Страница:
- Ён сапраўды казаў гэта?
- Казаў, - рассмяяўся Ёзэф. - Калi мама памерла, a бабулю забралi, мы засталiся з дзядулем адны, i нам хапала ежы; апошнiя гады вайны мы амаль заўсёды былi ў Штэлiнгене; я чуў, як аднаго разу ўначы было падарвана абацтва; мы сядзелi ў кухнi ў Штэлiнгене, а суседзi-сяляне праклiналi нямецкага генерала, якi даў загад падарваць; яны мармыталi самi сабе: "навошта-навошта-навошта?" Праз пару дзён да нас завiтаў бацька; ён прыехаў у амерыканскай машыне, i яго суправаджаў амерыканскi афiцэр; яму дазволiлi пабыць у нас тры гадзiны; ён прывёз з сабою шакалад, але мы баялiся гэтай лiпкай цёмна-карычневай рэчы, якой яшчэ нiколi ў жыццi не елi; мы пачалi есцi яе толькi пасля таго, як фраў Клошграбэ, жонка кiраўнiка маёнтка, адкусiла кавалачак; бацька прывёз фраў Клошграбэ каву, i яна сказала яму: "Hе турбуйцеся, пане доктар; мы даглядаем Вашых дзяцей, як сваiх", - i яшчэ яна сказала: "Хiба гэта не ганьба, што яны перад самым канцом падарвалi абацтва?"; а яе муж адказаў: "Напраўду, гэта ганьба, але, можа, на тое была Божая воля", а фраў Клошграбэ заўважыла: "Ёсць i такiя, што выконваюць волю д'ябла", - бацька засмяяўся, i амерыканскi афiцэр засмяяўся таксама; бацька быў з намi ласкавы, i, калi ён мусiў развiтвацца з намi, я першы раз бачыў, як ён плача; я нiколi не думаў, што ён умее плакаць; ён заўсёды быў цiхманы i не выказваў нiякiх пачуццяў - нават калi ён мусiў вяртацца з адпачынку i мы праводзiлi яго на вакзал, ён нiколi не плакаў; усе плакалi: мама, бабуля, дзядуля i мы, а ён - не. Вунь, - сказаў ён, паказваючы на дым ад паравоза, што вiсеў у паветры, нiбы сцяг, - яны толькi што прыбылi ў Кiслiнген.
- Зараз дзядуля пойдзе ў кляштар i даведаецца пра тое, што ты яму павiнен быў бы сказаць сам.
Я сцёр напiсаныя крэйдаю лiтары памiж нагою святога Iаана i нагою святога Пятра, маленькi "iкс" у падвале прытулку пiлiгрымаў; ён iх нiколi не знойдзе, не ўбачыць i нiчога не даведаецца ад мяне.
- Тры днi, - сказаў ён, - фронт праходзiў памiж Дэнклiнгенам i горадам, i мы з фраў Клошграбэ вечарамi малiлiся за дзядулю; потым ён прыехаў увечары з горада, быў бледны i сумны - такi, якiм я яго нiколi да тае пары не бачыў; ён хадзiў разам з намi памiж руiнаў абацтва, мармычучы ўвесь час тое, што мармыталi сяляне, што бабуля ўвесь час мармытала ў бамбасховiшчы: "Навошта-навошта, навошта?"
- Напэўна, ён быў шчаслiвы ад таго, што ты дапамагаеш пры адбудове абацтва?
- Што ж, - сказаў Ёзэф, - але цяпер я мушу пазбавiць яго гэтага шчасця; не пытайся - чаму, але мушу.
Ён пацалаваў Марыяну, зачасаў ёй валасы за вуха i, растапырыўшы пальцы, пачаў вычэсваць з iх хваёвую iглiцу i пясчынкi.
- Бацька хутка вярнуўся з палону i забраў нас у горад, хоць дзядуля быў супраць гэтага i казаў, што для нас было б лепей, каб мы гадавалiся не сярод адных руiн; але бацька сказаў: "Я не магу жыць на сяле i хачу, каб дзецi былi са мною, бо iх жа зусiм не ведаю". Мы яго таксама не ведалi i спачатку пабойвалiся, дый адчувалi, што i дзядуля яго таксама пабойваўся. У той час мы ўсе жылi ў бацькавым кабiнеце, бо наш дом быў непрыдатны, каб у iм жыць; а на сцяне ў кабiнеце вiсеў вялiзны план горада; усё, што разбурана, было заштрыхавана чорным; робячы ўрокi за дзядулевым рысавальным сталом, мы часта прыслухоўвалiся да размоў бацькi i дзядулi, iншых людзей - як яны збiралiся разам каля карты. Часта ўсе голасна спрачалiся, бо мой бацька заўсёды казаў: "Усё гэта - прэч... узарваць!" i пiсаў "iкс" каля чарговай чорнай плямы, а iншыя ўсё гаварылi: "Напрамiлы божа, мы ж не можам гэтага рабiць"; тады бацька казаў: "Зрабiце гэта раней, чым людзi вернуцца ў горад... Цяпер нiхто тут не жыве, i вам няма чаго лiшне забiваць сабе галаву: змяцiце ўсё гэта з паверхнi зямлi..." А яны зноў: "Гэта ж рэшткi аконнага проймiшча з шаснаццатага стагоддзя, а там вунь частка каплiцы з дванаццатага"; бацька кiдаў грыфель i казаў: "Добра, рабiце як хочаце, але, паверце, вы яшчэ пашкадуеце... рабiце як хочаце, толькi без мяне". А яны казалi: "Ну што Вы, шаноўны пане доктар, Вы ж у нас самы лепшы спецыялiст па выбухах, Вы не можаце адмовiцца дапамагчы нам"; на што бацька адказваў: "Але ж адмоўлюся, калi мне давядзецца азiрацца на кожную курасадню часоў Рыма; для мяне сцены - гэта ўсяго толькi сцены, i паверце мне, што сярод iх бываюць толькi дрэнныя i добрыя; да д'ябла гэтую дрэнь! Падарвiце ўсё i ўбачыце, колькi будзе вольнага месца". Калi яны пайшлi, дзядуля, пасмейваючыся, сказаў: "Божа мой, ты ж павiнен зразумець iх пачуццi", а бацька таксама засмяяўся: "Я разумею iх пачуццi, але не паважаю"; а пасля ён сказаў нам: "Хадзем, дзецi, купiм шакаладу". I ён выправiўся з намi на чорны кiрмаш, купiў сабе цыгарэт, а нам - шакаладу, i мы працiскалiся з iм у цёмныя, напалову разбураныя пад'езды дамоў, падымалiся па сходах, бо яму хацелася яшчэ купiць цыгарэт дзядулю; ён заўсёды купляў i нiколi нiчога не прадаваў; калi мы атрымлiвалi хлеб альбо масла з Штэлiнгена цi з Гёрлiнгена, ён прымушаў нас забiраць ягоную частку ў школу, i мы маглi самi вызначаць, каму ахвяраваць яе; i аднаго разу мы купiлi на чорным кiрмашы масла, якое перад гэтым падарылi; у скрутку была яшчэ цыдулка, напiсаная фраў Клошграбэ: "На гэтым тыднi, на жаль, толькi адзiн кiлаграм". Але бацька адно смяяўся i казаў: "Ну, што ж, людзям таксама патрэбны грошы на цыгарэты". Неяк да нас iзноў прыйшоў бургамiстр, i бацька паведамiў яму: "У руiнах кляштара францысканцаў я знайшоў бруд з-пад пазногцяў, што паходзiць з чатырнаццатага стагоддзя; не смейцеся; гэта даведзена: чатырнаццатае стагоддзе, бо ён перамяшаны з валаскамi ваўнянага прадзiва, якое, як дакладна вядома, выраблялася ў нашым горадзе толькi ў чатырнаццатым стагоддзi; гэта надзвычай рэдкае адкрыццё ў галiне гiсторыi культуры, пане бургамiстр"; той адказаў: "Гэта ўжо занадта, пане Фэмель", а бацька запэўнiў яго: "О, будзе яшчэ больш занадта, пане бургамiстр". Рут засмяялася: яна якраз сядзела побач i пiсала, робячы кляксы, хатняе заданне ў сшытак па арыфметыцы; яна гучна засмяялася, а ён падышоў к дачцэ, пацалаваў яе ў лоб i сказаў: "Твая праўда; гэта ўсё смеху варта, маё дзiця"; мне зрабiлася зайздросна, бо мяне бацька ў лоб яшчэ нiколi не цалаваў; мы любiлi яго, Марыяна, але ўсё яшчэ крыху пабойвалiся, калi, стоячы перад планам горада з крэйдай у руцэ, ён паўтараў: "усё прэч... узарваць..." Бацька быў вельмi патрабавальны што да маёй вучобы; ён заўсёды казаў мне: "Ёсць толькi дзве мажлiвасцi: альбо не ведаць нiчога, альбо ведаць усё; твая мацi не ведала нiчога; здаецца, што яна не скончыла нават пачатковай школы, а ўсё ж я не ажанiўся б з нiякай iншай жанчынаю; таму - вырашай". Мы любiлi яго, Марыяна, i калi я цяпер думаю, што яму тады было толькi крыху больш за трыццаць, дык не магу ў гэта паверыць, бо ён заўжды здаваўся мне нашмат старэйшым, хоць з выгляду гэткi ён не быў; часам ён бываў нават вясёлы, цяпер такога з iм не здараецца; калi мы ранiцай вылазiлi са сваiх ложкаў, ён ужо стаяў каля акна, голячыся, i крычаў нам: "Вайне - канец, дзецi", хоць вайна скончылася ўжо чатыры цi пяць год перад тым.
- Нам трэба ўжо iсцi, - сказала Марыяна, - нельга, каб яны так доўга чакалi нас.
- Хай сабе крыху пачакаюць, - адказаў ён. - Мне яшчэ трэба даведацца, што яны зрабiлi з табою, авечка. Я ж пра цябе амаль нiчога не ведаю.
- Авечка... - сказала яна, - скуль ты гэта ўзяў?
- Дык так, проста нешта прыйшло ў галаву, - адказаў ён. - Раскажы, што яны выраблялi з табою. Мяне заўсёды смяшыць твой додэрынгенскi акцэнт: ён табе зусiм не пасуе; мне вядома толькi, што ты хадзiла там у школу, але нарадзiлася ў iншым месцы; ведаю, што ты дапамагаеш фраў Клошграбэ пячы пiрагi, гатаваць ежу i прасаваць бялiзну.
Яна паклала Ёзэфаву галаву сабе на каленi, заплюшчыла яму вочы i сказала:
- Са мною? Ты хочаш даведацца, што яны зрабiлi са мною? Яны кiдалi на мяне бомбы i не траплялi, хоць бомбы былi такiя вялiкiя, а я - такая малая; людзi ў бамбасховiшчы запiхвалi мне ў рот ласункi, а бомбы падалi i не траплялi ў мяне; я чула толькi, як яны рвуцца i як асколкi з шумам ляцяць праз ноч, нiбы птушкi; нехта ў бамбасховiшчы сказаў: "Дзiкiя гусi шумяць уначы". Мой бацька быў высокi, цёмнавалосы, зграбны; ён насiў карычневы мундзiр з мноствам залатых нашывак i нешта накшталт блiскуча-срэбнага штылета на рамянi; ён стрэлiў сабе ў рот; не ведаю, цi бачыў ты калi-небудзь чалавека, якi стрэлiў сабе ў рот? Hе, не бачыў? Тады дзякуй Богу, што ён уратаваў цябе ад гэткага вiдовiшча. Бацька ляжаў на дыване, кроў сцякала на смiрнаўскiя ўзоры - гэта быў сапраўдны смiрнаўскi дыван, мой дарагi; а мая мацi была бялявая высокая жанчына ў сiняй унiформе, на галаве насiла шыкоўны капялюш; на рамянi ў яе не было штылета; i яшчэ ў мяне быў малы брат; ён быў нашмат меншы за мяне i светлавалосы; малы брат вiсеў на дзвярах з пятлёю на шыi, матляючыся ўзад i ўперад, а я смяялася... i ўсё яшчэ смяялася, калi мацi накiнула мне зашмаргу на шыю, мармычучы сабе пад нос: "Ён даў такi загад", але раптам увайшоў нейкi чалавек без формы, без залатых нашывак i без штылета, толькi ў руцэ ў яго быў пiсталет; ён нацэлiў гэты пiсталет у мацi, а я заплакала, бо на шыi ў мяне была пятля i мне дужа хацелася пагуляць у тую гульню, у якую было дазволена гуляць майму малому брату - "ён даў такi загад"', але чалавек зацiснуў мне рот, сцягнуў мяне ўнiз па сходах, зняў з шыi пятлю, пасадзiў мяне на грузавiк...
Ёзэф паспрабаваў быў ссунуць яе рукi са сваiх вачэй, але яна трымала моцна, а праз хвiлю спыталася:
- Hе хочаш слухаць далей?
- Хачу, - адказаў ён.
- У такiм разе хай вочы будуць закрытыя, i - дай мне цыгарэту.
- Тут, у лесе?
- Тут, у лесе.
- Вазьмi ў мяне ў кашулi, у кiшэнi.
Ён адчуў, як яна адшпiлiла ў яго кашулi гузiк на кiшэнi i, не адымаючы правай рукi ад яго вачэй, выцягнула запалкi i цыгарэты.
- Давай i табе прыкуру, тут, у лесе, - сказала яна. - Я мела тады якраз пяць гадкоў i была такiм мiлым дзiцёнкам, што людзi лашчылi мяне нават на грузавiку: запiхвалi мне ў рот ласункi, мылi мяне з мылам, калi машына спынялася; грузавiк абстрэльвалi з гармат i кулямётаў, але ў нас не патрапiлi; мы ехалi доўга... не ведаю нават, як доўга, але не менш як два тыднi; а калi мы спынiлiся, чалавек, якi не дазволiў мне згуляць у гульню "Ён даў такi загад", узяў мяне да сябе, закручваў мяне ў коўдру i клаў побач на сена, на салому, часам - на ложак, кажучы: "Ану, скажы мне "тата"; я не ўмела казаць "тата": да мужчыны ў прыгожай форме я заўсёды звярталася "папа"; але я навучылася казаць: "тата"; трынаццаць год запар я казала гэтае слова чалавеку, якi не дазволiў мне згуляць у тую гульню; у мяне з'явiлiся ложак, коўдра i мацi, якая была строгая, але мяне любiла; i цэлыя дзевяць гадоў я жыла ў чыстым доме; калi я першы раз прыйшла ў школу, пробашч сказаў: "Паглядзiце, паглядзiце, хто да нас прыйшоў - несапсаваная i самая чыстая ў свеце паганачка"; а iншыя дзецi, з якiх нiхто не быў паганцам, пачалi смяяцца, пробашч тым часам дадаў: "Давайце раз-два - i зробiм з нашай малой паганачкi, з нашай добрай авечкi хрысцiянскае дзiця"; i яны зрабiлi з мяне хрысцiянскае дзiця. I авечка расла, жвавая i шчаслiвая, гуляла ў карагоды i ў бэрка, забаўлялася з мячыкам, скакала цераз вяровачку i дужа любiла сваiх тату i маму; i надышоў дзень, калi ў школе было пралiта трохi слёз, сказана колькi прамоваў, узгадана колькi разоў пра "этап у жыццi" i я пайшла вучыцца да краўчыхi, неўзабаве ўжо ўмела добра абыходзiцца з iголкай i нiткамi, ад мацi навучылася прыбiраць у хаце, пячы пiрагi, гатаваць стравы, а ўсе людзi ў вёсцы казалi: "Яна яшчэ выйдзе за прынца, не нiжэй..."; але аднаго разу ўвечары ў вёску прыехала вельмi вялiкая i вельмi чорная машына; барадаты шафёр спынiў машыну на дзядзiнцы i з кабiны спытаўся ў людзей: "Дзе тут жывуць Шмiцы?" А людзi адказалi: "У нас тут многа Шмiцаў, якiя вам патрэбныя?" Мужчына сказаў: "Тыя, што ўзялi дзiця на выхаванне". Тады людзi сказалi: "А, гэта Эдуард i яго жонка; яны жывуць там, у баку ад дарогi, за кузняй; перад iх хатаю расце самшыт". Мужчына сказаў: "Дзякуй"; машына паехала далей, i людзi рушылi за ёю ўслед, бо ад дзядзiнца да Шмiцавай хаты было самае большае пяцьдзесят крокаў; я сядзела на кухнi i ачышчала салату; я вельмi любiла гэты занятак, надрэзваць лiсце, потым дрэннае выкiдаць, а добрае класцi ў рэшата, дзе яна была такая зялёная i чысцюткая; а мая мацi якраз казала мне: "Hе засмучайся, Марыяна; то не iх вiна; калi хлопцам трынаццаць-чатырнаццаць год - а ў некаторых гэта пачынаецца нават у дванаццаць, - яны робяць гэткiя рэчы; гэта - прырода, Марыяна, а з прыродаю справiцца нялёгка"; а я адказала: "Праз гэта я зусiм не засмучаюся". "Тады праз што ўсё-ткi", - спыталася мая мацi. Я сказала: "Я ўсё ўспамiнаю свайго брацiка - як ён вiсеў на дзвярах, а я смяялася i не ведала, як гэта жахлiва... а ён жа не быў нават хрышчоны". I не паспела мая мацi адказаць на гэта, як дзверы адчынiлiся - а мы не чулi, каб хто-небудзь пастукаў, - i я яе адразу пазнала: яна ўсё яшчэ была светлавалосая, высокая, насiла шыкоўны капялюш, толькi блакiтнай унiформы на ёй ужо не было; яна, не марудзячы, падышла да мяне, намерваючыся абняць, i сказала: "Ты, напэўна, i ёсць мая Марыяна... табе нiчога не падказвае голас крывi?" На хвiлю ножык, што я трымала ў руцэ, застыў у паветры, а пасля я адказала, абрэзваючы наступны лiсцiк салаты: "Hе, голас крывi мне нiчога не падказвае". "Я - твая мацi", - сказала яна. "Hе, - запярэчыла я, - мая мацi - вунь яна. Мяне завуць Марыяна Шмiц"; памаўчаўшы нейкую хвiлю, я дадала: "Ён даў такi загад, i Вы накiнулi мне на шыю пятлю, шаноўная фраў". Я навучылася ў краўчыхi казаць гэткiм жанчынам "шаноўная фраў".
Яна крычала i плакала, спрабавала абняць мяне, але я трымала нож перад сабою, вастрыём наперад; яна гаварыла нешта пра школу, пра ўнiверсiтэты, крычала i плакала, а я выбегла праз заднiя дзверы ў сад, пабегла праз поле да айца пробашча i ўсё яму расказала. Ён сказаў мне: "Гэта - твая мацi, а бацькоўскае права ёсць бацькоўскае права; пакуль ты не станеш паўналетняй, у яе застанецца права на цябе; гэта ўсё вельмi прыкра". А я адказала: "Хiба яна не страцiла таго права, гуляючы ў гульню "ён даў такi загад"? - "Ты увiшнае дзяўчо, запомнi гэты аргумент як след". Я яго запомнiла i паўтарала яго заўсёды, калi яны пачыналi гаварыць пра "голас крывi"; я казала ўвесь час: "Я не чую голасу крывi, я проста не чую яго". Яны гаварылi: "Гэтага не можа быць, гэта iдзе насуперак прыродзе". "Праўда, - адказвала я, "ён даў такi загад" - гэта было насуперак прыродзе". Яны казалi: "Але ж тое было больш як дзесяць год таму, i цяпер яна раскайваецца ў гэтым"; а я пярэчыла iм: "Ёсць учынкi, якiя нельга загладзiць раскайваннем". "Ты хочаш быць у сваiм прысудзе суровейшай за Госпада Бога?" - пыталiся яны. "Hе, - адказвала я, - я не Бог, i таму не магу быць гэткаю мiласэрнаю, як ён". Мяне пакiнулi ў маiх бацькоў. Але аднаму я не магла нiяк перашкодзiць: мяне сталi зваць не Марыяна Шмiц, а Марыяна Дростэ; я адчувала сябе, нiбы чалавек, якому штосьцi выразалi... Я ўсё яшчэ ўспамiнаю, - працягвала яна, - свайго малога брата, якога змусiлi гуляць у гульню "ён даў такi загад"... ты i надалей мяркуеш, што ёсць нешта горшае, такое дрэннае, што ты не наважваешся мне пра яго расказаць?
- Hе, не, - адказаў ён. - Марыяна Шмiц, я раскажу табе пра ўсё.
Яна адняла руку ад ягоных вачэй; ён выпрастаўся, паглядзеў на яе; яна намагалася не ўсмiхацца.
- Чагосьцi такога кепскага твой бацька, напэўна, зрабiць не змог бы, сказала Марыяна.
- Hе, - адказаў Ёзэф, - то не было гэтак кепска, ды ўсё-ткi досыць кепска.
- Хадзем, - сказала яна, - раскажы мне пра ўсё ў машыне; ужо амаль пятая, i яны нас чакаюць; калi б у мяне быў дзядуля, я не прымушала б яго чакаць, а калi б у мяне быў такi, як у цябе, дзядуля, я рабiла б дзеля яго ўсё на свеце.
- А дзеля майго бацькi? - спытаўся ён.
- Я яшчэ не ведаю яго, - адказала яна. - Хадзем, i не круцiся, скажы яму, як толькi надарыцца мажлiвасць. Хадзем.
Яна падняла яго за руку; ён абняў яе за плячо, i яны пайшлi да машыны.
9
Малады банкаўскi служка спачувальна паглядзеў на Шрэлу, калi той падсунуў да яго па мармуровым прылаўку пяць ангельскiх шылiнгаў i трыццаць бельгiйскiх франкаў.
- Гэта ўсё?
- Усё, - адказаў Шрэла.
Малады служка пачаў круцiць ручку лiчыльнай машынкi - у малой колькасцi яе абаротаў ужо заключалася пагарда, - хутка напiсаў дзве цi тры лiчбы на бланку i падсунуў Шрэле пяцiмаркавую купюру, чатыры манеты па дзесяць пфенiгаў i тры пфенiгавыя манеткi.
- Прашу, хто далей...
- А ў Блесэнфэльд, - цiха спытаў Шрэла, -...цi яшчэ ходзiць туды адзiнаццаты, не падкажаце мне?
- Цi ходзiць туды адзiнаццаты? Я ж не трамвайная даведачная, - адказаў малады служка, - i, апроч таго, я i праўда не ведаю.
- Дзякуй, - сказаў Шрэла, укiнуў грошы ў кiшэнь, саступiў месца каля акенца наступнаму клiенту - мужчыне, якi паклаў на прылавак тоўсты пачак швейцарскiх франкаў; ён пачуў, ужо выходзячы, як лiчыльная машынка з павагаю накручвала абароты адзiн за адным.
"Ветлiвасць - гэта самая дзейсная форма, у якую можна заключыць пагарду", - падумаў ён.
Вакзальная пачакальня. Лета. Сонца. Вясёлы настрой. Канец тыдня. Гатэльныя служкi пхаюць валiзы да перона; маладая жанчына трымае высока падняты плакат "Тут збiраюцца тыя, хто ад'язджае ў Лурд". Прадаўцы газет, кiёскi кветак. Маладыя хлопцы i дзяўчаты з каляровымi ручнiкамi пад пахамi.
Шрэла перайшоў праз вакзальную плошчу, спынiўся на пешаходнай выспачцы i пачаў вывучаць трамвайныя маршруты; адзiнаццаты па-ранейшаму хадзiў у Блесэнфэльд, i цяпер якраз чакаў пад святлафорам памiж гатэлем "Прынц Генрых" i саборам Святога Севярына; вось ён пад'ехаў да прыпынку, спынiўся, усе пасажыры павыходзiлi; Шрэла стаў у чаргу перад кандуктаравым бар'ерам, потым прайшоў на месца, сеў, зняў капялюш, абцёр пот з iлба i брывей, працёр шкельцы акуляраў i, калi трамвай рушыў, дарэмна чакаў з'яўлення нейкiх пачуццяў; нiчога такога; школьнiкам ён чатыры тысячы разоў ездзiў адзiнаццатым трамваем да школы i назад; запэцканыя чарнiлам пальцы, дурнаватая балбатня хлопцаў, што ехалi ў школу на тым самым трамваi; гэтая балбатня заўсёды была яму прыкраю, яны балбаталi пра сячэнне шара, плюсквамперфект, умоўны лад, бараду Фрыдрыха Барбаросы, якая прарасла наскрозь цераз стол; "Падступнасць i каханне", Лiвiй, Авiдзiй у шэра-зялёнай каленкоравай вокладцы: i чым далей трамвай ад'язджаўся ад цэнтра горада, тым цiшэйшаю рабiлася балбатня; ужо ў канцы Старога горада сыходзiлi тыя, хто ўмеў надаваць свайму голасу самы нiзкi тэмбр; яны расцякалiся па шырокiх вулiцах, на якiх стаялi салiдныя дамы; у канцы Новага горада сыходзiлi тыя, хто меў ужо не такi нiзкi тэмбр голасу; яны расцякалiся па вузейшых вулiцах, дзе было менш салiдных дамоў; заставалася толькi двое цi трое тых, хто ехаў да Блесэнфэльда, дзе было найменш салiдных дамоў; размова рабiлася нармальнаю, калi трамвай, пагойдваючыся, ехаў паўз малыя гародчыкi i жвiроўнi, наблiжаўся да Блесэнфэльда.
- Цi твой бацька таксама бастуе? У Грэсiхмана даюць ужо чатыры з паловай працэнты скiдкi... маргарын стаў таннейшы на пяць пфенiгаў.
Вось парк, у якiм летняя зелянiна даўно ўжо вытаптаная, дзе пясчаны грунт вакол невялiкай сажалкi ўзараны тысячамi дзiцячых ног, змяшаны з гразёю, смеццем, паперкамi, шклом ад бутэлек; Груфэльштрасэ, дзе сховы гандляроў старызнаю запаўнялiся бляхай, старымi анучамi, макулатурай i разбiтым шклом, дзе стаяў убогi лiманадны кiёск, у якiм паспрабаваў выявiць свае гандлярскiя здольнасцi схуднелы беспрацоўны, а неўзабаве ён раз'еўся, аббiў сваю будынiну нержавейнай сталлю, аздобiў шклом, паставiў блiшчастыя аўтаматы: ён нажэрся пфенiгамi, набыў панскi выгляд, хоць яшчэ два месяцы таму прынiжана скiдаў кошт шклянкi лiманаду на два пфенiгi, спалохана шэпчучы клiенту:
- Ты ж глядзi, нiкому больш не кажы.
Пачуццi так i не з'яўлялiся, хоць адзiнаццаты трамвай, пагойдваючыся, праехаў ужо Стары горад, Новы горад, прамiнуў гародчыкi i жвiроўнi; чатыры тысячы разоў ён чуў, як кандуктар выкрыкваў тыя назвы прыпынкаў: "Буасэрэштрасэ", "Паўночны Парк", "Блесэнскi вакзал", "Унутранае Кальцо"; яны гучалi адчужана, гэтыя назвы - нiбы са сноў iншага чалавека, якi беспаспяхова спрабуе пераказаць iх; яны гучалi як крыкi аб дапамозе з густой iмглой, а тым часам амаль пусты трамвай тым сонечным летнiм надвячоркам пад'язджаў да канцавога прыпынку. Там, на рагу Паркавай Лiнii i Ўнутранага Кальца, калiсь стаяла будка, дзе яго мацi спрабавала гандляваць смажанай рыбаю; ёй не пашанцавала, бо мела занадта мяккае сэрца: "Як я магу не даць кавалка рыбы згаладалым дзецям, калi яны так прагна глядзяць, як я яе падсмажваю? Як гэта мажлiва?" А бацька казаў: "Натуральна, ты не можаш не даць, але нам трэба спынiць гандаль: крэдыту больш няма; банкруцтва; гандляры не хочуць падвозiць там тавару". Выкачаныя ў сухарах кавалкi рыбнага фiле смажылiся ў гарачым алеi, а мацi тым часам клала адну, дзве, тры лыжкi бульбянай салаты на кардонную талерачку; сэрца мацi, спачуваючы, цвёрдым не заставалася; слёзы цяклi з яе блакiтных вачэй, суседкi перашэптвалiся: "Яна выплача ўсю сваю душу"; мацi больш нiчога не ела i не пiла; з мажнай, са здаровым колерам твару жанчыны яна ператварылася ў худую бледную кабецiну; нiчога ў ёй не засталося ад прывабнай буфетчыцы вакзальнага буфета; яна адно шаптала: "Госпадзе, Госпадзе", гартала пацёртыя сектанцкiя малiтоўнiкi, якiя абвяшчалi хуткi канец свету; а тым часам на вулiцы пыльны вецер развяваў чырвоныя сцягi, i тут жа неслi выявы Гiндэнбургавай галавы; крыкi, бойкi, стралянiна, фанфары, бiццё барабанаў. Калi мацi памерла, яна выглядала зусiм як слабенькая, бледная i хударлявая дзяўчынка; магiла такая ж, як дзесяткi iншых, на ёй некалькi астраў; тонкi драўляны крыж з надпiсам: "Эдыт Шрэла. 1896-1932"; душа выплаканая, прах перамешаны з зямлёю Паўночных могiлак.
- Канцавы прыпынак, шаноўны пане, - абвясцiў кандуктар, вылез са сваёй каморы i, прыкурваючы бычок ад цыгарэты, прайшоў у перад вагона. - На жаль, вагон далей не iдзе.
- Дзякуй.
Чатыры тысячы разоў ён заходзiў i выходзiў з гэтага трамвая; канцавы прыпынак адзiнаццатага; заржавелыя рэйкi гублялiся сярод ямаў, што засталiся пасля экскаватараў i баракаў, якiя трыццаць год таму павiнны былi служыць будоўлi далейшага адрэзку трамвайнай лiнii; лiманадны кiёск: нержавейная сталь, шкляныя шары, блiшчастыя аўтаматы; акуратна, паводле гатункаў раскладзеныя плiткi шакаладу.
- Калi ласка, мне - шклянку лiманаду.
Зялёная вадкасць у бездакорна чыстай шклянцы мела смак марзаны.
- Калi Вам, шаноўны пане, будзе няцяжка, укiньце рэшткi паперы ў сметнiцу. Смачна?
- Дзякуй.
Курыная ножка была яшчэ цёплая, як i мяккае мяса з-пад шыi, засмажаныя з корачкай у самым лепшым тлушчы, цэлафанавы пакуначак, зашпiлены спецыяльнаю шпiлькаю ад набору для пiкнiкоў.
- Пахне знакамiта. Яшчэ шклянку лiманаду?
- Дзякуй, не трэба. Дайце, калi ласка, шэсць цыгарэт.
У растаўсцелай гаспадынi кiёска яшчэ можна было распазнаць прыгожую зграбную дзяўчыну, якой яна некалi была: блакiтныя дзiцячыя вочы, якiя пад час першай канфiрмацыi давалi нагоду летуценнаму каплану ўжываць эпiтэты накшталт "анёлападобная", "нявiнная", цяпер зрабiлiся застылымi, жарсткаватымi вачыма гандляркi.
- За ўсё разам дзевяноста пфенiгаў, калi ласка.
- Дзякуй.
Адзiнаццаты трамвай, на якiм прыехаў Шрэла, якраз зазванiў да адыходу; ён занадта доўга раздумваў i цяпер мусiў на дванаццаць хвiлiн затрымацца ў Блесэнфэльдзе; ён курыў цыгарэту i, павольна дапiваючы рэшту лiманаду, спрабаваў пад каменна-ружовым тварам адшукаць iмя дзяўчыны, якой гаспадыня кiёска была даўней; распусцiўшы свае бялявыя валасы, яна гойсала па парку, крычала, спявала i, калi яе анёлападобнасць ужо знiкла, вабiла хлопцаў у цёмныя пад'езды; змушала iх ахрыплыя ад хвалявання горлы вымаўляць любоўныя клятвы; а яе брат, гэткi самы бялявы i гэтаксама, як яна, анёлападобны, марна заклiкаў хлопцаў з вулiцы да вялiкiх учынкаў; вучань сталяра, бягун на стометроўцы, за глупства пакараны смерцю на досвiтку.
- Калi ласка, - сказаў Шрэла, - дайце ўсё ж яшчэ адну лiманаду.
Ён паглядзеў на бездакорны прабор у валасах маладой дзяўчыны, што якраз нахiлiлася наперад, падстаўляючы шклянку пад сiфон; яе брат быў Фэрдзi, анёлападобны, а яе iмя ахрыплыя хлопцы-падлеткi перадавалi адно аднаму, як чароўнае слова, якое адкрывала дарогу ў рай; яна ратавала ад патаемных пакут, Эрыка Прогульске, i за гэта нiчога не брала, бо ёй гэта было даспадобы.
- Мы ведаем адно аднаго?
З усмешкай яна паставiла шклянку з лiманадам на прылавак.
- Hе, - адказаў ён, усмiхаючыся, - здаецца, не.
Толькi не трэба дазволiць, каб адталi ўспамiны, каб iльдзяныя кветкi не ператварылiся ў лянiвую брудную ваду; толькi не трэба аднаўляць даўнiх клятваў, чакаць вяртання суровых дзiцячых пачуццяў з размяклых душ дарослых людзей, каб не даведацца, што цяпер яна за гэта штосьцi бярэ; асцярожна, галоўнае не ўсчынаць размоваў.
- Трыццаць пфенiгаў. Дзякуй.
Сястра Фэрдзi Прогульске паглядзела на яго з дасведчанай прыязнасцю. I мяне таксама ты вызвалiла ад пакут i за гэта нiчога не ўзяла - нават плiтку шакаладу, што размякла ў маёй кiшэнi; то ж не была плата, а падарунак; але ты яго не ўзяла; я быў уратаваны спачуваннем твайго рота i тваiх рук; спадзяюся, ты не расказала пра гэта Фэрдзi; спачуванне iдзе заўсёды разам з таемнасцю; таямнiцы, ператвораныя ў словы, могуць несцi з сабою смерць; маю надзею, што ён не ведаў пра гэта, калi тым лiпеньскiм ранкам апошнi раз бачыў неба; я быў адзiн хлопец на Груфэльштрасэ, якога ён знайшоў здольным рабiць высакародныя ўчынкi; Эдыт тады яшчэ не лiчылася: ёй было ўсяго дванаццаць, i немагчыма было расшыфраваць мудрасць яе сэрца.
- Мы i праўда незнаёмыя?
- Hе, гэта дакладна.
Сёння б ты прыняла ад мяне падарунак, тваё сэрца зрабiлася цвёрдым ды ўжо не спачувае iншым; праз якiя пару тыдняў тады ты ўжо страцiла нявiннасць дзiцячага граху, вырашыўшы, што будзе лепш забыцца на спачуванне; i табе было ўжо дакладна вядома, што ты нiколi не зробiшся плаклiвай бялявай цюхаю i не выплачаш дарэшты сваёй душы, - не, мы не ведаем адно аднаго, напраўду не ведаем; не будзем даваць раставаць iльдзяным кветкам. Дзякуй, да пабачэння.
- Казаў, - рассмяяўся Ёзэф. - Калi мама памерла, a бабулю забралi, мы засталiся з дзядулем адны, i нам хапала ежы; апошнiя гады вайны мы амаль заўсёды былi ў Штэлiнгене; я чуў, як аднаго разу ўначы было падарвана абацтва; мы сядзелi ў кухнi ў Штэлiнгене, а суседзi-сяляне праклiналi нямецкага генерала, якi даў загад падарваць; яны мармыталi самi сабе: "навошта-навошта-навошта?" Праз пару дзён да нас завiтаў бацька; ён прыехаў у амерыканскай машыне, i яго суправаджаў амерыканскi афiцэр; яму дазволiлi пабыць у нас тры гадзiны; ён прывёз з сабою шакалад, але мы баялiся гэтай лiпкай цёмна-карычневай рэчы, якой яшчэ нiколi ў жыццi не елi; мы пачалi есцi яе толькi пасля таго, як фраў Клошграбэ, жонка кiраўнiка маёнтка, адкусiла кавалачак; бацька прывёз фраў Клошграбэ каву, i яна сказала яму: "Hе турбуйцеся, пане доктар; мы даглядаем Вашых дзяцей, як сваiх", - i яшчэ яна сказала: "Хiба гэта не ганьба, што яны перад самым канцом падарвалi абацтва?"; а яе муж адказаў: "Напраўду, гэта ганьба, але, можа, на тое была Божая воля", а фраў Клошграбэ заўважыла: "Ёсць i такiя, што выконваюць волю д'ябла", - бацька засмяяўся, i амерыканскi афiцэр засмяяўся таксама; бацька быў з намi ласкавы, i, калi ён мусiў развiтвацца з намi, я першы раз бачыў, як ён плача; я нiколi не думаў, што ён умее плакаць; ён заўсёды быў цiхманы i не выказваў нiякiх пачуццяў - нават калi ён мусiў вяртацца з адпачынку i мы праводзiлi яго на вакзал, ён нiколi не плакаў; усе плакалi: мама, бабуля, дзядуля i мы, а ён - не. Вунь, - сказаў ён, паказваючы на дым ад паравоза, што вiсеў у паветры, нiбы сцяг, - яны толькi што прыбылi ў Кiслiнген.
- Зараз дзядуля пойдзе ў кляштар i даведаецца пра тое, што ты яму павiнен быў бы сказаць сам.
Я сцёр напiсаныя крэйдаю лiтары памiж нагою святога Iаана i нагою святога Пятра, маленькi "iкс" у падвале прытулку пiлiгрымаў; ён iх нiколi не знойдзе, не ўбачыць i нiчога не даведаецца ад мяне.
- Тры днi, - сказаў ён, - фронт праходзiў памiж Дэнклiнгенам i горадам, i мы з фраў Клошграбэ вечарамi малiлiся за дзядулю; потым ён прыехаў увечары з горада, быў бледны i сумны - такi, якiм я яго нiколi да тае пары не бачыў; ён хадзiў разам з намi памiж руiнаў абацтва, мармычучы ўвесь час тое, што мармыталi сяляне, што бабуля ўвесь час мармытала ў бамбасховiшчы: "Навошта-навошта, навошта?"
- Напэўна, ён быў шчаслiвы ад таго, што ты дапамагаеш пры адбудове абацтва?
- Што ж, - сказаў Ёзэф, - але цяпер я мушу пазбавiць яго гэтага шчасця; не пытайся - чаму, але мушу.
Ён пацалаваў Марыяну, зачасаў ёй валасы за вуха i, растапырыўшы пальцы, пачаў вычэсваць з iх хваёвую iглiцу i пясчынкi.
- Бацька хутка вярнуўся з палону i забраў нас у горад, хоць дзядуля быў супраць гэтага i казаў, што для нас было б лепей, каб мы гадавалiся не сярод адных руiн; але бацька сказаў: "Я не магу жыць на сяле i хачу, каб дзецi былi са мною, бо iх жа зусiм не ведаю". Мы яго таксама не ведалi i спачатку пабойвалiся, дый адчувалi, што i дзядуля яго таксама пабойваўся. У той час мы ўсе жылi ў бацькавым кабiнеце, бо наш дом быў непрыдатны, каб у iм жыць; а на сцяне ў кабiнеце вiсеў вялiзны план горада; усё, што разбурана, было заштрыхавана чорным; робячы ўрокi за дзядулевым рысавальным сталом, мы часта прыслухоўвалiся да размоў бацькi i дзядулi, iншых людзей - як яны збiралiся разам каля карты. Часта ўсе голасна спрачалiся, бо мой бацька заўсёды казаў: "Усё гэта - прэч... узарваць!" i пiсаў "iкс" каля чарговай чорнай плямы, а iншыя ўсё гаварылi: "Напрамiлы божа, мы ж не можам гэтага рабiць"; тады бацька казаў: "Зрабiце гэта раней, чым людзi вернуцца ў горад... Цяпер нiхто тут не жыве, i вам няма чаго лiшне забiваць сабе галаву: змяцiце ўсё гэта з паверхнi зямлi..." А яны зноў: "Гэта ж рэшткi аконнага проймiшча з шаснаццатага стагоддзя, а там вунь частка каплiцы з дванаццатага"; бацька кiдаў грыфель i казаў: "Добра, рабiце як хочаце, але, паверце, вы яшчэ пашкадуеце... рабiце як хочаце, толькi без мяне". А яны казалi: "Ну што Вы, шаноўны пане доктар, Вы ж у нас самы лепшы спецыялiст па выбухах, Вы не можаце адмовiцца дапамагчы нам"; на што бацька адказваў: "Але ж адмоўлюся, калi мне давядзецца азiрацца на кожную курасадню часоў Рыма; для мяне сцены - гэта ўсяго толькi сцены, i паверце мне, што сярод iх бываюць толькi дрэнныя i добрыя; да д'ябла гэтую дрэнь! Падарвiце ўсё i ўбачыце, колькi будзе вольнага месца". Калi яны пайшлi, дзядуля, пасмейваючыся, сказаў: "Божа мой, ты ж павiнен зразумець iх пачуццi", а бацька таксама засмяяўся: "Я разумею iх пачуццi, але не паважаю"; а пасля ён сказаў нам: "Хадзем, дзецi, купiм шакаладу". I ён выправiўся з намi на чорны кiрмаш, купiў сабе цыгарэт, а нам - шакаладу, i мы працiскалiся з iм у цёмныя, напалову разбураныя пад'езды дамоў, падымалiся па сходах, бо яму хацелася яшчэ купiць цыгарэт дзядулю; ён заўсёды купляў i нiколi нiчога не прадаваў; калi мы атрымлiвалi хлеб альбо масла з Штэлiнгена цi з Гёрлiнгена, ён прымушаў нас забiраць ягоную частку ў школу, i мы маглi самi вызначаць, каму ахвяраваць яе; i аднаго разу мы купiлi на чорным кiрмашы масла, якое перад гэтым падарылi; у скрутку была яшчэ цыдулка, напiсаная фраў Клошграбэ: "На гэтым тыднi, на жаль, толькi адзiн кiлаграм". Але бацька адно смяяўся i казаў: "Ну, што ж, людзям таксама патрэбны грошы на цыгарэты". Неяк да нас iзноў прыйшоў бургамiстр, i бацька паведамiў яму: "У руiнах кляштара францысканцаў я знайшоў бруд з-пад пазногцяў, што паходзiць з чатырнаццатага стагоддзя; не смейцеся; гэта даведзена: чатырнаццатае стагоддзе, бо ён перамяшаны з валаскамi ваўнянага прадзiва, якое, як дакладна вядома, выраблялася ў нашым горадзе толькi ў чатырнаццатым стагоддзi; гэта надзвычай рэдкае адкрыццё ў галiне гiсторыi культуры, пане бургамiстр"; той адказаў: "Гэта ўжо занадта, пане Фэмель", а бацька запэўнiў яго: "О, будзе яшчэ больш занадта, пане бургамiстр". Рут засмяялася: яна якраз сядзела побач i пiсала, робячы кляксы, хатняе заданне ў сшытак па арыфметыцы; яна гучна засмяялася, а ён падышоў к дачцэ, пацалаваў яе ў лоб i сказаў: "Твая праўда; гэта ўсё смеху варта, маё дзiця"; мне зрабiлася зайздросна, бо мяне бацька ў лоб яшчэ нiколi не цалаваў; мы любiлi яго, Марыяна, але ўсё яшчэ крыху пабойвалiся, калi, стоячы перад планам горада з крэйдай у руцэ, ён паўтараў: "усё прэч... узарваць..." Бацька быў вельмi патрабавальны што да маёй вучобы; ён заўсёды казаў мне: "Ёсць толькi дзве мажлiвасцi: альбо не ведаць нiчога, альбо ведаць усё; твая мацi не ведала нiчога; здаецца, што яна не скончыла нават пачатковай школы, а ўсё ж я не ажанiўся б з нiякай iншай жанчынаю; таму - вырашай". Мы любiлi яго, Марыяна, i калi я цяпер думаю, што яму тады было толькi крыху больш за трыццаць, дык не магу ў гэта паверыць, бо ён заўжды здаваўся мне нашмат старэйшым, хоць з выгляду гэткi ён не быў; часам ён бываў нават вясёлы, цяпер такога з iм не здараецца; калi мы ранiцай вылазiлi са сваiх ложкаў, ён ужо стаяў каля акна, голячыся, i крычаў нам: "Вайне - канец, дзецi", хоць вайна скончылася ўжо чатыры цi пяць год перад тым.
- Нам трэба ўжо iсцi, - сказала Марыяна, - нельга, каб яны так доўга чакалi нас.
- Хай сабе крыху пачакаюць, - адказаў ён. - Мне яшчэ трэба даведацца, што яны зрабiлi з табою, авечка. Я ж пра цябе амаль нiчога не ведаю.
- Авечка... - сказала яна, - скуль ты гэта ўзяў?
- Дык так, проста нешта прыйшло ў галаву, - адказаў ён. - Раскажы, што яны выраблялi з табою. Мяне заўсёды смяшыць твой додэрынгенскi акцэнт: ён табе зусiм не пасуе; мне вядома толькi, што ты хадзiла там у школу, але нарадзiлася ў iншым месцы; ведаю, што ты дапамагаеш фраў Клошграбэ пячы пiрагi, гатаваць ежу i прасаваць бялiзну.
Яна паклала Ёзэфаву галаву сабе на каленi, заплюшчыла яму вочы i сказала:
- Са мною? Ты хочаш даведацца, што яны зрабiлi са мною? Яны кiдалi на мяне бомбы i не траплялi, хоць бомбы былi такiя вялiкiя, а я - такая малая; людзi ў бамбасховiшчы запiхвалi мне ў рот ласункi, а бомбы падалi i не траплялi ў мяне; я чула толькi, як яны рвуцца i як асколкi з шумам ляцяць праз ноч, нiбы птушкi; нехта ў бамбасховiшчы сказаў: "Дзiкiя гусi шумяць уначы". Мой бацька быў высокi, цёмнавалосы, зграбны; ён насiў карычневы мундзiр з мноствам залатых нашывак i нешта накшталт блiскуча-срэбнага штылета на рамянi; ён стрэлiў сабе ў рот; не ведаю, цi бачыў ты калi-небудзь чалавека, якi стрэлiў сабе ў рот? Hе, не бачыў? Тады дзякуй Богу, што ён уратаваў цябе ад гэткага вiдовiшча. Бацька ляжаў на дыване, кроў сцякала на смiрнаўскiя ўзоры - гэта быў сапраўдны смiрнаўскi дыван, мой дарагi; а мая мацi была бялявая высокая жанчына ў сiняй унiформе, на галаве насiла шыкоўны капялюш; на рамянi ў яе не было штылета; i яшчэ ў мяне быў малы брат; ён быў нашмат меншы за мяне i светлавалосы; малы брат вiсеў на дзвярах з пятлёю на шыi, матляючыся ўзад i ўперад, а я смяялася... i ўсё яшчэ смяялася, калi мацi накiнула мне зашмаргу на шыю, мармычучы сабе пад нос: "Ён даў такi загад", але раптам увайшоў нейкi чалавек без формы, без залатых нашывак i без штылета, толькi ў руцэ ў яго быў пiсталет; ён нацэлiў гэты пiсталет у мацi, а я заплакала, бо на шыi ў мяне была пятля i мне дужа хацелася пагуляць у тую гульню, у якую было дазволена гуляць майму малому брату - "ён даў такi загад"', але чалавек зацiснуў мне рот, сцягнуў мяне ўнiз па сходах, зняў з шыi пятлю, пасадзiў мяне на грузавiк...
Ёзэф паспрабаваў быў ссунуць яе рукi са сваiх вачэй, але яна трымала моцна, а праз хвiлю спыталася:
- Hе хочаш слухаць далей?
- Хачу, - адказаў ён.
- У такiм разе хай вочы будуць закрытыя, i - дай мне цыгарэту.
- Тут, у лесе?
- Тут, у лесе.
- Вазьмi ў мяне ў кашулi, у кiшэнi.
Ён адчуў, як яна адшпiлiла ў яго кашулi гузiк на кiшэнi i, не адымаючы правай рукi ад яго вачэй, выцягнула запалкi i цыгарэты.
- Давай i табе прыкуру, тут, у лесе, - сказала яна. - Я мела тады якраз пяць гадкоў i была такiм мiлым дзiцёнкам, што людзi лашчылi мяне нават на грузавiку: запiхвалi мне ў рот ласункi, мылi мяне з мылам, калi машына спынялася; грузавiк абстрэльвалi з гармат i кулямётаў, але ў нас не патрапiлi; мы ехалi доўга... не ведаю нават, як доўга, але не менш як два тыднi; а калi мы спынiлiся, чалавек, якi не дазволiў мне згуляць у гульню "Ён даў такi загад", узяў мяне да сябе, закручваў мяне ў коўдру i клаў побач на сена, на салому, часам - на ложак, кажучы: "Ану, скажы мне "тата"; я не ўмела казаць "тата": да мужчыны ў прыгожай форме я заўсёды звярталася "папа"; але я навучылася казаць: "тата"; трынаццаць год запар я казала гэтае слова чалавеку, якi не дазволiў мне згуляць у тую гульню; у мяне з'явiлiся ложак, коўдра i мацi, якая была строгая, але мяне любiла; i цэлыя дзевяць гадоў я жыла ў чыстым доме; калi я першы раз прыйшла ў школу, пробашч сказаў: "Паглядзiце, паглядзiце, хто да нас прыйшоў - несапсаваная i самая чыстая ў свеце паганачка"; а iншыя дзецi, з якiх нiхто не быў паганцам, пачалi смяяцца, пробашч тым часам дадаў: "Давайце раз-два - i зробiм з нашай малой паганачкi, з нашай добрай авечкi хрысцiянскае дзiця"; i яны зрабiлi з мяне хрысцiянскае дзiця. I авечка расла, жвавая i шчаслiвая, гуляла ў карагоды i ў бэрка, забаўлялася з мячыкам, скакала цераз вяровачку i дужа любiла сваiх тату i маму; i надышоў дзень, калi ў школе было пралiта трохi слёз, сказана колькi прамоваў, узгадана колькi разоў пра "этап у жыццi" i я пайшла вучыцца да краўчыхi, неўзабаве ўжо ўмела добра абыходзiцца з iголкай i нiткамi, ад мацi навучылася прыбiраць у хаце, пячы пiрагi, гатаваць стравы, а ўсе людзi ў вёсцы казалi: "Яна яшчэ выйдзе за прынца, не нiжэй..."; але аднаго разу ўвечары ў вёску прыехала вельмi вялiкая i вельмi чорная машына; барадаты шафёр спынiў машыну на дзядзiнцы i з кабiны спытаўся ў людзей: "Дзе тут жывуць Шмiцы?" А людзi адказалi: "У нас тут многа Шмiцаў, якiя вам патрэбныя?" Мужчына сказаў: "Тыя, што ўзялi дзiця на выхаванне". Тады людзi сказалi: "А, гэта Эдуард i яго жонка; яны жывуць там, у баку ад дарогi, за кузняй; перад iх хатаю расце самшыт". Мужчына сказаў: "Дзякуй"; машына паехала далей, i людзi рушылi за ёю ўслед, бо ад дзядзiнца да Шмiцавай хаты было самае большае пяцьдзесят крокаў; я сядзела на кухнi i ачышчала салату; я вельмi любiла гэты занятак, надрэзваць лiсце, потым дрэннае выкiдаць, а добрае класцi ў рэшата, дзе яна была такая зялёная i чысцюткая; а мая мацi якраз казала мне: "Hе засмучайся, Марыяна; то не iх вiна; калi хлопцам трынаццаць-чатырнаццаць год - а ў некаторых гэта пачынаецца нават у дванаццаць, - яны робяць гэткiя рэчы; гэта - прырода, Марыяна, а з прыродаю справiцца нялёгка"; а я адказала: "Праз гэта я зусiм не засмучаюся". "Тады праз што ўсё-ткi", - спыталася мая мацi. Я сказала: "Я ўсё ўспамiнаю свайго брацiка - як ён вiсеў на дзвярах, а я смяялася i не ведала, як гэта жахлiва... а ён жа не быў нават хрышчоны". I не паспела мая мацi адказаць на гэта, як дзверы адчынiлiся - а мы не чулi, каб хто-небудзь пастукаў, - i я яе адразу пазнала: яна ўсё яшчэ была светлавалосая, высокая, насiла шыкоўны капялюш, толькi блакiтнай унiформы на ёй ужо не было; яна, не марудзячы, падышла да мяне, намерваючыся абняць, i сказала: "Ты, напэўна, i ёсць мая Марыяна... табе нiчога не падказвае голас крывi?" На хвiлю ножык, што я трымала ў руцэ, застыў у паветры, а пасля я адказала, абрэзваючы наступны лiсцiк салаты: "Hе, голас крывi мне нiчога не падказвае". "Я - твая мацi", - сказала яна. "Hе, - запярэчыла я, - мая мацi - вунь яна. Мяне завуць Марыяна Шмiц"; памаўчаўшы нейкую хвiлю, я дадала: "Ён даў такi загад, i Вы накiнулi мне на шыю пятлю, шаноўная фраў". Я навучылася ў краўчыхi казаць гэткiм жанчынам "шаноўная фраў".
Яна крычала i плакала, спрабавала абняць мяне, але я трымала нож перад сабою, вастрыём наперад; яна гаварыла нешта пра школу, пра ўнiверсiтэты, крычала i плакала, а я выбегла праз заднiя дзверы ў сад, пабегла праз поле да айца пробашча i ўсё яму расказала. Ён сказаў мне: "Гэта - твая мацi, а бацькоўскае права ёсць бацькоўскае права; пакуль ты не станеш паўналетняй, у яе застанецца права на цябе; гэта ўсё вельмi прыкра". А я адказала: "Хiба яна не страцiла таго права, гуляючы ў гульню "ён даў такi загад"? - "Ты увiшнае дзяўчо, запомнi гэты аргумент як след". Я яго запомнiла i паўтарала яго заўсёды, калi яны пачыналi гаварыць пра "голас крывi"; я казала ўвесь час: "Я не чую голасу крывi, я проста не чую яго". Яны гаварылi: "Гэтага не можа быць, гэта iдзе насуперак прыродзе". "Праўда, - адказвала я, "ён даў такi загад" - гэта было насуперак прыродзе". Яны казалi: "Але ж тое было больш як дзесяць год таму, i цяпер яна раскайваецца ў гэтым"; а я пярэчыла iм: "Ёсць учынкi, якiя нельга загладзiць раскайваннем". "Ты хочаш быць у сваiм прысудзе суровейшай за Госпада Бога?" - пыталiся яны. "Hе, - адказвала я, - я не Бог, i таму не магу быць гэткаю мiласэрнаю, як ён". Мяне пакiнулi ў маiх бацькоў. Але аднаму я не магла нiяк перашкодзiць: мяне сталi зваць не Марыяна Шмiц, а Марыяна Дростэ; я адчувала сябе, нiбы чалавек, якому штосьцi выразалi... Я ўсё яшчэ ўспамiнаю, - працягвала яна, - свайго малога брата, якога змусiлi гуляць у гульню "ён даў такi загад"... ты i надалей мяркуеш, што ёсць нешта горшае, такое дрэннае, што ты не наважваешся мне пра яго расказаць?
- Hе, не, - адказаў ён. - Марыяна Шмiц, я раскажу табе пра ўсё.
Яна адняла руку ад ягоных вачэй; ён выпрастаўся, паглядзеў на яе; яна намагалася не ўсмiхацца.
- Чагосьцi такога кепскага твой бацька, напэўна, зрабiць не змог бы, сказала Марыяна.
- Hе, - адказаў Ёзэф, - то не было гэтак кепска, ды ўсё-ткi досыць кепска.
- Хадзем, - сказала яна, - раскажы мне пра ўсё ў машыне; ужо амаль пятая, i яны нас чакаюць; калi б у мяне быў дзядуля, я не прымушала б яго чакаць, а калi б у мяне быў такi, як у цябе, дзядуля, я рабiла б дзеля яго ўсё на свеце.
- А дзеля майго бацькi? - спытаўся ён.
- Я яшчэ не ведаю яго, - адказала яна. - Хадзем, i не круцiся, скажы яму, як толькi надарыцца мажлiвасць. Хадзем.
Яна падняла яго за руку; ён абняў яе за плячо, i яны пайшлi да машыны.
9
Малады банкаўскi служка спачувальна паглядзеў на Шрэлу, калi той падсунуў да яго па мармуровым прылаўку пяць ангельскiх шылiнгаў i трыццаць бельгiйскiх франкаў.
- Гэта ўсё?
- Усё, - адказаў Шрэла.
Малады служка пачаў круцiць ручку лiчыльнай машынкi - у малой колькасцi яе абаротаў ужо заключалася пагарда, - хутка напiсаў дзве цi тры лiчбы на бланку i падсунуў Шрэле пяцiмаркавую купюру, чатыры манеты па дзесяць пфенiгаў i тры пфенiгавыя манеткi.
- Прашу, хто далей...
- А ў Блесэнфэльд, - цiха спытаў Шрэла, -...цi яшчэ ходзiць туды адзiнаццаты, не падкажаце мне?
- Цi ходзiць туды адзiнаццаты? Я ж не трамвайная даведачная, - адказаў малады служка, - i, апроч таго, я i праўда не ведаю.
- Дзякуй, - сказаў Шрэла, укiнуў грошы ў кiшэнь, саступiў месца каля акенца наступнаму клiенту - мужчыне, якi паклаў на прылавак тоўсты пачак швейцарскiх франкаў; ён пачуў, ужо выходзячы, як лiчыльная машынка з павагаю накручвала абароты адзiн за адным.
"Ветлiвасць - гэта самая дзейсная форма, у якую можна заключыць пагарду", - падумаў ён.
Вакзальная пачакальня. Лета. Сонца. Вясёлы настрой. Канец тыдня. Гатэльныя служкi пхаюць валiзы да перона; маладая жанчына трымае высока падняты плакат "Тут збiраюцца тыя, хто ад'язджае ў Лурд". Прадаўцы газет, кiёскi кветак. Маладыя хлопцы i дзяўчаты з каляровымi ручнiкамi пад пахамi.
Шрэла перайшоў праз вакзальную плошчу, спынiўся на пешаходнай выспачцы i пачаў вывучаць трамвайныя маршруты; адзiнаццаты па-ранейшаму хадзiў у Блесэнфэльд, i цяпер якраз чакаў пад святлафорам памiж гатэлем "Прынц Генрых" i саборам Святога Севярына; вось ён пад'ехаў да прыпынку, спынiўся, усе пасажыры павыходзiлi; Шрэла стаў у чаргу перад кандуктаравым бар'ерам, потым прайшоў на месца, сеў, зняў капялюш, абцёр пот з iлба i брывей, працёр шкельцы акуляраў i, калi трамвай рушыў, дарэмна чакаў з'яўлення нейкiх пачуццяў; нiчога такога; школьнiкам ён чатыры тысячы разоў ездзiў адзiнаццатым трамваем да школы i назад; запэцканыя чарнiлам пальцы, дурнаватая балбатня хлопцаў, што ехалi ў школу на тым самым трамваi; гэтая балбатня заўсёды была яму прыкраю, яны балбаталi пра сячэнне шара, плюсквамперфект, умоўны лад, бараду Фрыдрыха Барбаросы, якая прарасла наскрозь цераз стол; "Падступнасць i каханне", Лiвiй, Авiдзiй у шэра-зялёнай каленкоравай вокладцы: i чым далей трамвай ад'язджаўся ад цэнтра горада, тым цiшэйшаю рабiлася балбатня; ужо ў канцы Старога горада сыходзiлi тыя, хто ўмеў надаваць свайму голасу самы нiзкi тэмбр; яны расцякалiся па шырокiх вулiцах, на якiх стаялi салiдныя дамы; у канцы Новага горада сыходзiлi тыя, хто меў ужо не такi нiзкi тэмбр голасу; яны расцякалiся па вузейшых вулiцах, дзе было менш салiдных дамоў; заставалася толькi двое цi трое тых, хто ехаў да Блесэнфэльда, дзе было найменш салiдных дамоў; размова рабiлася нармальнаю, калi трамвай, пагойдваючыся, ехаў паўз малыя гародчыкi i жвiроўнi, наблiжаўся да Блесэнфэльда.
- Цi твой бацька таксама бастуе? У Грэсiхмана даюць ужо чатыры з паловай працэнты скiдкi... маргарын стаў таннейшы на пяць пфенiгаў.
Вось парк, у якiм летняя зелянiна даўно ўжо вытаптаная, дзе пясчаны грунт вакол невялiкай сажалкi ўзараны тысячамi дзiцячых ног, змяшаны з гразёю, смеццем, паперкамi, шклом ад бутэлек; Груфэльштрасэ, дзе сховы гандляроў старызнаю запаўнялiся бляхай, старымi анучамi, макулатурай i разбiтым шклом, дзе стаяў убогi лiманадны кiёск, у якiм паспрабаваў выявiць свае гандлярскiя здольнасцi схуднелы беспрацоўны, а неўзабаве ён раз'еўся, аббiў сваю будынiну нержавейнай сталлю, аздобiў шклом, паставiў блiшчастыя аўтаматы: ён нажэрся пфенiгамi, набыў панскi выгляд, хоць яшчэ два месяцы таму прынiжана скiдаў кошт шклянкi лiманаду на два пфенiгi, спалохана шэпчучы клiенту:
- Ты ж глядзi, нiкому больш не кажы.
Пачуццi так i не з'яўлялiся, хоць адзiнаццаты трамвай, пагойдваючыся, праехаў ужо Стары горад, Новы горад, прамiнуў гародчыкi i жвiроўнi; чатыры тысячы разоў ён чуў, як кандуктар выкрыкваў тыя назвы прыпынкаў: "Буасэрэштрасэ", "Паўночны Парк", "Блесэнскi вакзал", "Унутранае Кальцо"; яны гучалi адчужана, гэтыя назвы - нiбы са сноў iншага чалавека, якi беспаспяхова спрабуе пераказаць iх; яны гучалi як крыкi аб дапамозе з густой iмглой, а тым часам амаль пусты трамвай тым сонечным летнiм надвячоркам пад'язджаў да канцавога прыпынку. Там, на рагу Паркавай Лiнii i Ўнутранага Кальца, калiсь стаяла будка, дзе яго мацi спрабавала гандляваць смажанай рыбаю; ёй не пашанцавала, бо мела занадта мяккае сэрца: "Як я магу не даць кавалка рыбы згаладалым дзецям, калi яны так прагна глядзяць, як я яе падсмажваю? Як гэта мажлiва?" А бацька казаў: "Натуральна, ты не можаш не даць, але нам трэба спынiць гандаль: крэдыту больш няма; банкруцтва; гандляры не хочуць падвозiць там тавару". Выкачаныя ў сухарах кавалкi рыбнага фiле смажылiся ў гарачым алеi, а мацi тым часам клала адну, дзве, тры лыжкi бульбянай салаты на кардонную талерачку; сэрца мацi, спачуваючы, цвёрдым не заставалася; слёзы цяклi з яе блакiтных вачэй, суседкi перашэптвалiся: "Яна выплача ўсю сваю душу"; мацi больш нiчога не ела i не пiла; з мажнай, са здаровым колерам твару жанчыны яна ператварылася ў худую бледную кабецiну; нiчога ў ёй не засталося ад прывабнай буфетчыцы вакзальнага буфета; яна адно шаптала: "Госпадзе, Госпадзе", гартала пацёртыя сектанцкiя малiтоўнiкi, якiя абвяшчалi хуткi канец свету; а тым часам на вулiцы пыльны вецер развяваў чырвоныя сцягi, i тут жа неслi выявы Гiндэнбургавай галавы; крыкi, бойкi, стралянiна, фанфары, бiццё барабанаў. Калi мацi памерла, яна выглядала зусiм як слабенькая, бледная i хударлявая дзяўчынка; магiла такая ж, як дзесяткi iншых, на ёй некалькi астраў; тонкi драўляны крыж з надпiсам: "Эдыт Шрэла. 1896-1932"; душа выплаканая, прах перамешаны з зямлёю Паўночных могiлак.
- Канцавы прыпынак, шаноўны пане, - абвясцiў кандуктар, вылез са сваёй каморы i, прыкурваючы бычок ад цыгарэты, прайшоў у перад вагона. - На жаль, вагон далей не iдзе.
- Дзякуй.
Чатыры тысячы разоў ён заходзiў i выходзiў з гэтага трамвая; канцавы прыпынак адзiнаццатага; заржавелыя рэйкi гублялiся сярод ямаў, што засталiся пасля экскаватараў i баракаў, якiя трыццаць год таму павiнны былi служыць будоўлi далейшага адрэзку трамвайнай лiнii; лiманадны кiёск: нержавейная сталь, шкляныя шары, блiшчастыя аўтаматы; акуратна, паводле гатункаў раскладзеныя плiткi шакаладу.
- Калi ласка, мне - шклянку лiманаду.
Зялёная вадкасць у бездакорна чыстай шклянцы мела смак марзаны.
- Калi Вам, шаноўны пане, будзе няцяжка, укiньце рэшткi паперы ў сметнiцу. Смачна?
- Дзякуй.
Курыная ножка была яшчэ цёплая, як i мяккае мяса з-пад шыi, засмажаныя з корачкай у самым лепшым тлушчы, цэлафанавы пакуначак, зашпiлены спецыяльнаю шпiлькаю ад набору для пiкнiкоў.
- Пахне знакамiта. Яшчэ шклянку лiманаду?
- Дзякуй, не трэба. Дайце, калi ласка, шэсць цыгарэт.
У растаўсцелай гаспадынi кiёска яшчэ можна было распазнаць прыгожую зграбную дзяўчыну, якой яна некалi была: блакiтныя дзiцячыя вочы, якiя пад час першай канфiрмацыi давалi нагоду летуценнаму каплану ўжываць эпiтэты накшталт "анёлападобная", "нявiнная", цяпер зрабiлiся застылымi, жарсткаватымi вачыма гандляркi.
- За ўсё разам дзевяноста пфенiгаў, калi ласка.
- Дзякуй.
Адзiнаццаты трамвай, на якiм прыехаў Шрэла, якраз зазванiў да адыходу; ён занадта доўга раздумваў i цяпер мусiў на дванаццаць хвiлiн затрымацца ў Блесэнфэльдзе; ён курыў цыгарэту i, павольна дапiваючы рэшту лiманаду, спрабаваў пад каменна-ружовым тварам адшукаць iмя дзяўчыны, якой гаспадыня кiёска была даўней; распусцiўшы свае бялявыя валасы, яна гойсала па парку, крычала, спявала i, калi яе анёлападобнасць ужо знiкла, вабiла хлопцаў у цёмныя пад'езды; змушала iх ахрыплыя ад хвалявання горлы вымаўляць любоўныя клятвы; а яе брат, гэткi самы бялявы i гэтаксама, як яна, анёлападобны, марна заклiкаў хлопцаў з вулiцы да вялiкiх учынкаў; вучань сталяра, бягун на стометроўцы, за глупства пакараны смерцю на досвiтку.
- Калi ласка, - сказаў Шрэла, - дайце ўсё ж яшчэ адну лiманаду.
Ён паглядзеў на бездакорны прабор у валасах маладой дзяўчыны, што якраз нахiлiлася наперад, падстаўляючы шклянку пад сiфон; яе брат быў Фэрдзi, анёлападобны, а яе iмя ахрыплыя хлопцы-падлеткi перадавалi адно аднаму, як чароўнае слова, якое адкрывала дарогу ў рай; яна ратавала ад патаемных пакут, Эрыка Прогульске, i за гэта нiчога не брала, бо ёй гэта было даспадобы.
- Мы ведаем адно аднаго?
З усмешкай яна паставiла шклянку з лiманадам на прылавак.
- Hе, - адказаў ён, усмiхаючыся, - здаецца, не.
Толькi не трэба дазволiць, каб адталi ўспамiны, каб iльдзяныя кветкi не ператварылiся ў лянiвую брудную ваду; толькi не трэба аднаўляць даўнiх клятваў, чакаць вяртання суровых дзiцячых пачуццяў з размяклых душ дарослых людзей, каб не даведацца, што цяпер яна за гэта штосьцi бярэ; асцярожна, галоўнае не ўсчынаць размоваў.
- Трыццаць пфенiгаў. Дзякуй.
Сястра Фэрдзi Прогульске паглядзела на яго з дасведчанай прыязнасцю. I мяне таксама ты вызвалiла ад пакут i за гэта нiчога не ўзяла - нават плiтку шакаладу, што размякла ў маёй кiшэнi; то ж не была плата, а падарунак; але ты яго не ўзяла; я быў уратаваны спачуваннем твайго рота i тваiх рук; спадзяюся, ты не расказала пра гэта Фэрдзi; спачуванне iдзе заўсёды разам з таемнасцю; таямнiцы, ператвораныя ў словы, могуць несцi з сабою смерць; маю надзею, што ён не ведаў пра гэта, калi тым лiпеньскiм ранкам апошнi раз бачыў неба; я быў адзiн хлопец на Груфэльштрасэ, якога ён знайшоў здольным рабiць высакародныя ўчынкi; Эдыт тады яшчэ не лiчылася: ёй было ўсяго дванаццаць, i немагчыма было расшыфраваць мудрасць яе сэрца.
- Мы i праўда незнаёмыя?
- Hе, гэта дакладна.
Сёння б ты прыняла ад мяне падарунак, тваё сэрца зрабiлася цвёрдым ды ўжо не спачувае iншым; праз якiя пару тыдняў тады ты ўжо страцiла нявiннасць дзiцячага граху, вырашыўшы, што будзе лепш забыцца на спачуванне; i табе было ўжо дакладна вядома, што ты нiколi не зробiшся плаклiвай бялявай цюхаю i не выплачаш дарэшты сваёй душы, - не, мы не ведаем адно аднаго, напраўду не ведаем; не будзем даваць раставаць iльдзяным кветкам. Дзякуй, да пабачэння.