I Гуга таксама мiжвольна трос галавою пасля кожнага ўдару: разагнаныя чары, меншая дакладнасць, парушаны рытм, падчас, калi гадзiннiк даваў такi дакладны адказ на пытанне "калi": васемнаццатая пяцьдзесят дзве, шостага верасня 1958 года.
- Ах, - сказаў Роберт, - пакiньма гэта; мы ўжо не ў Амстэрдаме.
- Добра, - адказаў Шрэла, - пакiньма гэта, твая праўда. Цi хлопец яшчэ нам патрэбны?
- Вядома, - сказаў Роберт, - мне ён яшчэ патрэбны, але, можа, ты хочаш пайсцi, Гуга? Hе? Застанься, калi ласка, пастаў кii ў стаяк, схавай шары i прынясi нам чаго-небудзь выпiць... ды не, заставайся, сынок; я хачу табе нешта паказаць: паглядзi, вось тут цэлы стос папераў; дзякуючы пячаткам i подпiсам яны сталi дакументамi: толькi аднаго бракуе - твайго подпiсу пад гэтай вось паперай; калi ты паставiш яго, станеш маiм сынам! Цi разгледзеў ты маiх бацьку i мацi, калi прыносiў iм вiно? Яны будуць тваiмi дзядулем i бабуляю, а Шрэла - тваiм дзядзькам, Рут i Марыяна - тваiмi сёстрамi, а Ёзэф - тваiм братам; ты станеш сынам, якога Эдыт ужо не змагла мне падарыць; што скажа мой стары, калi я ў дзень яго нараджэння пазнаёмлю яго з новым унукам, якi мае ўсмешку, як у Эдыт?.. Ты пытаўся, цi гэты хлопец нам яшчэ патрэбны, Шрэла? Ён нам патрэбны, i мы былi б шчаслiвыя быць патрэбнымi яму; больш дакладна сказаць: яго нам бракуе... чуеш, Гуга, нам цябе бракуе. Ты не можаш быць сынам Фэрдзi, але ж ты ўзяў у спадчыну яго дух... Цiха, хлопча, не трэба плакаць; iдзi ў свой пакой i перачытай гэтыя паперы, ды будзь уважлiвы там у калiдоры, сынок!
Шрэла адсунуў фiранку, паглядзеў праз акно на пляц; Роберт падаў яму пачак цыгарэтаў, Шрэла даў агню, i яны абодва закурылi.
- Цi ты яшчэ не адмовiўся ад нумара ў гатэлi?
- Hе.
- Хiба ты не хочаш жыць у нас?
- Яшчэ не ведаю, - адказаў Шрэла, - у мяне страх перад дамамi, у якiх трывала ўладкоўваешся i хутка пераконваешся ў банальных рэчах: жыццё iдзе далей, i час прыносiць замiрэнне; Фэрдзi стаў бы для мяне толькi ўспамiнам, бацька - толькi сном; а мiж тым тут яны забiлi Фэрдзi, i бацька назаўсёды знiк менавiта адсюль; згадак пра iх не знойдзеш нават у спiсах нiякiх палiтычных арганiзацый, бо яны палiтыкай не займалiся; iх не ўспомняць у жалобных песнях жыдоўскай абшчыны, бо яны не былi жыдамi; Фэрдзi, можа, толькi жыве ў судовых архiвах; толькi мы абодва ўспамiнаем пра яго, Роберт, i яшчэ твае бацькi ды стары парцье там унiзе; твае дзецi ўжо не памятаюць яго; я не магу жыць у гэтым горадзе, бо ён недастаткова чужы мне; я тут нарадзiўся, хадзiў у школу; тады я хацеў вызвалiць вулiцу Груфэльштрасэ ад закляцця; я насiў у сабе слова, якое нiколi не вымаўляў уголас, Роберт; нават у размовах з табою; гэта адзiнае слова, ад якога я чакаю нечага для гэтага свету... я i цяпер не вымаўляю яго, можа, толькi на вакзале, калi ты будзеш праводзiць мяне на цягнiк.
- Хочаш ехаць ужо сёння? - спытаў Роберт.
- Hе, не, не сёння; нумар у гатэлi - гэта якраз тое, што трэба; калi я там зачыняю за сабою дзверы, гэты горад здаецца мне такiм самым чужым, як i любы iншы. У тым нумары я магу ўявiць сабе, што неўзабаве кудысьцi паеду i зноў пачну выкладаць нямецкую мову, у школьным класе, дзе я пасцiраю з дошкi арыфметычныя заданнi, каб крэйдай напiсаць на ёй: "я вяжу, ты вяжаш, ён вяжа; ён вязаў, яна вязала; я буду вязаць"... я люблю граматыку гэтаксама, як люблю вершы. Можа, ты думаеш, што я не хачу тут жыць, бо не бачу нiякiх рэальных гiстарычных шанцаў для гэтай дзяржавы? Мне здаецца хутчэй, што я не магу тут жыць таму, што я нiколi не цiкавiўся i цяпер не цiкаўлюся палiтыкай.
Шрэла паказаў на пляц унiзе i засмяяўся: "Hе тыя людзi, што там унiзе, мяне палохаюць... вядома ж, вядома ж, усё я ведаю i пазнаў iх, убачыўшы там унiзе, - Нэтлiнгера i Вакеру; я не баюся таго, што яны тут, а баюся таго, што там няма iншых людзей; якiх? Тых, што часам вымаўляюць гэтае слова ў думках, няхай сабе нават шэптам; аднаго разу ў Гайд-парку я чуў, як адзiн стары чалавек сказаў: "Калi Вы верыце ў Яго, дык чаму ж не робiце таго, што Ён загадаў?"
Неразумна, нерэалiстычна ўсё гэта, Роберт, цi праўда? "Пасвi авечак маiх", а яны ўзгадоўваюць адных толькi ваўкоў. З чым вы вярнулiся дамоў пасля вайны? З дынамiтам? Знакамiтая цацка; я добра разумею тваю палкую нянавiсць да гэтага свету, у якiм не было месца нi для Фэрдзi, нi для Эдыт, не знайшлося месца для майго бацькi, для Гроля, для хлопчыка, iмя якога мы так i не змаглi даведацца, для паляка, якi падняў руку на Вакеру. Значыцца, ты збiраеш статыстычныя даныя, гэтак як iншыя збiраюць мадоннаў у барочным стылi, ты склаў вунь цэлую картатэку формул, i майму пляменнiку, сыну Эдыт, ужо надакучыў пах вапны: ён шукае формулу сваёй будучынi недзе ў iншым месцы, а не ў залапленых мурах абацтва. Што яму ўдасца знайсцi? Цi зможаш ты даць яму неабходную формулу? Можа, ён прачытае яе на твары свайго новага брата, бацькам якога ты хочаш зрабiцца? Твая праўда, Роберт: бацькам немагчыма быць, iм можна толькi зрабiцца; пра голас крывi - гэта ўсё выдумана, толькi той iншы голас праўдзiвы... з гэтай вось прычыны я так i не ажанiўся: у мяне было замала адвагi, каб паверыць у тое, што я магу зрабiцца бацькам; я не змог бы вытрываць, калi б мае дзецi зрабiлiся мне гэткiя самыя чужыя, як зрабiўся Ота тваiм бацькам; нават успамiны пра маiх мацi i бацьку не дадалi мне адвагi; а ты ж таксама яшчэ не ведаеш, якiмi стануць Ёзэф i Рут, якога прычасця яны пакаштуюць; нават у дачыненнi да дзяцей Эдыт i да сябе самога ты не можаш быць упэўнены; не, не, Роберт, ты абавязкова зразумееш, чаму я не адмаўляюся ад свайго нумара ў гатэлi i не пасяляюся ў доме, дзе жыў Ота i дзе загiнула Эдыт; я не здолеў бы штодня бачыць паштовую скрыню, у якую той хлопец укiдаў цыдулкi-пасланнi ад цябе... там усё яшчэ тая самая скрыня?
- Hе, - адказаў Роберт, - мы паставiлi новыя дзверы: тыя былi ўсе пасечаныя бомбавымi асколкамi, толькi брук каля ўвахода застаўся той самы яго ногi хадзiлi па гэтым бруку.
- I ты думаеш пра хлопца, калi ходзiш па гэтым бруку?
- Праўда, - адказаў Роберт, - думаю пра ўсё тое, i, вiдаць, гэта адна з прычын, чаму я збiраю статыстычныя формулы... Чаму ж ты не прыязджаў раней?
- Бо мне было боязна, што горад не падасца мне досыць чужым; дваццаць два гады - iзаляцыя добрая, а хiба тое, што мы маем сказаць адзiн аднаму, Роберт, не змесцiцца на адной паштоўцы? Я ахвотна жыў бы побач з табою, але не тут; мне ўвесь час боязна, а людзi, якiх я тут напаткаў... можа, гэта мне толькi здаецца, але яны не менш дрэнныя, чым тыя, якiх я пакiнуў тады.
- Магчыма, ты i не памыляешся...
- Што сталася з людзьмi, гэткiмi, як Эндэрс? Цi памятаеш ты яго - рыжы такi быў?.. Мiлы хлапчыска, зусiм не гвалтаўнiк - а што рабiлi такiя людзi, як ён, у вайну, што яны робяць цяпер?
- Мажлiва, ты Эндэрса недаацэньваеш: ён быў не толькi мiлы хлопец, але... ён нiводнага разу не пакаштаваў бычынага прычысця - чаму б нам не назваць гэта проста, як тое рабiла Эдыт? Эндэрс цяпер пробашчам, пасля вайны ён прамовiў некалькi казаняў, якiх я не магу забыць; калi б я паўтарыў ягоныя словы, гэта б гучала не надта добра, але калi iх вымаўляў ён, зусiм iншая рэч.
- А што ён робiць цяпер?
- Яго запiхнулi ў такую глухую вёску, дзе нават чыгункi няма, i там ён прамаўляе казанi над галовамi сялян i дзяцей-школьнiкаў; у iх няма нянавiсцi да яго, яны папросту яго не разумеюць, нават на свой спосаб шануюць яго як пачцiвага дурня - хiба ж ён не паўтарае iм увесь час, што ўсе людзi - браты? Яны ўсё ведаюць лепей i, напэўна, пытаюцца самi ў сябе: "Цi не камунiст ён?" Нiчога iншага iм у галаву i не прыходзiць; колькасць звыклых схемаў паменшала; нiхто б не дадумаўся лiчыць твайго бацьку камунiстам; нават Нэтлiнгер не быў такi дурны - а сёння б iнакш твайго бацьку i не назвалi. Эндэрс пасвiў бы з ахвотай авечак, а яму даюць адных казлоў; ён падазроная асоба, бо занадта часта гаворыць пра Нагорнае Казанне; можа, калi-небудзь вырашаць, што гэта ўвогуле пазнейшая ўстаноўка i зусiм яе скрэсляць... нам варта было б наведаць Эндэрса, Шрэла, i калi мы вячэрнiм аўтобусам будзем вяртацца на станцыю, мы будзем везцi з сабою больш роспачы, чым суцяшэння; я лепей пачуваў бы сябе на Месяцы, чым у такой вёсцы... мы наведаем яго, каб папрактавацца ў мiласэрнасцi; вязняў трэба наведваць... а чаму табе ў галаву прыйшоў Эндэрс?
- Проста я раздумваў, каго б мне хацелася ўбачыць; ты забыўся, што я мусiў знiкнуць адсюль, яшчэ не скончыўшы школы; але баюся я тых спатканняў пасля таго як убачыў сястру Фэрдзi.
- Ты бачыў яе?
- Бачыў. У яе лiманадным кiёску на канцавым прыпынку адзiнаццатага трамвая. А ты што, нiколi там не бываў?
- Hе. Баюся, што Груфэльштрасэ магла б падацца мне зусiм чужой.
- Яна была мне найчужэйшая ў свеце, калi я сёння там пабываў; не хадзi туды, Роберт. А з Трышлераў сапраўды нiхто не застаўся жывы?
- Нiхто, - адказаў Роберт. - I Алоiса таксама няма; яны патанулi разам з "Ганнай-Катарынай"; Трышлеры ўжо доўгi час не жылi ў порце; калi быў пабудаваны мост, яны мусiлi пераехаць адтуль: кватэра ў цэнтры горада, якую яны наймалi потым, была для iх зусiм не тое... iм патрэбныя былi вада i караблi; Алоiс хацеў на "Ганне-Катарыне" адправiць iх да сяброў у Галандыю, але пад час падарожжа судна разбамбiлi; Алоiс спрабаваў яшчэ выцягнуць сваiх бацькоў з-пад палубы, але было запозна - вада рынула зверху, i выбрацца яны ўжо не здолелi; шмат часу прайшло, пакуль я натрапiў на iх след.
- А дзе ты пра гэта ўсё даведаўся?
- У "Якары"; я штодня хадзiў туды i пытаўся ва ўсiх шкiпераў, пакуль не сустрэў аднаго, якi ведаў пра лёс "Ганны-Катарыны".
Шрэла зашмаргнуў фiранку, падышоў да стала i расцiснуў недакурак на попельнiцы. Роберт зрабiў тое самае.
- Мяркую, - сказаў ён, - што мы павiнны зараз падняцца да маiх бацькоў... Хiба што, можа, ты не хочаш узяць удзел у сямейнай урачыстасцi...
- Ды што ты, - адказаў Шрэла, - я пайду з табою, але цi не варта нам дачакацца хлопца? Скажы, а што цяпер, да прыкладу, робiць Швойгель?
- Табе i праўда гэта цiкава?
- Праўда, а чаму ты пытаешся, цiкава мне гэта цi не?
- Цi ў сваiх гатэльных нумарах i пакоях у пансiянатах ты думаў пра Эндэрса i Швойгеля?
- Ага. I яшчэ пра Грэве i Гольтэна: толькi яны не бралi ўдзелу ў нападах на мяне па дарозе дамоў - Дрышка таксама не ўдзельнiчаў... што з iмi? Цi жывыя яны?
- Гольтэн не жывы, загiнуў, - адказаў Роберт, - а вось Швойгель жыве; ён цяпер пiсьменнiк, i, калi ўвечары тэлефануе альбо звонiць мне ў дзверы, я прашу Рут адказваць, што мяне няма дома; ён здаецца мне аднолькава невыносным i бесталковым; мне з iм проста сумна; ён увесь час гаворыць, што вось тут мяшчанства, а тут няма мяшчанства, i сябе, вiдаць, залiчвае, туды, дзе "мяшчанства няма", а што з таго? Гэта проста мяне не цiкавiць; неяк i пра цябе ён пытаўся.
- Ах, а што сталася з Грэве?
- Ён належыць да партыi, але не пытайся ў мяне, да якой; зрэшты, гэта не мае нiякага значэння. А Дрышка выпускае "аўтамабiльныя львы Дрышкi", папулярны тавар, дзякуючы якому ён зарабiў безлiч грошай. Ты не ведаеш, што такое "аўтамабiльны леў"? Ну, пабудзеш тут пару дзён, дык даведаешся; кожны ўладальнiк машыны, якi лiчыць сябе нечага вартым, трымае на заднiх крэслах у машыне такога Дрышкавага льва - а ў гэтай краiне ты не знойдзеш нiкога, хто б не лiчыў сябе нечага вартым... Тут умеюць добра ўбiваць гэта ў галаву; яны прынеслi з сабой з вайны сёе-тое, успамiн пра боль i ахвяры, але сёння яны лiчаць сябе нечага вартымi; цi бачыў ты людзей там, унiзе ў вестыбюлi! Яны iшлi на тры розныя ўрачыстыя вячэры: на вячэру левай апазiцыi, на вячэру Таварыства "Сас'етас" i на вячэру правай апазiцыi... але табе трэба быць сапраўдным генiем, калi ты хочаш вызначыць, хто на якую вячэру iдзе.
- Сапраўды, - сказаў Шрэла, - я трохi сядзеў унiзе, чакаючы цябе; там якраз збiралiся першыя ўдзельнiкi, i я пачуў нешта наконт "апазiцыi"; першыя прыйшлi бяскрыўдныя прадстаўнiкi, можна сказаць, пяхота дэмакратычнай масы, малыя, пра якiх кажуць: "яны не такiя ўжо дрэнныя"; размова ў iх iшла пра маркi машын i лецiшчы; яны казалi адзiн аднаму, што французская Рыўера пачынае рабiцца моднаю, якраз з тае прычыны, што там тлумна, а цяпер, насуперак усялякiм прагнозам, сярод iнтэлектуалаў пачынаюць быць папулярнымi паездкi, арганiзаваныя праз бюро падарожжаў. Як гэта звычайна называюць тут: двухбаковы снабiзм альбо дыялектыка? Ты павiнен растлумачыць мне гэтыя рэчы; ангельскi сноб сказаў бы: "За дзесяць цыгарак прадам Вам сваю бабулю", а тыя, што тут, прадалi б сваiх бабуляў i за пяць цыгарак, бо яны ставяцца таксама сур'ёзна да свайго снабiзму; потым яны гаварылi пра школы: адны былi за гуманiтарны ўхiл, другiя былi супраць; ну, добра. Я прыслухоўваўся да iх, бо вельмi хацеў чаго-небудзь даведацца пра iх сапраўдныя турботы; зноў i зноў паўтаралi яны шэптам iмя зоркi, якую чакалi вечарам гэтага дня. Крэц цi гэта прозвiшча табе што-небудзь кажа?
- Крэц, - адказаў Роберт, - гэта, так бы мовiць, зорка апазiцыi.
- Слова "апазiцыя" я чуў шмат разоў, але з iхнiх размоваў так i не змог дапяць, супраць каго i чаго яна.
- Калi яны чакалi Крэца, то, мусiць, яны з левай апазiцыi.
- Цi правiльна я пачуў: гэты Крэц - у пэўным сэнсе славутасць; тое, што называюць надзеяй?
- Сапраўды, - адказаў Роберт, - яны шмат чаго спадзяюцца па iм.
- Я яго бачыў, - сказаў Шрэла, - ён прыйшоў апошнi; ну, калi ён - гэта надзея, дык я хацеў бы ведаць, як тады выглядае безнадзейнасць... Мне здаецца, што калi б я i здолеў каго-небудзь на свеце забiць, дык менавiта яго. Цi ж вы сляпыя? Вядома, ён разумны i адукаваны, цытуе Герадота ў арыгiнале, i гэта ў вушах тае масы, якая нiколi не пазбавiцца ад свайго бзiка на глебе адукаванасцi, гучыць быццам боская музыка; але маю надзею, Роберт, што ты б нiколi нi на хвiлiну не пакiнуў сваю дачку цi сына сам-насам з гэтым Крэцам; бо ад снабiзму ён ужо не ведае нават, да якога полу належыць. Яны граюць музыку вынiшчэння, Роберт, але граюць яе не надта добра; бракуе толькi мiнорнай музыкi, iнакш ты б меў хаўтуры па трэцяй катэгорыi...
Шрэлу перапынiў тэлефонны званок; следам за Робертам ён пайшоў у кут; Роберт узяў трубку.
- Леанора? - азваўся Роберт. - Я рады, што мой бацька запрасiў Вас на святочную вячэру, i прабачце мне, калi ласка, за тыя словы, што я сказаў сёння ўраннi. Добра, Леанора?
Бацька чакае Вас у дзвесце дванаццатым нумары. Лiст ад пана Шрыта? Уся дакументацыя да аб'екта Х-5 няправiльна разлiчана? Добра, я разбяруся з гэтым i затэлефаную Шрыту. Так цi iнакш, дзякуй, Леанора, i - да хуткай сустрэчы.
Роберт паклаў слухаўку i зноў павярнуўся да Шрэлы.
- Я думаю, што... - пачаў ён гаварыць, але яго перапынiў моцны, сухаваты, рэзкi гук.
- Божа мой, - сказаў Шрэла, - то быў стрэл. Мяркую, што зараз нам трэба падняцца наверх.
Гуга чытаў: "Адмова ад правоў. Гэтым абвяшчаю, што я згодзен, каб мой сын Гуга..." - унiзе важкiя пячаткi, подпiсы, але голас, якога ён баяўся, не адазваўся ў iм; якi гэта голас падказваў яму закрываць матчыну галiзну, калi яна, вярнуўшыся са сваiх вулiчных ловаў, мармытала на пасцелi сваю смяротную малiтву "навошта-навошта-навошта"! Ён спачуваў ёй, закрываў яе галiзну, прыносiў ёй чаго-небудзь выпiць, не зважаючы на тое, што яны могуць на яго напасцi, пабiць яго, абазваць "авечкай божай"; ён цiхенька пракрадваўся ў краму i вымольваў для яе дзве цыгарэты; якi ўнутраны голас загадваў яму гуляць у канасту з бабуляй "Гэткае-што-не-павiнна-было-нарадзiцца", засцерагаў яго не пераступаць парог нумара авечай капяланкi? Якi гэта голас падказаў яму слова, якое ён мармытаў сабе пад нос: "бацька"? Каб заглушыць страх, якi ахапiў яго, Гуга пачаў вымаўляць хуценька, адно за адным, iншыя словы: "брат" i "сястра", "дзядуля", "бабуля", "дзядзька", але ад гэтых словаў страх не паменеў; i ён шукаў новых словаў: "дынамiка" i "дынамiт", "бiльярд" i "ветлiвасць", "шнары на спiне", "каньяк" i "цыгарэты"; чырвонае па зялёным, белае па зялёным, але страх не меншаў; мажлiва, яго крыху ўтаймуюць якiя-небудзь дзеяннi? Ён адчынiў акно, зiрнуў зверху на тлум з яго аднастайным мapмытаннем; цi была ў гэтым мармытаннi пагроза альбо дружалюбнасць? Феерверк на фоне цёмна-сiняга неба; удары грому, з якiх выпырхвалi агромнiстыя кветкi, памаранчавыя снапы, падобныя да рук, якiя хочуць нешта схапiць; вокны зачыненыя; ён пагладзiў рукой па фiялетавай лiўрэi, што вiсела на вешаку перад дзвярыма, адчынiў дзверы ў калiдор; нават тут, наверсе, адчувалася хваляванне: "Цяжка паранены ў нумары 211!" Гоман галасоў, крокi ў адзiн i другi бок, уверх i ўнiз па сходах, i адзiн i той жа пранiзлвы голас палiцэйскага: "Прашу, адыдзiцеся! Прашу, адыдзiцеся!"
"Адыдзiцеся! Адыдзiцеся!" Гугу стала страшна, i ён прашаптаў: "Бацька..." Дырэктар тады сказаў: "Нам цябе будзе бракаваць, цi гэта так неабходна? Гэтак раптоўна?"; а ён уголас не адказаў, а толькi падумаў: гэта неабходна - гэтак раптоўна, бо час наспеў, i калi Ёхэн паведамiў навiну пра замах, дырэктар забыўся на сваё здзiўленне з прычыны ягонага звальнення; дырэктар успрыняў Ёхэнава паведамленне не з жахам, а з захапленнем, не затрос засмучона галавою, а пачаў пацiраць рукi. "Вы нiхто не можаце сабе ўявiць. На гэткiм скандале гатэль можа цудоўна выйграць. Пасыплюцца буйныя загалоўкi ў газетах. Забойства - гэта табе не самазабойства, Ёхэн... а палiтычнае забойства - не абы-якое. Калi ён не памёр, мы павiнны ўдаваць, што ён ужо нежывы. Вы не можаце сабе ўявiць, тут трэба абавязкова ўвярнуць радок: "Iдзе змаганне са смерцю"; усе тэлефоны ад гэтай хвiлi прашу пераключаць на мяне, каб хто-небудзь з вас не сказаў якога глупства. Божа мой, не рабiце гэткiх няшчасных твараў. Быць спакойнымi, мець на твары выраз лёгкага спачування, якi бывае ў людзей, што мусяць перажываць чыюсьцi смерць, але цешацца са спадчыны, якая iх чакае. Давайце, хлопцы, за працу! Зараз нас засыплюць тэлеграфнымi заказамi на нумары. I трэба ж, акурат пан М.! Вы сабе не ўяўляеце, што гэта значыць! Каб толькi тут не ўлезла якое-небудзь самазабойства. Прашу зараз жа затэлефанаваць у адзiнаццаты пакой: няхай той пан злуецца, няхай нават пакiне наш гатэль - д'ябал, ад феерверку ён павiнен быў бы прачнуцца! Наперад, за зброю, хлопцы!
"Бацька, - падумаў Гуга, - ты павiнен прыйсцi па мяне, яны зараз мяне не пусцяць у дзвесце дванаццаты".
Успышкi дрыготка паблiсквалi ў запоўненай шэрым паўзмрокам лесвiчнай клетцы; паявiўся асветлены чатырохкутнiк лiфта, якi прывёз гасцей у нумары 213-226; гэтыя госцi мусiлi падымацца на чацвёрты паверх i сыходзiць службовымi сходамi, бо на другiм паверсе выхад перагароджваў палiцэйскi кардон; з адчыненых дзвярэй лiфта даносiўся гучны гоман; цёмныя гарнiтуры, светлыя сукенкi, збянтэжаныя твары; губы, якiя вымаўляюць словы: "Хто б мог падумаць!" i - "Скандал!"; Гуга занадта позна замкнуўся знутры ў сваiм пакоi: яна прыкмецiла яго i ўжо бегла па калiдоры; ён яшчэ паспеў павярнуць ключ, i клямка пачала хадзiць туды-сюды.
- Адчынi, Гуга, - прасiла яна, - адчынi ж!
- Hе адчыню.
- Гэта мой загад!
- Я ўжо чвэрць гадзiны, як не служу ў гэтым гатэлi.
- Ты сыходзiш адгэтуль?
- Сыходжу.
- Куды?
- Да свайго бацькi.
- Адчынi, Гуга, ну, адчынi; я не буду табе рабiць балюча, анi палохаць цябе; ты не можаш пакiнуць гэтае месца; я ведаю, што ў цябе няма бацькi, я дакладна гэта ведаю; ты мне патрэбны, Гуга; ты - той, каго яны чакаюць, Гуга, i табе гэта вядома; ты зможаш убачыць увесь свет, i ў самых лепшых гатэлях усе будуць цалаваць табе ногi; табе не трэба будзе нiчога казаць, толькi выходзiць да iх; твой твар, Гуга... хадзем, прашу цябе; адчынi; ты не можаш пакiнуць гэтае месца.
Рэзкае соўганне клямкi перапыняла яе казань, ставiла цэзуры ў гучаннi яе голасу, поўнага мальбы.
- ...Гэта напраўду не я, Гуга; забудзься, пра што я казала i што рабiла; гэта была роспач... хадзем, дзеля iх усiх; ты - нашая авечка...
Яшчэ адно соўганне клямкi.
- Што Вам тут трэба? - спытала яна.
- Мне патрэбны мой сын.
- Гуга - Ваш сын?
- Менавiта. Гуга, адчынi.
"Першы раз не сказаў "калi ласка", - падумаў Гуга; ён павярнуў ключ у замку i адчынiў дзверы.
- Хадзем, хлопча, пойдзем адсюль.
- Добра, бацька, iду.
- Болей рэчаў у цябе няма?
- Hе.
- Хадзем.
Гуга падняў свой чамаданчык i быў рады, што бацькава спiна засланiла твар авечай капяланкi. Ён яшчэ пачуў, як яна заплакала, калi яны абодва iшлi па службовых сходах.
- Hе плачце, дзецi, - сказаў стары Фэмель, - яна ж вернецца i застанецца ў нас; яе б вельмi засмуцiла, калi б яна даведалася, што мы дазволiлi вiну зрабiцца кiслым; ён цяжка паранены, i я спадзяюся, што вялiкае здзiўленне ўжо нiколi не знiкне з яго твару; яны ўсе лiчаць сябе неўмiручымi, i гэткi цiхi i сухаваты гук можа зрабiць цуды. Дзяўчаты, паклапацiцеся, калi ласка, пра падарункi i кветкi; Леанора зоймецца кветкамi, Рут - вiншавальнымi паштоўкамi, Марыяна - падарункамi. Парадак гэта палавiна жыцця... з чаго можа складвацца другая палавiна? Нiчога з сабою не зраблю - не магу быць сумны. Гэта - вялiкi дзень: ён вярнуў мне маю жонку, падарыў мне сына - цi можна мне так называць Вас, Шрэла? - брата Эдыт; нават унука я займеў, праўда, Гуга? Я ўсё нiяк не наважуся сапраўды называць цябе ўнукам; хоць ты i сын майго сына, але ж не мой унук; не магу растлумачыць, якi голас мне гаворыць не называць цябе сваiм унукам?
Сядайце, дзяўчаты зробяць нам бутэрброды; рабуйце кашы з далiкатэсамi, дзецi, i не паперакульвайце тых стосаў, якiя ўпарадкавала тут Леанора; лепш за ўсё няхай кожны сядае на асобны год: бярыце сабе стос "А", Шрэла: ён самы высокi; Роберт, цi можна прапанаваць табе стос "1910 год", другi па вышынi? Ёзэф, выберы сабе якi-небудзь iншы, "1921 год" неблагi. Ну вось, добра, цяпер сядайце. Першы глыток вып'ем за пана М. - каб з ягонага твару нiколi не знiкла здзiўленне; другi глыток - за маю жонку: няхай Бог благаславiць яе памяць. Калi ласка, Шрэла, не маглi б Вы паглядзець, хто гэта там стукае ў дзверы?
А, вядомы нам спадар Грэц жадае выказаць мне свае ўшанаваннi? Спадзяюся, ён не прынёс дзiка з сабою на карку? Hе? Дзякуй Богу. Калi ласка, Шрэла, скажыце яму, што прыняць яго не магу; цi, можа, ты мяркуеш, Роберт, што цяпер адпаведны дзень i адпаведны час, каб прыняць вядомага нам пана Грэца? Праўда, што не? Дзякуй, Шрэла. У гэты дзень i ў гэты час належыць адмовiцца ад непраўдзiвых суседскiх пачуццяў; два словы могуць каштаваць жыцця: "Грэх i ганьба", - сказала старая фраў Грэц; жэст рукi можа каштаваць жыцця, i адно няправiльна зразуметае прыжмурванне вока; ага, Гуга, прашу, далi мне вiна - спадзяюся, ты не пакрыўдзiшся, калi мы тут, у сямейным коле, ацэнiм i выкарыстаем набытае табою ўменне абслугоўваць клiентаў.
Пастаў спакойна гэтыя вялiкiя букеты перад малюнкам абацтва, меншыя - з абодвух яго бакоў, на палiцу з планамi; ты можаш пазнiмаць i выкiнуць гэтыя скруткi: у iх нiчога няма, яны тут як дэкарацыi; хiба што сярод нас ёсць нехта, хто мае намер яшчэ выкарыстаць гэтую каштоўную паперу? Можа, ты, Ёзэф? Чаму ты гэтак нязручна сеў? Ты ўзяў сабе 1941 год - гэта зусiм танюткi стос, хлопча. 1945 год быў бы лепшы, заказы тады сыпалiся, нiбы град - амаль як у 1909 годзе, але я адмовiўся ад iх, хлопча. Слова "sorry" забiла ўва мне ахвоту займацца будаўнiцтвам. Рут, складзi вiншавальныя паштоўкi i тэлеграмы на маiм рысавальным стале; я распараджуся надрукаваць адказы з падзякай, а ты дапаможаш мне заадрасаваць iх; за гэта я куплю табе што-небудзь прыгожае ў фраў Горушкi; якi будзе тэкст гэтых адказаў? "Гэтым выказваю сваю самую сардэчную падзяку за Вашыя вiншаваннi з нагоды майго васьмiдзесяцiгадовага юбiлею". Можа, да кожнай падзякi далучыць уласнаручны малюнак - што ты думаеш наконт гэтага, Ёзэф? Якога-небудзь пелiкана цi вужакi - а што, калi б гэта быў бык? Калi ласка, Ёзэф, паглядзi, хто там яшчэ так позна хоча ўвайсцi?
Чатыры супрацоўнiкi Кронэравай кавярнi? Прынеслi падарунак, ад якога, на тваю думку, я не павiнен адмовiцца? Добра, тады няхай заходзяць.
Два кельнеры i дзве буфетчыцы асцярожна прайшлi ў дзверы, несучы з сабою прастакутную дошку, даўжыня якой была нашмат большая за шырыню; тое, што стаяла на ёй, было накрыта снежна-белым палатном; стары здрыгануўся: можа, труп? Цi тое, што тырчала, нiбы кiй, угару было носам нябожчыка? Яны неслi дошку асцярожлiва, нiбы гэта быў найкаштоўнейшы мярцвяк; запанавала поўная цiшыня; рукi Леаноры, якая складала букет, знерухомелi ў паветры; Рут трымала ў руках вiншавальны адрас з залатою аблямоўкаю, Марыяна забылася адставiць убок парожнi кош.
- Hе, не, - цiха сказаў стары, - калi ласка, на падлогу ставiць не трэба; дзецi, прынясiце сюды дзве падстаўкi для планаў.
Гуга i Ёзэф прынеслi з кута дошкi-падстаўкi, паставiлi iх пасярэдзiне кабiнета на стосы 1936-1939 гадоў; зноў запанавала цiшыня, пасля таго як абодва кельнеры i абедзве буфетчыцы паставiлi дошку з невядомым прадметам на падстаўку, потым сталi каля ўсiх чатырох яе вуглоў, узялiся за рагi палатна i па кароткай, рэзкай камандзе старэйшага кельнера паднялi яе.
Стары пачырванеў, падскочыў да мадэлi з цеста, падняў рукi, як барабаншчык, што збiраецца пачаць адбiваць гнеўныя гукi марша, i нейкую хвiлю ўсiм здавалася, што ён расчаўпе кулакамi гэты салодкi твор мастацтва; але тут ён раптам апусцiў кулакi, рукi бяссiльна павiслi з абодвух бакоў цела; пасля стары цiха засмяяўся, пакланiўся дзяўчатам-буфетчыцам, потым абодвум кельнерам, а выпрастаўшыся, выцягнуў з пiнжака свой кашалёк i даў усiм чатыром па купюры на чай.
- Калi ласка, - сказаў ён спакойна, - перадайце фраў Кронэр маю шчырую падзяку i таксама скажыце, што надзвычай важныя акалiчнасцi прымушаюць мяне адмовiцца ад маiх сняданкаў... важныя акалiчнасцi - каб ад заўтрага больш не снедаць у Вашай кавярнi.
Ён перачакаў, пакуль кельнеры i буфетчыцы выйшлi з дому, а потым голасна прамовiў:
- Ну, дзецi, а цяпер падайце мне вялiкi нож i талерку пад тарты!
Ён адрэзаў кавалак ад вежы касцёла Святога Антонiя i перадаў талерку Роберту.
- Ах, - сказаў Роберт, - пакiньма гэта; мы ўжо не ў Амстэрдаме.
- Добра, - адказаў Шрэла, - пакiньма гэта, твая праўда. Цi хлопец яшчэ нам патрэбны?
- Вядома, - сказаў Роберт, - мне ён яшчэ патрэбны, але, можа, ты хочаш пайсцi, Гуга? Hе? Застанься, калi ласка, пастаў кii ў стаяк, схавай шары i прынясi нам чаго-небудзь выпiць... ды не, заставайся, сынок; я хачу табе нешта паказаць: паглядзi, вось тут цэлы стос папераў; дзякуючы пячаткам i подпiсам яны сталi дакументамi: толькi аднаго бракуе - твайго подпiсу пад гэтай вось паперай; калi ты паставiш яго, станеш маiм сынам! Цi разгледзеў ты маiх бацьку i мацi, калi прыносiў iм вiно? Яны будуць тваiмi дзядулем i бабуляю, а Шрэла - тваiм дзядзькам, Рут i Марыяна - тваiмi сёстрамi, а Ёзэф - тваiм братам; ты станеш сынам, якога Эдыт ужо не змагла мне падарыць; што скажа мой стары, калi я ў дзень яго нараджэння пазнаёмлю яго з новым унукам, якi мае ўсмешку, як у Эдыт?.. Ты пытаўся, цi гэты хлопец нам яшчэ патрэбны, Шрэла? Ён нам патрэбны, i мы былi б шчаслiвыя быць патрэбнымi яму; больш дакладна сказаць: яго нам бракуе... чуеш, Гуга, нам цябе бракуе. Ты не можаш быць сынам Фэрдзi, але ж ты ўзяў у спадчыну яго дух... Цiха, хлопча, не трэба плакаць; iдзi ў свой пакой i перачытай гэтыя паперы, ды будзь уважлiвы там у калiдоры, сынок!
Шрэла адсунуў фiранку, паглядзеў праз акно на пляц; Роберт падаў яму пачак цыгарэтаў, Шрэла даў агню, i яны абодва закурылi.
- Цi ты яшчэ не адмовiўся ад нумара ў гатэлi?
- Hе.
- Хiба ты не хочаш жыць у нас?
- Яшчэ не ведаю, - адказаў Шрэла, - у мяне страх перад дамамi, у якiх трывала ўладкоўваешся i хутка пераконваешся ў банальных рэчах: жыццё iдзе далей, i час прыносiць замiрэнне; Фэрдзi стаў бы для мяне толькi ўспамiнам, бацька - толькi сном; а мiж тым тут яны забiлi Фэрдзi, i бацька назаўсёды знiк менавiта адсюль; згадак пра iх не знойдзеш нават у спiсах нiякiх палiтычных арганiзацый, бо яны палiтыкай не займалiся; iх не ўспомняць у жалобных песнях жыдоўскай абшчыны, бо яны не былi жыдамi; Фэрдзi, можа, толькi жыве ў судовых архiвах; толькi мы абодва ўспамiнаем пра яго, Роберт, i яшчэ твае бацькi ды стары парцье там унiзе; твае дзецi ўжо не памятаюць яго; я не магу жыць у гэтым горадзе, бо ён недастаткова чужы мне; я тут нарадзiўся, хадзiў у школу; тады я хацеў вызвалiць вулiцу Груфэльштрасэ ад закляцця; я насiў у сабе слова, якое нiколi не вымаўляў уголас, Роберт; нават у размовах з табою; гэта адзiнае слова, ад якога я чакаю нечага для гэтага свету... я i цяпер не вымаўляю яго, можа, толькi на вакзале, калi ты будзеш праводзiць мяне на цягнiк.
- Хочаш ехаць ужо сёння? - спытаў Роберт.
- Hе, не, не сёння; нумар у гатэлi - гэта якраз тое, што трэба; калi я там зачыняю за сабою дзверы, гэты горад здаецца мне такiм самым чужым, як i любы iншы. У тым нумары я магу ўявiць сабе, што неўзабаве кудысьцi паеду i зноў пачну выкладаць нямецкую мову, у школьным класе, дзе я пасцiраю з дошкi арыфметычныя заданнi, каб крэйдай напiсаць на ёй: "я вяжу, ты вяжаш, ён вяжа; ён вязаў, яна вязала; я буду вязаць"... я люблю граматыку гэтаксама, як люблю вершы. Можа, ты думаеш, што я не хачу тут жыць, бо не бачу нiякiх рэальных гiстарычных шанцаў для гэтай дзяржавы? Мне здаецца хутчэй, што я не магу тут жыць таму, што я нiколi не цiкавiўся i цяпер не цiкаўлюся палiтыкай.
Шрэла паказаў на пляц унiзе i засмяяўся: "Hе тыя людзi, што там унiзе, мяне палохаюць... вядома ж, вядома ж, усё я ведаю i пазнаў iх, убачыўшы там унiзе, - Нэтлiнгера i Вакеру; я не баюся таго, што яны тут, а баюся таго, што там няма iншых людзей; якiх? Тых, што часам вымаўляюць гэтае слова ў думках, няхай сабе нават шэптам; аднаго разу ў Гайд-парку я чуў, як адзiн стары чалавек сказаў: "Калi Вы верыце ў Яго, дык чаму ж не робiце таго, што Ён загадаў?"
Неразумна, нерэалiстычна ўсё гэта, Роберт, цi праўда? "Пасвi авечак маiх", а яны ўзгадоўваюць адных толькi ваўкоў. З чым вы вярнулiся дамоў пасля вайны? З дынамiтам? Знакамiтая цацка; я добра разумею тваю палкую нянавiсць да гэтага свету, у якiм не было месца нi для Фэрдзi, нi для Эдыт, не знайшлося месца для майго бацькi, для Гроля, для хлопчыка, iмя якога мы так i не змаглi даведацца, для паляка, якi падняў руку на Вакеру. Значыцца, ты збiраеш статыстычныя даныя, гэтак як iншыя збiраюць мадоннаў у барочным стылi, ты склаў вунь цэлую картатэку формул, i майму пляменнiку, сыну Эдыт, ужо надакучыў пах вапны: ён шукае формулу сваёй будучынi недзе ў iншым месцы, а не ў залапленых мурах абацтва. Што яму ўдасца знайсцi? Цi зможаш ты даць яму неабходную формулу? Можа, ён прачытае яе на твары свайго новага брата, бацькам якога ты хочаш зрабiцца? Твая праўда, Роберт: бацькам немагчыма быць, iм можна толькi зрабiцца; пра голас крывi - гэта ўсё выдумана, толькi той iншы голас праўдзiвы... з гэтай вось прычыны я так i не ажанiўся: у мяне было замала адвагi, каб паверыць у тое, што я магу зрабiцца бацькам; я не змог бы вытрываць, калi б мае дзецi зрабiлiся мне гэткiя самыя чужыя, як зрабiўся Ота тваiм бацькам; нават успамiны пра маiх мацi i бацьку не дадалi мне адвагi; а ты ж таксама яшчэ не ведаеш, якiмi стануць Ёзэф i Рут, якога прычасця яны пакаштуюць; нават у дачыненнi да дзяцей Эдыт i да сябе самога ты не можаш быць упэўнены; не, не, Роберт, ты абавязкова зразумееш, чаму я не адмаўляюся ад свайго нумара ў гатэлi i не пасяляюся ў доме, дзе жыў Ота i дзе загiнула Эдыт; я не здолеў бы штодня бачыць паштовую скрыню, у якую той хлопец укiдаў цыдулкi-пасланнi ад цябе... там усё яшчэ тая самая скрыня?
- Hе, - адказаў Роберт, - мы паставiлi новыя дзверы: тыя былi ўсе пасечаныя бомбавымi асколкамi, толькi брук каля ўвахода застаўся той самы яго ногi хадзiлi па гэтым бруку.
- I ты думаеш пра хлопца, калi ходзiш па гэтым бруку?
- Праўда, - адказаў Роберт, - думаю пра ўсё тое, i, вiдаць, гэта адна з прычын, чаму я збiраю статыстычныя формулы... Чаму ж ты не прыязджаў раней?
- Бо мне было боязна, што горад не падасца мне досыць чужым; дваццаць два гады - iзаляцыя добрая, а хiба тое, што мы маем сказаць адзiн аднаму, Роберт, не змесцiцца на адной паштоўцы? Я ахвотна жыў бы побач з табою, але не тут; мне ўвесь час боязна, а людзi, якiх я тут напаткаў... можа, гэта мне толькi здаецца, але яны не менш дрэнныя, чым тыя, якiх я пакiнуў тады.
- Магчыма, ты i не памыляешся...
- Што сталася з людзьмi, гэткiмi, як Эндэрс? Цi памятаеш ты яго - рыжы такi быў?.. Мiлы хлапчыска, зусiм не гвалтаўнiк - а што рабiлi такiя людзi, як ён, у вайну, што яны робяць цяпер?
- Мажлiва, ты Эндэрса недаацэньваеш: ён быў не толькi мiлы хлопец, але... ён нiводнага разу не пакаштаваў бычынага прычысця - чаму б нам не назваць гэта проста, як тое рабiла Эдыт? Эндэрс цяпер пробашчам, пасля вайны ён прамовiў некалькi казаняў, якiх я не магу забыць; калi б я паўтарыў ягоныя словы, гэта б гучала не надта добра, але калi iх вымаўляў ён, зусiм iншая рэч.
- А што ён робiць цяпер?
- Яго запiхнулi ў такую глухую вёску, дзе нават чыгункi няма, i там ён прамаўляе казанi над галовамi сялян i дзяцей-школьнiкаў; у iх няма нянавiсцi да яго, яны папросту яго не разумеюць, нават на свой спосаб шануюць яго як пачцiвага дурня - хiба ж ён не паўтарае iм увесь час, што ўсе людзi - браты? Яны ўсё ведаюць лепей i, напэўна, пытаюцца самi ў сябе: "Цi не камунiст ён?" Нiчога iншага iм у галаву i не прыходзiць; колькасць звыклых схемаў паменшала; нiхто б не дадумаўся лiчыць твайго бацьку камунiстам; нават Нэтлiнгер не быў такi дурны - а сёння б iнакш твайго бацьку i не назвалi. Эндэрс пасвiў бы з ахвотай авечак, а яму даюць адных казлоў; ён падазроная асоба, бо занадта часта гаворыць пра Нагорнае Казанне; можа, калi-небудзь вырашаць, што гэта ўвогуле пазнейшая ўстаноўка i зусiм яе скрэсляць... нам варта было б наведаць Эндэрса, Шрэла, i калi мы вячэрнiм аўтобусам будзем вяртацца на станцыю, мы будзем везцi з сабою больш роспачы, чым суцяшэння; я лепей пачуваў бы сябе на Месяцы, чым у такой вёсцы... мы наведаем яго, каб папрактавацца ў мiласэрнасцi; вязняў трэба наведваць... а чаму табе ў галаву прыйшоў Эндэрс?
- Проста я раздумваў, каго б мне хацелася ўбачыць; ты забыўся, што я мусiў знiкнуць адсюль, яшчэ не скончыўшы школы; але баюся я тых спатканняў пасля таго як убачыў сястру Фэрдзi.
- Ты бачыў яе?
- Бачыў. У яе лiманадным кiёску на канцавым прыпынку адзiнаццатага трамвая. А ты што, нiколi там не бываў?
- Hе. Баюся, што Груфэльштрасэ магла б падацца мне зусiм чужой.
- Яна была мне найчужэйшая ў свеце, калi я сёння там пабываў; не хадзi туды, Роберт. А з Трышлераў сапраўды нiхто не застаўся жывы?
- Нiхто, - адказаў Роберт. - I Алоiса таксама няма; яны патанулi разам з "Ганнай-Катарынай"; Трышлеры ўжо доўгi час не жылi ў порце; калi быў пабудаваны мост, яны мусiлi пераехаць адтуль: кватэра ў цэнтры горада, якую яны наймалi потым, была для iх зусiм не тое... iм патрэбныя былi вада i караблi; Алоiс хацеў на "Ганне-Катарыне" адправiць iх да сяброў у Галандыю, але пад час падарожжа судна разбамбiлi; Алоiс спрабаваў яшчэ выцягнуць сваiх бацькоў з-пад палубы, але было запозна - вада рынула зверху, i выбрацца яны ўжо не здолелi; шмат часу прайшло, пакуль я натрапiў на iх след.
- А дзе ты пра гэта ўсё даведаўся?
- У "Якары"; я штодня хадзiў туды i пытаўся ва ўсiх шкiпераў, пакуль не сустрэў аднаго, якi ведаў пра лёс "Ганны-Катарыны".
Шрэла зашмаргнуў фiранку, падышоў да стала i расцiснуў недакурак на попельнiцы. Роберт зрабiў тое самае.
- Мяркую, - сказаў ён, - што мы павiнны зараз падняцца да маiх бацькоў... Хiба што, можа, ты не хочаш узяць удзел у сямейнай урачыстасцi...
- Ды што ты, - адказаў Шрэла, - я пайду з табою, але цi не варта нам дачакацца хлопца? Скажы, а што цяпер, да прыкладу, робiць Швойгель?
- Табе i праўда гэта цiкава?
- Праўда, а чаму ты пытаешся, цiкава мне гэта цi не?
- Цi ў сваiх гатэльных нумарах i пакоях у пансiянатах ты думаў пра Эндэрса i Швойгеля?
- Ага. I яшчэ пра Грэве i Гольтэна: толькi яны не бралi ўдзелу ў нападах на мяне па дарозе дамоў - Дрышка таксама не ўдзельнiчаў... што з iмi? Цi жывыя яны?
- Гольтэн не жывы, загiнуў, - адказаў Роберт, - а вось Швойгель жыве; ён цяпер пiсьменнiк, i, калi ўвечары тэлефануе альбо звонiць мне ў дзверы, я прашу Рут адказваць, што мяне няма дома; ён здаецца мне аднолькава невыносным i бесталковым; мне з iм проста сумна; ён увесь час гаворыць, што вось тут мяшчанства, а тут няма мяшчанства, i сябе, вiдаць, залiчвае, туды, дзе "мяшчанства няма", а што з таго? Гэта проста мяне не цiкавiць; неяк i пра цябе ён пытаўся.
- Ах, а што сталася з Грэве?
- Ён належыць да партыi, але не пытайся ў мяне, да якой; зрэшты, гэта не мае нiякага значэння. А Дрышка выпускае "аўтамабiльныя львы Дрышкi", папулярны тавар, дзякуючы якому ён зарабiў безлiч грошай. Ты не ведаеш, што такое "аўтамабiльны леў"? Ну, пабудзеш тут пару дзён, дык даведаешся; кожны ўладальнiк машыны, якi лiчыць сябе нечага вартым, трымае на заднiх крэслах у машыне такога Дрышкавага льва - а ў гэтай краiне ты не знойдзеш нiкога, хто б не лiчыў сябе нечага вартым... Тут умеюць добра ўбiваць гэта ў галаву; яны прынеслi з сабой з вайны сёе-тое, успамiн пра боль i ахвяры, але сёння яны лiчаць сябе нечага вартымi; цi бачыў ты людзей там, унiзе ў вестыбюлi! Яны iшлi на тры розныя ўрачыстыя вячэры: на вячэру левай апазiцыi, на вячэру Таварыства "Сас'етас" i на вячэру правай апазiцыi... але табе трэба быць сапраўдным генiем, калi ты хочаш вызначыць, хто на якую вячэру iдзе.
- Сапраўды, - сказаў Шрэла, - я трохi сядзеў унiзе, чакаючы цябе; там якраз збiралiся першыя ўдзельнiкi, i я пачуў нешта наконт "апазiцыi"; першыя прыйшлi бяскрыўдныя прадстаўнiкi, можна сказаць, пяхота дэмакратычнай масы, малыя, пра якiх кажуць: "яны не такiя ўжо дрэнныя"; размова ў iх iшла пра маркi машын i лецiшчы; яны казалi адзiн аднаму, што французская Рыўера пачынае рабiцца моднаю, якраз з тае прычыны, што там тлумна, а цяпер, насуперак усялякiм прагнозам, сярод iнтэлектуалаў пачынаюць быць папулярнымi паездкi, арганiзаваныя праз бюро падарожжаў. Як гэта звычайна называюць тут: двухбаковы снабiзм альбо дыялектыка? Ты павiнен растлумачыць мне гэтыя рэчы; ангельскi сноб сказаў бы: "За дзесяць цыгарак прадам Вам сваю бабулю", а тыя, што тут, прадалi б сваiх бабуляў i за пяць цыгарак, бо яны ставяцца таксама сур'ёзна да свайго снабiзму; потым яны гаварылi пра школы: адны былi за гуманiтарны ўхiл, другiя былi супраць; ну, добра. Я прыслухоўваўся да iх, бо вельмi хацеў чаго-небудзь даведацца пра iх сапраўдныя турботы; зноў i зноў паўтаралi яны шэптам iмя зоркi, якую чакалi вечарам гэтага дня. Крэц цi гэта прозвiшча табе што-небудзь кажа?
- Крэц, - адказаў Роберт, - гэта, так бы мовiць, зорка апазiцыi.
- Слова "апазiцыя" я чуў шмат разоў, але з iхнiх размоваў так i не змог дапяць, супраць каго i чаго яна.
- Калi яны чакалi Крэца, то, мусiць, яны з левай апазiцыi.
- Цi правiльна я пачуў: гэты Крэц - у пэўным сэнсе славутасць; тое, што называюць надзеяй?
- Сапраўды, - адказаў Роберт, - яны шмат чаго спадзяюцца па iм.
- Я яго бачыў, - сказаў Шрэла, - ён прыйшоў апошнi; ну, калi ён - гэта надзея, дык я хацеў бы ведаць, як тады выглядае безнадзейнасць... Мне здаецца, што калi б я i здолеў каго-небудзь на свеце забiць, дык менавiта яго. Цi ж вы сляпыя? Вядома, ён разумны i адукаваны, цытуе Герадота ў арыгiнале, i гэта ў вушах тае масы, якая нiколi не пазбавiцца ад свайго бзiка на глебе адукаванасцi, гучыць быццам боская музыка; але маю надзею, Роберт, што ты б нiколi нi на хвiлiну не пакiнуў сваю дачку цi сына сам-насам з гэтым Крэцам; бо ад снабiзму ён ужо не ведае нават, да якога полу належыць. Яны граюць музыку вынiшчэння, Роберт, але граюць яе не надта добра; бракуе толькi мiнорнай музыкi, iнакш ты б меў хаўтуры па трэцяй катэгорыi...
Шрэлу перапынiў тэлефонны званок; следам за Робертам ён пайшоў у кут; Роберт узяў трубку.
- Леанора? - азваўся Роберт. - Я рады, што мой бацька запрасiў Вас на святочную вячэру, i прабачце мне, калi ласка, за тыя словы, што я сказаў сёння ўраннi. Добра, Леанора?
Бацька чакае Вас у дзвесце дванаццатым нумары. Лiст ад пана Шрыта? Уся дакументацыя да аб'екта Х-5 няправiльна разлiчана? Добра, я разбяруся з гэтым i затэлефаную Шрыту. Так цi iнакш, дзякуй, Леанора, i - да хуткай сустрэчы.
Роберт паклаў слухаўку i зноў павярнуўся да Шрэлы.
- Я думаю, што... - пачаў ён гаварыць, але яго перапынiў моцны, сухаваты, рэзкi гук.
- Божа мой, - сказаў Шрэла, - то быў стрэл. Мяркую, што зараз нам трэба падняцца наверх.
Гуга чытаў: "Адмова ад правоў. Гэтым абвяшчаю, што я згодзен, каб мой сын Гуга..." - унiзе важкiя пячаткi, подпiсы, але голас, якога ён баяўся, не адазваўся ў iм; якi гэта голас падказваў яму закрываць матчыну галiзну, калi яна, вярнуўшыся са сваiх вулiчных ловаў, мармытала на пасцелi сваю смяротную малiтву "навошта-навошта-навошта"! Ён спачуваў ёй, закрываў яе галiзну, прыносiў ёй чаго-небудзь выпiць, не зважаючы на тое, што яны могуць на яго напасцi, пабiць яго, абазваць "авечкай божай"; ён цiхенька пракрадваўся ў краму i вымольваў для яе дзве цыгарэты; якi ўнутраны голас загадваў яму гуляць у канасту з бабуляй "Гэткае-што-не-павiнна-было-нарадзiцца", засцерагаў яго не пераступаць парог нумара авечай капяланкi? Якi гэта голас падказаў яму слова, якое ён мармытаў сабе пад нос: "бацька"? Каб заглушыць страх, якi ахапiў яго, Гуга пачаў вымаўляць хуценька, адно за адным, iншыя словы: "брат" i "сястра", "дзядуля", "бабуля", "дзядзька", але ад гэтых словаў страх не паменеў; i ён шукаў новых словаў: "дынамiка" i "дынамiт", "бiльярд" i "ветлiвасць", "шнары на спiне", "каньяк" i "цыгарэты"; чырвонае па зялёным, белае па зялёным, але страх не меншаў; мажлiва, яго крыху ўтаймуюць якiя-небудзь дзеяннi? Ён адчынiў акно, зiрнуў зверху на тлум з яго аднастайным мapмытаннем; цi была ў гэтым мармытаннi пагроза альбо дружалюбнасць? Феерверк на фоне цёмна-сiняга неба; удары грому, з якiх выпырхвалi агромнiстыя кветкi, памаранчавыя снапы, падобныя да рук, якiя хочуць нешта схапiць; вокны зачыненыя; ён пагладзiў рукой па фiялетавай лiўрэi, што вiсела на вешаку перад дзвярыма, адчынiў дзверы ў калiдор; нават тут, наверсе, адчувалася хваляванне: "Цяжка паранены ў нумары 211!" Гоман галасоў, крокi ў адзiн i другi бок, уверх i ўнiз па сходах, i адзiн i той жа пранiзлвы голас палiцэйскага: "Прашу, адыдзiцеся! Прашу, адыдзiцеся!"
"Адыдзiцеся! Адыдзiцеся!" Гугу стала страшна, i ён прашаптаў: "Бацька..." Дырэктар тады сказаў: "Нам цябе будзе бракаваць, цi гэта так неабходна? Гэтак раптоўна?"; а ён уголас не адказаў, а толькi падумаў: гэта неабходна - гэтак раптоўна, бо час наспеў, i калi Ёхэн паведамiў навiну пра замах, дырэктар забыўся на сваё здзiўленне з прычыны ягонага звальнення; дырэктар успрыняў Ёхэнава паведамленне не з жахам, а з захапленнем, не затрос засмучона галавою, а пачаў пацiраць рукi. "Вы нiхто не можаце сабе ўявiць. На гэткiм скандале гатэль можа цудоўна выйграць. Пасыплюцца буйныя загалоўкi ў газетах. Забойства - гэта табе не самазабойства, Ёхэн... а палiтычнае забойства - не абы-якое. Калi ён не памёр, мы павiнны ўдаваць, што ён ужо нежывы. Вы не можаце сабе ўявiць, тут трэба абавязкова ўвярнуць радок: "Iдзе змаганне са смерцю"; усе тэлефоны ад гэтай хвiлi прашу пераключаць на мяне, каб хто-небудзь з вас не сказаў якога глупства. Божа мой, не рабiце гэткiх няшчасных твараў. Быць спакойнымi, мець на твары выраз лёгкага спачування, якi бывае ў людзей, што мусяць перажываць чыюсьцi смерць, але цешацца са спадчыны, якая iх чакае. Давайце, хлопцы, за працу! Зараз нас засыплюць тэлеграфнымi заказамi на нумары. I трэба ж, акурат пан М.! Вы сабе не ўяўляеце, што гэта значыць! Каб толькi тут не ўлезла якое-небудзь самазабойства. Прашу зараз жа затэлефанаваць у адзiнаццаты пакой: няхай той пан злуецца, няхай нават пакiне наш гатэль - д'ябал, ад феерверку ён павiнен быў бы прачнуцца! Наперад, за зброю, хлопцы!
"Бацька, - падумаў Гуга, - ты павiнен прыйсцi па мяне, яны зараз мяне не пусцяць у дзвесце дванаццаты".
Успышкi дрыготка паблiсквалi ў запоўненай шэрым паўзмрокам лесвiчнай клетцы; паявiўся асветлены чатырохкутнiк лiфта, якi прывёз гасцей у нумары 213-226; гэтыя госцi мусiлi падымацца на чацвёрты паверх i сыходзiць службовымi сходамi, бо на другiм паверсе выхад перагароджваў палiцэйскi кардон; з адчыненых дзвярэй лiфта даносiўся гучны гоман; цёмныя гарнiтуры, светлыя сукенкi, збянтэжаныя твары; губы, якiя вымаўляюць словы: "Хто б мог падумаць!" i - "Скандал!"; Гуга занадта позна замкнуўся знутры ў сваiм пакоi: яна прыкмецiла яго i ўжо бегла па калiдоры; ён яшчэ паспеў павярнуць ключ, i клямка пачала хадзiць туды-сюды.
- Адчынi, Гуга, - прасiла яна, - адчынi ж!
- Hе адчыню.
- Гэта мой загад!
- Я ўжо чвэрць гадзiны, як не служу ў гэтым гатэлi.
- Ты сыходзiш адгэтуль?
- Сыходжу.
- Куды?
- Да свайго бацькi.
- Адчынi, Гуга, ну, адчынi; я не буду табе рабiць балюча, анi палохаць цябе; ты не можаш пакiнуць гэтае месца; я ведаю, што ў цябе няма бацькi, я дакладна гэта ведаю; ты мне патрэбны, Гуга; ты - той, каго яны чакаюць, Гуга, i табе гэта вядома; ты зможаш убачыць увесь свет, i ў самых лепшых гатэлях усе будуць цалаваць табе ногi; табе не трэба будзе нiчога казаць, толькi выходзiць да iх; твой твар, Гуга... хадзем, прашу цябе; адчынi; ты не можаш пакiнуць гэтае месца.
Рэзкае соўганне клямкi перапыняла яе казань, ставiла цэзуры ў гучаннi яе голасу, поўнага мальбы.
- ...Гэта напраўду не я, Гуга; забудзься, пра што я казала i што рабiла; гэта была роспач... хадзем, дзеля iх усiх; ты - нашая авечка...
Яшчэ адно соўганне клямкi.
- Што Вам тут трэба? - спытала яна.
- Мне патрэбны мой сын.
- Гуга - Ваш сын?
- Менавiта. Гуга, адчынi.
"Першы раз не сказаў "калi ласка", - падумаў Гуга; ён павярнуў ключ у замку i адчынiў дзверы.
- Хадзем, хлопча, пойдзем адсюль.
- Добра, бацька, iду.
- Болей рэчаў у цябе няма?
- Hе.
- Хадзем.
Гуга падняў свой чамаданчык i быў рады, што бацькава спiна засланiла твар авечай капяланкi. Ён яшчэ пачуў, як яна заплакала, калi яны абодва iшлi па службовых сходах.
- Hе плачце, дзецi, - сказаў стары Фэмель, - яна ж вернецца i застанецца ў нас; яе б вельмi засмуцiла, калi б яна даведалася, што мы дазволiлi вiну зрабiцца кiслым; ён цяжка паранены, i я спадзяюся, што вялiкае здзiўленне ўжо нiколi не знiкне з яго твару; яны ўсе лiчаць сябе неўмiручымi, i гэткi цiхi i сухаваты гук можа зрабiць цуды. Дзяўчаты, паклапацiцеся, калi ласка, пра падарункi i кветкi; Леанора зоймецца кветкамi, Рут - вiншавальнымi паштоўкамi, Марыяна - падарункамi. Парадак гэта палавiна жыцця... з чаго можа складвацца другая палавiна? Нiчога з сабою не зраблю - не магу быць сумны. Гэта - вялiкi дзень: ён вярнуў мне маю жонку, падарыў мне сына - цi можна мне так называць Вас, Шрэла? - брата Эдыт; нават унука я займеў, праўда, Гуга? Я ўсё нiяк не наважуся сапраўды называць цябе ўнукам; хоць ты i сын майго сына, але ж не мой унук; не магу растлумачыць, якi голас мне гаворыць не называць цябе сваiм унукам?
Сядайце, дзяўчаты зробяць нам бутэрброды; рабуйце кашы з далiкатэсамi, дзецi, i не паперакульвайце тых стосаў, якiя ўпарадкавала тут Леанора; лепш за ўсё няхай кожны сядае на асобны год: бярыце сабе стос "А", Шрэла: ён самы высокi; Роберт, цi можна прапанаваць табе стос "1910 год", другi па вышынi? Ёзэф, выберы сабе якi-небудзь iншы, "1921 год" неблагi. Ну вось, добра, цяпер сядайце. Першы глыток вып'ем за пана М. - каб з ягонага твару нiколi не знiкла здзiўленне; другi глыток - за маю жонку: няхай Бог благаславiць яе памяць. Калi ласка, Шрэла, не маглi б Вы паглядзець, хто гэта там стукае ў дзверы?
А, вядомы нам спадар Грэц жадае выказаць мне свае ўшанаваннi? Спадзяюся, ён не прынёс дзiка з сабою на карку? Hе? Дзякуй Богу. Калi ласка, Шрэла, скажыце яму, што прыняць яго не магу; цi, можа, ты мяркуеш, Роберт, што цяпер адпаведны дзень i адпаведны час, каб прыняць вядомага нам пана Грэца? Праўда, што не? Дзякуй, Шрэла. У гэты дзень i ў гэты час належыць адмовiцца ад непраўдзiвых суседскiх пачуццяў; два словы могуць каштаваць жыцця: "Грэх i ганьба", - сказала старая фраў Грэц; жэст рукi можа каштаваць жыцця, i адно няправiльна зразуметае прыжмурванне вока; ага, Гуга, прашу, далi мне вiна - спадзяюся, ты не пакрыўдзiшся, калi мы тут, у сямейным коле, ацэнiм i выкарыстаем набытае табою ўменне абслугоўваць клiентаў.
Пастаў спакойна гэтыя вялiкiя букеты перад малюнкам абацтва, меншыя - з абодвух яго бакоў, на палiцу з планамi; ты можаш пазнiмаць i выкiнуць гэтыя скруткi: у iх нiчога няма, яны тут як дэкарацыi; хiба што сярод нас ёсць нехта, хто мае намер яшчэ выкарыстаць гэтую каштоўную паперу? Можа, ты, Ёзэф? Чаму ты гэтак нязручна сеў? Ты ўзяў сабе 1941 год - гэта зусiм танюткi стос, хлопча. 1945 год быў бы лепшы, заказы тады сыпалiся, нiбы град - амаль як у 1909 годзе, але я адмовiўся ад iх, хлопча. Слова "sorry" забiла ўва мне ахвоту займацца будаўнiцтвам. Рут, складзi вiншавальныя паштоўкi i тэлеграмы на маiм рысавальным стале; я распараджуся надрукаваць адказы з падзякай, а ты дапаможаш мне заадрасаваць iх; за гэта я куплю табе што-небудзь прыгожае ў фраў Горушкi; якi будзе тэкст гэтых адказаў? "Гэтым выказваю сваю самую сардэчную падзяку за Вашыя вiншаваннi з нагоды майго васьмiдзесяцiгадовага юбiлею". Можа, да кожнай падзякi далучыць уласнаручны малюнак - што ты думаеш наконт гэтага, Ёзэф? Якога-небудзь пелiкана цi вужакi - а што, калi б гэта быў бык? Калi ласка, Ёзэф, паглядзi, хто там яшчэ так позна хоча ўвайсцi?
Чатыры супрацоўнiкi Кронэравай кавярнi? Прынеслi падарунак, ад якога, на тваю думку, я не павiнен адмовiцца? Добра, тады няхай заходзяць.
Два кельнеры i дзве буфетчыцы асцярожна прайшлi ў дзверы, несучы з сабою прастакутную дошку, даўжыня якой была нашмат большая за шырыню; тое, што стаяла на ёй, было накрыта снежна-белым палатном; стары здрыгануўся: можа, труп? Цi тое, што тырчала, нiбы кiй, угару было носам нябожчыка? Яны неслi дошку асцярожлiва, нiбы гэта быў найкаштоўнейшы мярцвяк; запанавала поўная цiшыня; рукi Леаноры, якая складала букет, знерухомелi ў паветры; Рут трымала ў руках вiншавальны адрас з залатою аблямоўкаю, Марыяна забылася адставiць убок парожнi кош.
- Hе, не, - цiха сказаў стары, - калi ласка, на падлогу ставiць не трэба; дзецi, прынясiце сюды дзве падстаўкi для планаў.
Гуга i Ёзэф прынеслi з кута дошкi-падстаўкi, паставiлi iх пасярэдзiне кабiнета на стосы 1936-1939 гадоў; зноў запанавала цiшыня, пасля таго як абодва кельнеры i абедзве буфетчыцы паставiлi дошку з невядомым прадметам на падстаўку, потым сталi каля ўсiх чатырох яе вуглоў, узялiся за рагi палатна i па кароткай, рэзкай камандзе старэйшага кельнера паднялi яе.
Стары пачырванеў, падскочыў да мадэлi з цеста, падняў рукi, як барабаншчык, што збiраецца пачаць адбiваць гнеўныя гукi марша, i нейкую хвiлю ўсiм здавалася, што ён расчаўпе кулакамi гэты салодкi твор мастацтва; але тут ён раптам апусцiў кулакi, рукi бяссiльна павiслi з абодвух бакоў цела; пасля стары цiха засмяяўся, пакланiўся дзяўчатам-буфетчыцам, потым абодвум кельнерам, а выпрастаўшыся, выцягнуў з пiнжака свой кашалёк i даў усiм чатыром па купюры на чай.
- Калi ласка, - сказаў ён спакойна, - перадайце фраў Кронэр маю шчырую падзяку i таксама скажыце, што надзвычай важныя акалiчнасцi прымушаюць мяне адмовiцца ад маiх сняданкаў... важныя акалiчнасцi - каб ад заўтрага больш не снедаць у Вашай кавярнi.
Ён перачакаў, пакуль кельнеры i буфетчыцы выйшлi з дому, а потым голасна прамовiў:
- Ну, дзецi, а цяпер падайце мне вялiкi нож i талерку пад тарты!
Ён адрэзаў кавалак ад вежы касцёла Святога Антонiя i перадаў талерку Роберту.