдзiне. У горле станавiўся камяк, i тады блажыла...
Халаднела, мусiць, ад поту за плячыма, нажутка, муляў на грудзях гузiк - яна адшпiлiла яго i дыхала, як пасля чаду выйшаўшы з хаты на двор, глытала i глытала з дарогi пыл, аж пакуль не папярхнулася.
Калi прайшла блага, зноў заныла ўсярэдзiне... Каб ступала сваiмi нагамi, а не вёз на мяхах Буланчык, далей школы ўжо не кранулася б... Не змагла б...
З гары, ад могiлак, вiдаць, калi глядзiш назад, Дальва: як сiвыя каровы ў гарачыню ля ракi ў кустах, збiлiся ў кучы хаты, перамяшалiся... I вялiкiя i малыя. I каровы i цяляты... Пасля Наста бачыць толькi сваю: з саламянай высокай чорнай страхой хату ў канцы вёскi. Варывенькi i хлева з-за хаты не вiдаць. Не вiдаць i Боганчыкавага двара, хоць ён i побач. Тырчыць толькi ў тым баку асвер над яе, Насцiнай, студняй... Пасля i ён апусцiўся ўнiз i схаваўся за варыўнёй: палезлi па ваду. Дзецi, мусiць...
На дарозе каменне. Па iм ляскаюць i скрыгочуць колы. Трасе цяжкiя ад мяхоў калёсы, кiдае па цвёрдых калдобiнах. Балiць галава, аж сцiскаеш зубы. I зноў блага. Гэта ад гару: яго цягне з балота на дарогу, аж сюды да школы; гарам пахла i праз усю грэблю ад самага маста. Гарыць сухi торф на лагу ў канцы вёскi ля ракi. За кустамi ў тым баку сiне ад дыму. I неба там, за Дальвай, сiняе, толькi далёка за лесам, над Карчаваткамi, вiдаць шэрае воблака - вiсiць на адным месцы, што прывязанае.
"Дым... У Камене гарыць..."
Калi доўга глядзiш у той бок з-пад рукава нажуткi, мiтусiцца ўваччу. Сонца над лесам рудое ад пылу, густое, пацямнела. Пыл ля самай зямлi белы, што дым ад сырых дроў.
На гары ля школы пахне ячменем - сухой саломай, як увосень у гумне ад малатарнi. Ён i не паспеў яшчэ на нечых шнурах - жыта нават не налiлося згарэў на сонцы: пажаўцеў, ля дарогi пасох. Выгарала на дарозе трава. З-пад яе, калi ступае конь, падымаецца пыл вышэй калёс.
Форскае i форскае Буланчык. Увесь чорны, змок. Пад набераткамi на спiне ў яго - жоўтая пена...
Наста выцiрае шчокi мокрым рукавом нажуткi - яны аж смыляць на сонцы...
"Скура гарыць. Як пры агнi... Захлынешся..."
На гары ля школы па каленi пяску. Перасыпаецца пад нагамi ў каня, што попел. Ад пылу не вiдаць пярэднiх падвод - згубiўся з вачэй Боганчык, як скрозь сiта свiцiцца палатняная спiна старога Янука...
Зноў налiпла на шчокi пылу, як ля малатарнi. Павядзеш рукой - даланя шорсткая, што тарка. Ад пяску не сцiснуць зубоў; суха ў роце, язык - што дубовая карына.
Наста камячыць рукаво нажуткi i выцiрае вусны. Рукаво салёнае, аж горкае...
Ацяклi ногi - як перавесiла цераз ляжэйку на грэблi, дык i не падымала, - сталi што чужыя, здранцвелi, i балiць, ломiць спiна, нiзка, у самым крыжы. Хочацца выпрастацца, лёгшы на мяхi, як дзе на мяжы, пажынаўшы дзень не адгiнаючыся... Уцiснуць галаву куды ў плот: у крапiву i дзяды, каб нiчога не чуць...
Даг-даг-даг-даг... - як хто спопаразку кулаком дома ў дзверы, застукаў у канцы вёскi кулямёт. Там, дзе гарэў за ракой торф.
Жык... Жык... - засвiсцела збоку ўдоўж дарогi, як хто хлыснуў тонкай пугай па сухой траве... Жык... Жык... На пажарышчы з-пад бляхi падняўся попел i чырвоныя iскры. Буланчык напяўся ўвесь, даў у хамут, хочучы, мусiць, выскачыць з аглабень, тады выцягнуў галаву, дастаючы аж да Алёшавых ног на возе, i прыцiснуў вушы - схаваў пад грыву.
Даг-даг-даг-даг... - стукала цяпер на грэблi ля маста. Там, калi яны ехалi, Наста помнiць, тырчаў з ямы доўгi чорны кулямёт, увесь ў дзiрках, пры iм стаяў на каленях уласавец, другi мыў у рацэ рукi. Стукала i на ферме ля пунi i ля Боганчыкавага хлева, якi быў далёка ад хаты, пад самым лесам.
Жык-жык... Цыў-цыў... - цяпер ужо шумела над галавой i лопала недзе на Кур'янаўшчыне ля саду i ў кустах на могiлках. У ячменi ля самай дарогi закруцiўся рэдзенькi пыл.
Дрыжыць Буланчык, храпе i рвецца з аглабень. Не вiдаць нi Боганчыка, нi старога Янука. Блiшчаць толькi ўперадзе вышараваныя аб пясок колы пад калясьмi ў Сяргеiшынага Алёшы.
"Пагналi коней..." - здагадалася Наста. Нагнуўшыся ў перадок, яна выцягнула з-пад меха пугаўё i, ухапiўшыся за лейцы, пачала тузаць iх у дзве рукi. Буланчык не пабег, захроп, бы хто яго стаў душыць: упёрся ў Алёшавы калёсы.
- Паганяй, рыштант! - Наста закрычала як толькi магла i папярхнулася. Смерцi захацеў!.. - Яна тузала i тузала за лейцы, але Буланчык не бег i не мiнаў Алёшавы калёсы. Уперадзе ў пыле ўсё блiшчэлi на сонцы вышараваныя колы...
"Забiла..." - неяк адразу падумала яна i зжахнулася. Тады саскочыла з мяхоў i, спатыкаючыся, пабегла да Алёшавага воза. Ухапiўшыся рукой за ляжэйку, пачула, што яна мяккая ад пылу; пылу набралася на мяхi, на калошы i на босыя кароткiя Алёшавы ногi. Чуваць было пад рукамi: яны мокрыя i слiзкiя...
"Забiла..." - зноў падумала яна i закрычала: - Яну-ук!.. - Клiкала Янука, ён быў блiжэй. Уперадзе нiхто не азваўся. Жык-жык... - скакаў толькi пыл ля дарогi ў ячменi.
Пачуўшы яе ля аглабень, Алёшаў конь сышоў з дарогi i стаў. Яна тады ўхапiлася за лейцы. Там жа, дзе за школай падводы, лагчына...
Алёшаў конь яе не слухаў, ступаў па пяску, напяўшыся, i стрыг вушамi, косячыся на поле ў ячмень...
Яна зноў зiрнула на воз, аглянуўшыся, i паверыла сама сабе, што ўжо няма жывога Сяргеiшынага хлапца. Перад вачыма ўсплыла ўся вёска: доўгая вулiца, поўная народу, i Сяргеiха са сваiмi закручанымi ў белыя палатняныя полачкi блiзнюкамi. Яе гоняць два ўласаўцы, спацелi, пазнiмалi з галоў пiлоткi... Гоняць да Мiронавай хаты, у грумаду...
- Алёша-а!.. - закрычала яна, баючыся, сама не ведаючы чаго.
Алёша ляжаў, як ляжаць нежывыя...
Тады яна схапiла яго за ногi i пачала тармасiць у абедзве рукi.
Алёша кратаўся - увесь... Яна страпянулася была i схавала пад нажутку рукi, а Алёша ўсё тросся на калёсах: iх падкiдала на каменнi.
Алёшаў конь раптам пабег. Сам. Пабегла i яна ля воза, ухапiўшыся за ляжэйку. Займала дыхаць, здавалася - павалiшся ў пясок пад калёсы...
Цiў... Цiў... - цiўкала высака над галавой, пасля змоўкла. Стала цiха i ў канцы вёскi, дзе гарэў торф, i ззаду ля маста, i ў ячменi на Кур'янаўшчыне. Бег конь, бегла i яна ля калёс, учапiўшыся за ляжэйку.
Тут было з горкi, i конь бег, колькi яму хацелася, пасля таркануўся на месцы, аж хамут палез яму на галаву, i пайшоў, чапляючы нагу за нагу: Алёшаў воз быў цяжкi, цяжэйшы, чым у яе, Насты.
Яна азiрнулася i ўбачыла, што Буланчык ступае, як i ступаў, паклаўшы галаву на Алёшавы мяхi.
"Бег ззаду..." - падзiвiлася яна.
Наперадзе ў пыле былi вiдаць калёсы старога Янука.
- Яну-у-ук!.. - закрычала яна на ўсё поле. Тады падумала, што забылася: крычы не крычы, Янук не пачуе: глухi. Але Янук раптам спынiўся i павярнуўся на возе: мусiць, сам хацеў паглядзець, што робiцца ззаду...
Дагнаўшы Януковы калёсы, Алёшаў конь спынiўся, стаяў i дрыжаў. Пасля падструнiўся i застагнаў...
Наста баялася цяпер глядзець на мяхi, дзе ляжаў Алёша. Падбегшы да Янука, яна схапiла яго за рукi i заплакала.
Янук замычаў, адсоўваючыся далей ад яе на возе.
- Забiла... Забiла... Алёшу забiла!.. - закрычала тады яна, аглядаючыся назад.
Янук зiрнуў на воз, дзе ляжаў Алёша, i памалу, як баючыся, ссунуўся з мяхоў. Паказаў Насце: сцiхнi ты!.. Сцягнуў са сваёй доўгай, як слiва, галавы чорную кепку, пажмакаў у руках i паклаў на мех, дзе сядзеў сам. Тады памалу падыбаў да Алёшавага воза. За iм пайшла i Наста.
Калi, падышоўшы да Алёшавага воза, Янук спынiўся, стала цiха, i было чуваць, як ля дарогi ў ячменi шастае конiк.
Наста апусцiла рукi i не дыхала ззаду за плячыма ў старога Янука. Шырокая белая зрэбная кашуля на яго худых плячах была ўся мокрая, пацямнела. Янук стаяў ля калёс i не кратаўся. Пасля зыбнуўся на нагах, падняў руку i пачаў выцiраць з твару пот, як жагнаўся.
Яна тады падышла да самых калёс, стала побач...
Калi цяпер падняла вочы, убачыла, што Алёша ляжыць нiц на мяхах, а пад галавой у яго ахапак зайцавага гароху, укошанага недзе, мусiць, на мяжы ў аселiцы... Гарох яшчэ не высах, цвiце сiненькiм агеньчыкам... Ёй тады сцiснула горла...
Янук зноў затупаў ля воза, пасля павярнуўся i ўтаропiўся на яе. Вочы яго, блакiтныя, што ў дзiцяцi, глыбока запалi, сталi вiльготныя i глядзелi балюча-балюча... Ён паднёс руку да грудзей i схаваў даланёй чорныя гузiкi ў кашулi. Здавалася, што яго раптам моцна ўкалолi. Хацеў нешта сказаць i не мог - дрыжала толькi нiжняя вусна, - тады нагнуўся над калясьмi:
- Ёска... Тваю маць...
Ён пагладзiў Алёшу сваёй доўгай рукой па галаве - рука яго зусiм не слухала, - тады замычаў. Наста нiколi не чула, каб Янук так мычаў: як жывёла, якой нешта балiць. Янук пачаў кратаць Алёшу за плечы. Пасля ўзяў пад грудзi, хочучы, мусiць, падняць на рукi...
- Ёска... Ёска... Тваю маць...
Алёша выслiзнуў у яго з рук i ўпаў на мяхi...
- Гэ-э-эй!.. Чаго астаўбунiлiся? - клiкаў знiзу ад логу Боганчык. Паганяйце... Здурнелi, цi што? Чаго спёрлiся?..
Наста ўбачыла, што Боганчык звярнуў свайго жарабка з дарогi. Крычыць, не злазячы з воза. Далёка ўжо наперадзе, ля самага логу. Вiдаць, паганяў свайго шкадаванага, не глядзеў, калi пачалi страляць.
- Ёска... Ёска... - мычаў ля калёс Янук...
- Iван!.. Сюды!.. Мужчыны!.. Хлапца забiла... - Наста адвярнулася ад калёс i памахала пярэднiм рукой. Пасля адышлася на дарогу, наперад каню, i стала махаць хусткай, зняўшы з шыi i сцiснуўшы яе ў кулаку. Калi раптам на ўвесь голас замычаў ззаду ля воза Янук, яна адвярнулася, i яе ўсю аж страсанула... На калёсах, падкорчыўшы пад сябе ногi, сядзеў Алёша i цёр кулакамi вочы... Яго стрыжаная галава блiшчала ад поту i была чырвоная, што рак.
- Спаў... Задаўлю!..
Наста падбегла да воза i схапiла сухi лазовы дубец, якiм Алёша паганяў каня. Дубец быў зламаны, адвалiўся ля самай рукi: яго, мусiць, зламаў, хаваючы пад сябе, Алёша.
- Шчаня!.. Каб збiў, збiў на порхаўку. Гэта ж падумаць, - яна махала хусткай, змятаючы з мяхоў пыл.
Алёша, мусiць, успомнiўшы, дзе ён, схапiўся дзвюма рукамi за лейцы. Конь яго застагнаў i таргануў хамут: яму цяжка было скрануць з месца воз.
...За Алёшавымi калясьмi пайшоў, асцярожна ступаючы па каменнi, стары Янук. Атрасаў з падала кашулi пясок i паказваў дзясны - усмiхаўся.
Буланчык сам не крануўся за падводай, i Наста вярнулася да свайго воза.
- Гэта ж падумаць-падумаць... Так заснуць... Сэрца хацела парвацца... яна падняла лейцы з дарогi. Буланчык наравiўся, i яго трэба было паганяць. Гэта ж падумаць... - яна тузала за лейцы, спаганяючы злосць, тады пачула, што дрыжаць ногi. Спынiла каня i палезла на мяхi.
"Шчаня... - падумала яна зноў пра Алёшу. - Нацягаўся i спаў як забiты: закалыхала на грэблi. Не звёў вачэй i ён усю ноч са старымi разам. Малыя цяпер што старыя..."
Наста пачула, што i сама як спiць: галава цяжкая, хоць ты яе падпiрай, i ўваччу некуды едзе ўнiз i поле з ячменем i дарога... Яна тады выпрасталася на мяхах i ўхапiлася рукамi за ляжэйку.
- Наста! Настуля!.. - клiкаў Боганчык з логу. Было вiдаць, як ён адышоўся ад воза. - Паганяй... Таню паранiла...
Наста саскочыла з калёс.
Наперадзе на дарозе стаялi ўсе падводы.
3
Таня ўжо аж на грэблi апомнiлася, што не зачынiла ў хаце дзвярэй. I ў хаце i ў сеначках. У сеначках яны бразнулi аб сцяну - i прыстылi: кожны раз завальвалiся за вушак; а ў хаце як раз'ехалiся, калi Таня пiхнула iх, бегучы з двара, так недзе i стаяць. Чорныя, старыя, на дзве палавiны. Адна палавiна адчыняецца аж да новай лавы ля стала, якую зрабiлi партызаны, - зiмой летась доўга стаялi, iх было многа, i iм не хапала месца сядзець, - другая, калi яе адхiнуць, закрывае ў парозе суднiк з мiскамi. Дзверы ў хаце цяжкiя, Таня iх стала адчыняць сама ўжо, як падрасла.
Мацi недзе ляжыць у запечку на ложку пад кажухом. Пад галавой у яе дзве падушкi, каб было вышэй. Яе трасе, а дзверы насцеж. I з вулiцы ўсё недзе вiдаць...
"Так забыцца... Як малая ўсё роўна. Хоць бы мацi накрычала... Дык ляжыць i плача..."
Таня пачынае злаваць i тады тузае за лейцы кабылу. Але ўспамiнае пасля, як у мацi дрыжаць плечы, калi яна плача, i ёй шкода яе - аж сцiскаецца нешта ў грудзях. Мацi яшчэ ўчора ранiцай была зусiм нядужая i не хацела ехаць з вёскi ў Карчаваткi, гнала яе, Таню, адну. Разбудзiла доднiцай - толькi яшчэ вiднелася. Падышла да парога: там было свяжэй, расхiнула дзверы i стаяла, прывалiўшыся да вушака.
- Уставай, дачка, не лянiся... - гаварыла яна, нямогучы. - Карову праганi. Янук трубiць. Не магу на нагах стаяць анi. Галава вядзе. Кроў з рота пайшла. Мне ўжо лягчэй, не бойся... Уставай, дачка, чапурыся. I слухай, што Панкi робяць. Пойдзеш з усiмi, я адна дома астануся... Дыхаць не дае нiяк. Колькi сталi ў плячах...
На дварэ было ўжо вiдна. Прагнаўшы скацiну, ля варот яшчэ стаялi людзi, гледзячы ўслед старому Януку. Янук, iдучы сярод вулiцы па пяску, дзе курэўся пыл, трубiў у доўгую трубу з бяросты - гаманiў на ўсю вёску.
З начы за лесам ля Камена было цiха, i людзi натапырылiся з самай ранiцы: нiхто не хацеў iсцi ў хату. У кожнага на двары нехта быў: папраўляў вароты, скрыпеў асверам. Недзе рэзалi дровы, у Панка, мусiць, - пiла звiнела на ўсю вёску. Людзi мiж сабой не гаварылi, i было неяк надта цiха. У некага рана пахла з комiна дымам. Гарэлi смалякi, i дым добра быў чуваць на дварэ.
Цi не пажар дзе? - людзi падымалi галовы i пазiралi на вулiцу.
Толькi Янук трубiў, не сцiхаючы, ля лесу - сёння ён пагнаў кароў за Карчаваткi на пасеку. Адтуль, дзе схавалася скацiна, iшлi ў вёску партызаны - былi ўжо блiзка ля Боганчыкавай хаты, заняўшы ўсю вулiцу.
Таня бачыла iх з двара, iдучы ў хату. Выгнаўшы карову, яна нават не прыткнулася ля варот: мацi недзе i стаiць у парозе ля вушака, не адышоўшыся. Не дойдзе сама да ложка. I чаго ўставала... Магла клiкнуць яе, Таню. Яна, Таня, не так ужо моцна спiць i сама прачнулася б, калi б Янук затрубiў ля хаты. Янук у кожнага ля варот трубiць - будзiць... Трэба скарэй завесцi мацi да ложка, каб лягла, i падаць ёй пад галаву падушкi. Яна тады як сядзiць усё роўна, i яе не блажыць...
З двара было чуваць, як кашляе ў хаце ў парозе мацi...
Таня была ўжо ля самых сеначак, калi далёка над лесам, у тым канцы вёскi, якраз пад загуменне, узляцела ракета. Чырвоная i яркая, што мак. Вiсела над пустымi азяродамi ў Панка на гародзе i, калi падала, доўга яшчэ блiшчала, як шкляная. Таня бачыла ракету першы раз.
Стала раптам цiха, як у вушку. Не бразгалi на вулiцы вёдры, у Панка на дрывотнi сцiхла пiла. Нават мацi не было чуваць у сеначках. Толькi тахкала ў грудзях: тах, тах, тах...