Страница:
На другiм баку вулiцы ўсё яшчэ тая самая карчма "Блесэнскi куток", дзе бацька працаваў кельнерам; пiва, гарэлка, катлеты; пiва, гарэлка, тэфтэлi усё падавалася з адным i тым жа выразам твару, у якiм непаўторна спалучалiся лагоднасць i зацятая жорсткасць; твар летуценнiка, якому было ўсё адно, цi падаё ён у "Блэсенскiм кутку" пiва, гарэлку i тэфтэлi, цi ў "Прынцу Генрыху" амараў i шампанскае, цi нявыспаным прастытуткам у Верхнiм Порце - сняданак: пiва, катлеты, шакалад i "чэры-брэндзi": лiпкiя сляды гэтых сняданкаў бацька прыносiў дамоў на сваiх манжэтах, прыносiў таксама нядрэнна "на чай", апроч таго - шакалад, цыгарэты; але ён не прыносiў з сабою таго, што прыносiлi iншыя бацькi - вясёласць гадзiн пасля працы, якая гэтак лёгка вылiвалася ў крыкi i сваркi, у любоўныя клятвы i слёзы замiрэння; заўсёды адна i тая ж зацятая лагоднасць у выразе твару; заблуканы анёл, якi схаваў Фэрдзi пад пiўной стойкаю; палiцэйскiя выцягвалi хлопца з-пад трубаў, па якiх падавалася пiва, а Фэрдзi ўсё ўсмiхаўся, нават ведаючы, што яго чакае смерць; тады, як звычайна, з бацькавых манжэтаў яшчэ змылi лiпкiя плямы, накрухмалiлi яго кельнерскую кашулю, каб яна зрабiлася мулкай i асляпляльна белай; яны забралi яго толькi назаўтра ад ранiцы, калi ён выходзiў на працу, трымаючы пад пахаю загорнутыя ў паперу хлеб з маслам i чорныя лакiраваныя чаравiкi; яго пасадзiлi ў машыну, i ён назаўсёды знiк; анi белага крыжа, анi астраў па кельнеры Альфрэдзе Шрэле. Яго нават не забiлi пры спробе ўцячы ён проста назаўсёды знiк.
Эдыт перамешвала крухмаль, начышчала да бляску запасныя бацькавы чаравiкi, мыла белыя гальштукi, а я тым часам вучыўся - вучыўся, нiбы гуляў: Авiдзiй i сячэнне шару, справы i намеры Генрыха Першага i Генрыха Другога, справы i намеры Тацыта, Вiльгельма Першага i Вiльгельма Другога. Генрых фон Кляйст i стэрэаметрыя; здольны, здольны, надзвычай здольны; дзiця з простай сям'i, я мусiў пераадольваць тысячы перашкод, каб змагчы навучыцца таму самаму, што i iншыя; апроч таго, я пакляўся аддаць сябе здзяйсненню высакародных учынкаў i меў нават сваё асабiстае ўпадабанне - Гёльдэрлiна.
Яшчэ сем хвiлiн да адыходу наступнага трамвая. Груфэльштрасэ, дом семнаццаць; свежаатынкаваны дом, перад iм на стаянцы - аўтамабiль зялёнага колеру, ровар чырвонага колеру; два брудныя самакаты. Васемнаццаць тысяч разоў ён нацiскаў на гэты званок, на гэты жаўтлявы масянжовы гузiк; вялiкi палец да гэтае пары памятае яго; там, дзе раней была шыльдачка "Шрэла", цяпер напiсана "Трэсэль", а замест шыльдачкi "Шмiц" цяпер таксама iншая-"Гуман": новыя iмёны, толькi адно засталося ранейшае: Фруль; у яго можна было пазычыць кубак цукру, кубак воцату, кiлiшак алею... колькi было тых кубкаў, тых кiлiшкаў i пад якi працэнт? Фраў Фруль заўсёды напаўняла кубкi i кiлiшкi толькi да паловы, а пасля праводзiла рыску на дзвярным касяку, дзе было напiсана "М.", "Ц.", "В." i "А."; яна сцiрала рыску вялiкiм пальцам толькi тады, калi ёй вярталi поўны кубак альбо поўны кiлiшак; яна шаптала ў сенцах, у крамах i, сустрэўшыся з суседкамi, пад час размоваў пры яечным лiкёры i бульбянай салаце на папулярна-гiнекалагiчныя тэмы: "Божухна, да чаго ж яны дурныя!"; фраў Фруль ужо даўно прыняла бычынае прычасце, прымусiла сваiх мужа i дачку таксама прыняць яго; яна спявала ў калiдоры: "Дрыжаць спарахнелыя косцi". Нiчога, нiякiх пачуццяў, толькi скура на вялiкiм пальцы - калi ён дакранаўся да жаўтлявага гузiка - адчула нешта накшталт узрушэння.
- Цi Вы каго шукаеце?
- Шукаю, - адказаў ён, - Шрэлы... цi яны тут не жывуць?
- Hе, - сказала дзяўчынка, - мне б гэта было напэўна вядома, калi б яны тут жылi.
Яна была ружовашчокая, прывабная; трымаючыся рукой за сцяну, яна балансавала на самакаце, якi ўсё нахiляўся то на адзiн бок, то на другi.
- Hе, яны нiколi тут не жылi.
Дзяўчынка рэзка сарвалася з месца, праiмчалася на самакаце па тратуары, цераз рыншток i закрычала:
- Гэй! Цi хто тут ведае Шрэлаў?
Ён задрыжаў усiм целам; хто-небудзь мог сказаць: "ведаю", i ён бы мусiў падысцi, павiтацца, пачаць успамiнаць мiнулае: "Ага, Фэрдзi, яны... i твайго бацьку яны таксама!.. а Эдыт добра выйшла замуж..."; але ружовашчокая дзяўчынка дарэмна гойсала ад адной групкi людзей да другой, робячы смелыя павароты i выкрыкваючы: "Гэй! Цi хто тут ведае Шрэлаў?"
Расчырванелая, яна зноў пад'ехала да яго, зрабiла элегантны паварот, перш чым спынiлася перад iм.
- Hе, шаноўны пан, iх нiхто тут не ведае.
- Дзякуй, - адказаў ён усмiхаючыся, - даць табе дзесячок?
- Ага, - i з тварам, асветленым радасцю, дзяўчынка з шумам паiмчала да лiманаднага кiёска.
- Я саграшыў, цяжка саграшыў, - мармытаў з усмешкаю Шрэла, вяртаючыся да трамвайнага прыпынку, - я запiў танным марзанавым лiманадам з Груфэльштрасэ курыцу з гатэля "Прынц Генрых"; я пакiнуў успамiны некранутымi, не дазволiў растаць iльдзяным кветкам; у вачах Эрыкi Прогульске я не схацеў убачыць iскрынак; не даў ёй пазнаць мяне, не схацеў пачуць з яе вуснаў iмя Фэрдзi; толькi скура на маiм пальцы захавала ўспамiны, пазнала гузiк званка з жаўтлявага мосенжу.
Ён iшоў, нiбы цераз шэрагi салдат са шпiцрутэнамi: яго з абодвух бакоў працiналi позiркi параў вачэй, што сачылi за iм з тратуараў, з вокнаў i пад'ездаў пад летнiм сонцам, атрымлiваючы асалоду ад суботняга вечара; няўжо сярод iх не было нiкога, хто б мог пазнаць яго акуляры, яго хаду, характэрнае прыжмурванне вачэй, няўжо нiхто не пазнае пад замежным палiтом мiшэнь бясконцых кпiнаў - аматара паэзii Гёльдэрлiна, за якiм услед ляцела насмешлiвая песенька: "Шрэла, Шрэла, Шрэла вершыкi чытае..."?
Ён спалохана абцёр сабе пот з iлба, зняў з галавы капялюш, спынiўся на рагу Груфэльштрасэ i азiрнуўся; нiхто за iм не iшоў; маладыя хлопцы сядзелi на матацыклах, схiлiўшыся ўперад, шапталi дзяўчатам пра сваё каханне; пiўныя пляшкi на падаконнях адбiвалi паўдзённае сонца; вунь там стаiць дом, у якiм нарадзiўся i жыў анёл; можа, яшчэ iснуе масянжовы гузiк званка, да якога вялiкi палец Фэрдзi дакранаўся пятнаццаць тысяч разоў; зялёны перад дома, блiшчастыя аптэчныя вiтрыны, рэклама зубной пасты адразу пад акном, з якога так часта выглядаў Фэрдзi.
Дарога цераз парк, адсюль лiпеньскiм вечарам дваццаць тры гады таму Роберт пацягнуў Эдыт у кусты; цяпер там на лаўках сядзелi пенсiянеры, расказвалi адзiн аднаму показкi, нюхалi разнастайныя гатункi тытуню, скардзiлiся на нявыхаванасць дзяцей, што гулялi тут побач; раздражнёныя матулi абрыналi на галовы свайго непаслухмянага патомства праклёны i прадказвалi iм жахлiвую будучыню: бадай цябе атам ухапiў! Юнакi з малiтоўнiкамi пад пахаю iшлi да споведзi ў нерашучасцi, цi варта разганяць свой набожны настрой ужо сёння, альбо зрабiць гэта заўтра з ранiцы.
Яшчэ адна хвiлiна да адыходу адзiнаццатага; ужо трыццаць год iржавыя рэйкi беглi ў пустэчу будучынi; сястра Фэрдзi цяпер налiвала зялёны лiманад у чыстую шклянку; кiроўца трамвая пазванiў, даючы знак ад'езду; стомленыя кандуктары тушылi цыгарэты, папраўлялi сумкi, залазiлi ў свае каморы, нацiскалi надзвычайны гузiк, бо далёка ззаду, дзе канчалiся ржавыя рэйкi, нейкая старая жанчына раптам пачынала бегчы да прыпынку.
- Мне да галоўнага вакзала, - сказаў Шрэла, - з перасадкаю да порта.
- Сорак пяць.
Hе вельмi салiдныя дамы, салiднейшыя, вельмi салiдныя дамы. Перасадка, ага: шаснаццаты, як i даўней, iдзе ў порт.
Вось крама будматэрыялаў, сховы вугалю, пагрузачныя прычалы, i ён з балюстрады старой вагоўнi змог прачытаць: "Мiхаэлiс: вугаль, кокс, брыкеты".
Павярнуць толькi, дзве хвiлiны прайсцi, i кола ўспамiнаў закруцiцца; рукi фраў Трышлер, напэўна, вытрымалi выпрабаванне часам - як i вочы старога, як i Алоiсава фота на сцяне; пiўныя пляшкi, пучкi цыбулi, памiдоры, хлеб i тытунь; караблi на якары, хiсткiя кладкi, па якiх нясуць згорнутыя ветразi: агромнiстыя коканы паплывуць унiз па Рэйне, насустрач туманам Паўночнага мора.
Цiша панавала тут: за Мiхаэлiсавым парканам ляжала гара толькi што прывезенага вугалю, у сховiшчы будматэрыялаў - стосы ярка-чырвонай цэглы; шаргаценне ног начнога вартаўнiка за агароджаю i баракамi будаўнiкоў рабiла цiшыню яшчэ выразнейшаю.
Шрэла ўсмiхнуўся, абапёрся аб iржавыя парэнчы, потым павярнуўся i спалохаўся: ён не ведаў, што быў пабудаваны новы мост; Нэтлiнгер таксама пра гэта нiчога не казаў; мост разложыста навiсаў над усiм басейнам Старога Порта, цёмна-зялёныя падпоры стаялi дакладна там, дзе быў Трышлераў дом; цень ад моста накрываў усю набярэжную, дзе колiсь стаяў шынок грузчыкаў; агромнiстыя пустыя сталёвыя вароты аблямоўвалi блакiтную бездань.
У Трышлеравай карчме бацьку працавалася найлепш; ён абслугоўваў карабельшчыкаў ды iх сем'i: жонак, якiя сядзелi ў садзе ў чырвоных крэслах доўгiмi летнiмi вечарамi, а тым часам Алоiс, Эдыт i ён хадзiлi вудзiць рыбу ў басейне Старога Порта. Вечнасць дзiцячага часазлiчэння, бясконцасць - пра гэта ўсё ён раней ведаў толькi з радкоў вершаў; на другiм баку званiлi званы Святога Севярына, напаўняючы вечар мiрам i спакоем, а Эдыт сваiмi рухлiвымi рукамi паўтарала паторгванне паплаўкоў; яе сцёгны, яе рукi, усё цела таньчыла ў рытме паторгвання паплаўкоў; а ў iх на кручок не папалася нiводнай рыбiны.
Бацька падаваў жоўтае пiва з белай пенаю, яго твар прамянiўся лагоднасцю, i на iм амаль не было зацятасцi; прыязна ўсмiхаючыся, ён адмаўляўся ад грошай на чай, бо ўсе людзi - браты.
- Браты, браты! - выкрыкваў ён тымi летнiмi вечарамi; на задуменных тварах шкiпераў паяўлялася ўсмешка, iх гожыя жанкi з вачыма, поўнымi ўпэўненасцi ў сабе, пахiтвалi галовамi - бацькаў пафас здаваўся iм зусiм дзiцячым - i ўсё ж пляскалi ў ладкi; браты i сёстры.
Шрэла паволi спусцiўся з балюстрады, прайшоўся каля партовага басейна, дзе ржавыя пантоны i баркi чакалi гандляроў металаломам; ён зайшоў у зялёны цень моста, убачыў на сярэдзiне ракi працавiтыя краны, якiя грузiлi часткi моста на баржы; жалеза з грукатам плюшчылася пад цяжарам новага i новага грузу; ён знайшоў вялiзныя пампезныя сходы, адчуў, як шырокiя прыступкi змушаюць яго ступаць урачыста; з прывiднай упэўненасцю чысты i пусты аўтабан выбягаў на рачны бераг, дзе ўпэўненасць гамавалi скрыжаваныя косткi, вялiзныя чарапы, намаляваныя белым па чорным; шыльды з надпiсам "смерць, смерць" перагароджвалi шлях на захад; затое зусiм пустая дарога вяла ў бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў - на ўсход.
Шрэла пайшоў далей, пралез памiж словам "смерць" i скрыжаванымi косткамi, прамiнуў барак будаўнiкоў, супакоiў начнога вартаўнiка, якi ўжо быў пачаў, размахваючы рукамi, засцерагаць яго, але, убачыўшы Шрэлаву ўсмешку, перастаў гэта рабiць; Шрэла прайшоў далей да самога абрыву, убачыў рэшткi ржавых бэлек, на якiх вiселi бетонныя камлыгi; пятнаццацiгадовае трыванне бэлек пераканаўча сведчыла аб якасцi нямецкай сталi; на другiм баку ракi, за пустымi сталёвымi брамамi, аўтабан бег далей, паўз гольфавыя пляцоўкi - i зноў у бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў.
Кавярня "Бэльвю". Набярэжная алея. Направа - спартыўныя травяныя пляцоўкi; лапта, лапта... Мячык, якi ўдарыў Роберт, i шары, якiя штурхалi кiямi ў галандскай карчме - чырвонае на зялёным, белае на зялёным, аднастайная музыка шароў гучала амаль як грэгарыянская лiтургiя; у фiгурах, якiя ўтваралiся, была суровая паэзiя, вычараваная трыма шарамi на зялёным сукне; яны нiколi не пакаштавалi бычынага прычасця, пакорлiва-слепа зносiлi ўсе пакуты; "пасвi авечак маiх" на прыгарадных палянах, дзе гулялi ў лапту, на Груфэльштрасэ i на Модэстгасэ, у завулках ангельскiх прадмесцяў i за мурамi вязнiцы: "пасвi авечак маiх", дзе б ты iх нi спаткаў, - нават калi яны не ўмеюць рабiць нiчога лепшага, акрамя як чытаць Гёльдэрлiна i Тракля, нiчога лепшага, акрамя як пятнаццаць год запар спрагаць на класнай дошцы: "Я вяжу, ты вяжаш, ён вяжа; я вязаў, яна вязала, яно вязала, я буду вязаць, ты будзеш вязаць..."; а ў той самы час Нэтлiнгеравы дзецi на няблага падстрыжаным мурагу - але ангельцы падстрыгаюць яго ўсё-ткi лепш - гулялi ў бадмiнтон; i ў той самы час яго ладная жонка, дагледжаная, дагледжаная, вельмi дагледжаная, голасна пыталася з тэрасы ў мужа, якi выцягнуўся на ладным лежаку: "Цi ўлiць табе кропельку джыну ў цытрынавую ваду?", а ён адказваў: "Улi, але добрую кропельку!"; i ягоная жонка, хiхiкаючы, захопленая пачутым ад яго жартам, улiла ў цытрынавую ваду добрую кроплю джыну, выйшла на двор, села побач з мужам, на другiм лежаку, якi быў гэткi самы ладны, як i першы; ацанiла, прыкiнуўшы вокам, рухi сваёй старэйшай дачкi: можа, яна крыху-крыху занадта хударлявая, крыху занадта кашчавая, а прыгожы твар - занадта сур'ёзны; вось яна, зусiм стамiўшыся, кладзе ракетку, сядае каля бацькавых i матчыных ног на ўскрайку пляцоўкi - "але ж, даражэнькая, глядзi, не прастынь" - i пытаецца, ах, заўсёды так сур'ёзна: "Татуля, што гэта значыць, што гэта значыць дакладна: дэмакратыя?"; бацьку здалося, што гэта самая адпаведная хвiля, каб зрабiцца ўрачыстым; ён адставiў шклянку з цытрынавай вадою, выняў з рота цыгарэту - гэта была ўжо сёння пятая, "Эрнст-Рудальф" - i пачаў ёй тлумачыць: "Дэмакратыя - гэта..." Hе, не, нi прыватна, нi службова я не буду звяртацца да цябе, каб высветлiць свой прававы статус; за тое я не бяру нiчога; калiсьцi ў Цонавай кавярнi я даў дзiцячую клятву, даў клятву баранiць шляхетнасць безабароннасцi; мой прававы статус застаецца нявысветлены; а можа, Роберт ужо высветлiў яго, з дапамогаю дынамiту; цi навучыўся ён за гэты час смяяцца цi хоць бы ўсмiхацца? Ён заўсёды быў сур'ёзны, не мог змiрыцца са смерцю Фэрдзi, замарозiў у формулах свой план помсты, насiў яго, зусiм лёгкi друз, у сваiх мазгах - дакладныя формулы; ён не расставаўся з iмi ў унтэр-афiцэрскiх i афiцэрскiх кватэрах; цэлыя шэсць год, i нiколi не засмяяўся; хоць Фэрдзi, нават калi яго арыштоўвалi, усмiхаўся - анёл з прадмесця, з кучы гною на Груфэльштрасэ, - толькi тры квадратныя сантыметры скуры вялiкага пальца здзейснiлi ўспамiн; абпаленыя ногi настаўнiка гiмнастыкi i апошняя авечка, забiтая кавалкам бомбы; бацька назаўсёды знiк, не быў нават расстраляны пры спробе ўцячы. I нiхто не здолеў знайсцi нi следу ад мячыка, якi ўдарыў Роберт.
Шрэла выкiнуў недакурак пад абрыў, падняўся i павольна рушыў назад; зноў пралез памiж словам "смерць" i скрыжаванымi косткамi, кiўнуў патрывожанаму вартаўнiку, яшчэ раз азiрнуўся на кавярню "Бэльвю", пайшоў па чыстым пустым аўтабане проста да гарызонту, дзе ў сонечным ззяннi паблiсквала бурачнае лiсце; дзесьцi гэтая вулiца павiнна была скрыжавацца з лiнiяй шаснаццатага трамвая. Перасадка да вакзала, сорак пяць пфенiгаў; яму захацелася ў гатэльны пакой; ён любiў выпадковасць гэтага жытла, ананiмнасць гэтых убогiх пакояў, якiя можна было мяняць памiж сабой; iльдзяныя кветкi ўспамiнаў не раставалi ў гэтых пакоях; без грамадзянства, без радзiмы; ранiцой стандартны гатэльны сняданак з рук заспанага кельнера, у якога не зусiм чыстыя манжэты, у якога перад кашулi не накрухмалены так, як гэта натхнёна рабiла мацi; калi кельнеру за шэсцьдзесят, можна рызыкнуць спытацца ў яго: "Цi Вы не ведалi кельнера з прозвiшчам Шрэла?"
Далей наперад, чыстым, пустым аўтабанам, да неба з блiшчастага бурачнага лiсця, маючы ўсяго багажу што рукi ў кiшэнях; ён кiнуў на дарогу некалькi дробных манет - як кажуць, для Гензэля i Грэтэль. Паштоўкi былi яго адзiнай больш-менш трывалай сувяззю з жыццём, якое доўжылася пасля смерцi Эдыт, бацькi, Фэрдзi. "У мяне ўсё як мае быць, дарагi Роберт; спадзяюся, што i ў цябе таксама; пераказвай прывiтанне маёй незнаёмай мне пляменнiцы, майму пляменнiку i твайму бацьку"; дваццаць пяць словаў, зашмат словаў; закрэслiць той тэкст: "У мяне ўсё добра, спадзяюся - i ў цябе; прывiтанне Рут, Ёзэфу, твайму бацьку"; трынаццаць словаў; удвая меншай iх колькасцю можна было выказаць тое самае; навошта да iх прыязджаць, пацiскаць рукi, цэлы тыдзень не спрагаць "я вяжу, ты вяжаш... яна вязала", пераканацца, што Нэтлiнгер такi, як i быў, што Груфэльштрасэ такая, як i была, што няма толькi рук фраў Трышлер?
Неба з бурачнага лiсця, нiбы ў зялёна-срэбных пёрках; унiзе, пагойдваючыся ў абодва бакi, прайшоў шаснаццаты. Сорак пяць пфенiгаў; усё падаражэла. Вiдавочна, Нэтлiнгер яшчэ не скончыў тлумачыць значэнне слова "дэмакратыя"; святло надвячорка; ягоны голас памякчэў; дачка прынесла з гасцёўнi коўдру - югаслаўскую, дацкую цi фiнскую? Ва ўсякiм разе, цудоўныя колеры; яна накiнула коўдру яму на плечы, укленчыла, каб засяроджана слухаць далей; мацi тым часам - "...застаньцеся на дварэ, дзецi, такi гожы надвячорак, усё так файна!" - гатавала на кухнi смачныя, вострыя бутэрброды i розныя салаты.
Вобраз Нэтлiнгера ў ягоным уяўленнi быў больш выразны, чым той Нэтлiнгер, з якiм ён сёння сустрэўся - калi ён запiхваў сабе ў рот кавалкi паляндвiцы, запiваючы яе цудоўным, самым цудоўным, найцудоўнейшым вiном, задумаўшыся, чым гэта сама лепш укаранаваць свой абед - сырам, марожаным, пiрожаным цi амлетам? "Адно, шаноўныя спадары, - сказаў былы радца пасольства на заканчэнне курсу "Як зрабiцца гурманам", - адно толькi вы павiнны да таго, чаму тут навучылiся, дадаць самi - трошкi, зусiм трошкi арыгiнальнасцi".
У Англii ён пiсаў на дошцы: "Ён павiнен быў быць забiты"; пятнаццаць год запар ён граў на ксiлафоне нямецкай мовы: "Ich lebe, ich lebte, ich habe gelebt, ich hatte gelebt, ich werde leben"*. Цi буду я жыць? Ён нiколi не мог уцямiць, што ёсць людзi, якiя нудзяцца ад граматыкi. "Яго забiваюць, яго забiвалi, яго забiлi, яго заб'юць - хто яго заб'е?" "Помста - мая", - сказаў Госпад.
* Розныя граматычныя формы часу ад нямецкага дзеяслова "leben" "жыць".
- Канцавы прыпынак, шаноўны пане. Галоўны вакзал.
Тлум на вакзале не паменеў: хто тут быў прыехаўшы, хто ад'язджаў? Чаму яны ўсе не засталiся дома? Калi адыходзiць цягнiк на Астэндэ? А можа, лепш у Iталiю, Францыю, бо там таксама хто-небудзь прагне вучыць". "Ich lebe, ich lebte, ich habe gelebt". ... яго заб'юць, хто яго заб'е?
- Пакой у гатэлi? Якой катэгорыi? Танны?
Прыязнасць маладой дамы, якая праводзiла сваiм прыгожым пальчыкам па спiсе, выразна аслабла; вiдавочна, у гэтай краiне лiчылася за грэх пытацца пра кошт чаго-небудзь. Заўсёды браць тое, што каштуе сама дорага; самае дарагое - яно i самае таннае; памыляемся, ладны дзiцёнак, таннае - яно i таннейшае, напраўду; перасунь свой пальчык у самы нiз спiсу. Пансiянат "Мадэрн". Сем марак. Без снедання. Hе, дзякуй; я ведаю, як прайсцi да Модэстгасэ, сапраўды ведаю; нумар шаснаццаць - гэта каля самай брамы.
Звярнуўшы за рог вулiцы, ён амаль не ўпёрся носам у падвешанага дзiка i аж адхiснуўся ад цёмна-шэрай жывёлiны; ледзь не праскочыў паўз Робертаў дом; тут успамiны яму не пагражалi: ён быў у гэтым доме ўсяго адзiн раз; Модэстгасэ, дом нумар восем; ён спынiўся перад блiшчастай масянжовай шыльдачкай, прачытаў: "Д-р Роберт Фэмель, бюро статычных разлiкаў; пасля абеду зачынена"; нацiснуўшы на гузiк званка, ён пачаў дрыжаць усiм целам: тое, чаго ён не бачыў на свае вочы, дзе не было знаёмага яму рэквiзiту, прабiрала яго мацней; за гэтымi дзвярыма памерла Эдыт, у гэтым доме нарадзiлiся яе дзецi, тут жыў Роберт; ужо гучанне самога званка падказала яму, што зараз нiхто не адчынiць; прыдзверны званок злiўся з тэлефонным; служка з гатэля "Прынц Генрых" трымаў сваё слова; я дам яму добра на чай, калi мы будзем там гуляць на бiльярдзе.
Усяго праз чатыры дамы - пансiянат "Мадэрн". Нарэшце дома; добра, што ў маленькiм калiдорчыку не чуваць было пахаў ад кухнi. Свежая пасцельная бялiзна пад стамлёную галаву. "Дзякуй, я ўжо неяк разбяруся сам". - "На трэцiм паверсе трэцiя дзверы налева; на сходах будзьце асцярожныя, шаноўны пане, прэнты, што трымаюць ходнiк, сям-там паадставалi; бываюць госцi, якiя знiшчаюць усё, што iм патрапiцца; будзiць Вас трэба? I яшчэ адна драбнiца; калi можна, заплацiце наперад; цi, можа, прыбудзе багаж? Hе? Значыць, восем марак, пяць пфенiгаў, калi ласка, разам з абслугоўваннем; на жаль, я мушу прымаць гэтыя меры перасцярогi, шаноўны пане, вы не можаце сабе ўявiць, колькi на свеце ёсць нягоднiкаў; а потым мусiш ставiцца з недаверам да прыстойных людзей, так ужо бывае: сёй-той прымудраецца нават абкручвацца прасцiнаю, а некаторыя робяць з навалочак насоўкi; каб Вы ведалi, чаго мы тут толькi не бачым; квiтанцыя Вам не трэба? Тым лепей, падаткi i так абдзiраюць нас дагала. Вы, напэўна, чакаеце некага... Вашу жонку, праўда? Hе турбуйцеся, я пакажу ёй, як прайсцi да Вас наверх".
10
Ён баяўся дарма: успамiны не перайшлi ў пачуццi, засталiся формуламi, не расплылiся ў даброцi альбо ў смутку, i ад iх не зашчымела сэрца; сэрца ў тым удзелу не брала: ён стаяў там, у вечаровым сутоннi, памiж домам паломнiкаў i самiм кляштарам, дзе цяпер ляжыць штабель фiялетавых, моцна-моцна абпаленых цаглiн; побач - генерал Ота Кёстэрс, увесь слабы розум якога вылiўся ў адну-адзiную формулу: "сектар абстрэлу"; гаўптман Фэмель, обер-лейтэнант Шрыт i два фэнрыхi, Кандэрс i Гохбрэт; з надзвычай сур'ёзнымi тварамi яны пераконвалi генерала з мянушкай Сектар Абстрэлу, што трэба быць паслядоўнымi нават у дачыненнi да самых што нi ёсць архiтэктурна-каштоўных будынкаў; iншыя афiцэры пратэставалi: забойцы, пралiваючы слёзы, баранiлi помнiкi культуры, якiя, маўляў, можна было ўратаваць; нехта гаварыў пагрозлiвае слова "дзяржаўная здрада"; але нiхто не ўмеў аргументаваць гэтак рэзка, гэтак вынаходлiва i лагiчна, як Шрыт, якi пранiкнёна даводзiў поўнаму ваганняў генералу, што аб'ект падрываць неабходна: "Трэба хоць бы паказаць, што мы яшчэ верым у перамогу, пан генерал; гэтая балесная ахвяра пераканае насельнiцтва i салдат, што мы яшчэ верым у перамогу..." - i тут прагучала славутая генералава фраза: "Я прыняў рашэнне: падрывайце, панове. Калi гаворка iдзе пра перамогу, мы не маем права шкадаваць нават нашых культурных святыняў; да справы, панове".
Рукi каля брылёў фуражак, лясканне абцасаў. Цi яму сапраўды некалi было дваццаць дзевяць, цi быў ён гаўптманам i стаяў з генералам Сектар Абстрэлу на тым самым месцы, дзе цяпер стаiць абат i з усмешкаю вiтае ягонага бацьку:
- Мы вельмi рады, пане тайны радца, што Вы зноў зрабiлi нам гонар сваiм вiзiтам; я дужа ўсцешаны, што магу пазнаёмiцца з Вашым сынам; Ёзэф нам ужо амаль як найлепшы прыяцель, праўда, Ёзэф? Лёс нашага абацтва цесна звязаны з лёсам сям'i Фэмеляў... а што да Ёзэфа - дазвольце мне тут сказаць пра зусiм прыватнае - яго менавiта тут дагнала Амурава страла; паглядзiце, пане доктар, сёння маладыя людзi нават не чырванеюць, калi пры iх гавораць пра такiя рэчы; фройляйн Рут i фройляйн Марыяна, на жаль, я не магу зрабiць, каб Вы ўзялi ўдзел у агляданнi кляштара.
Дзяўчаты пачалi хiхiкаць; хiба ж мацi, Ёзэфiна, а нават i Эдыт таксама не хiхiкалi тут, калi iх не дапускалi да мужчынскага хаўрусу? У сямейным фотаальбоме было б досыць памяняць толькi твары i фасоны адзення.
- Ага, клаўзуры ўжо заселеныя, - сказаў абат, - a вось - нашае ўлюбёнае дзiцё, бiблiятэка... а вунь там, за паваротам iзалятар для хворых, на шчасце, у iм пакуль што нiкога няма...
Нiколi не хадзiў ён тут з крэйдаю ў руцэ, нiколi не крэслiў на гэтых мурах таемныя спалучэннi лiтар "X", "Y", "Z" - код знiшчэння, якiя ўмелi расшыфраваць толькi Шрыт, Гохбрэт i Кандрэс; пах раствору, пах свежай фарбы, свежагабляванага дрэва.
- Напраўду, гэтыя фрэскi ўдалося захаваць дзякуючы ўважлiвасцi Вашага ўнука, а Вашага сына; ён уратаваў выяву "Таемнай вячэры" тут, у рэфекторыi; канешне, мы ведаем, што гэтая карцiна не належыць да культурна-гiстарычных помнiкаў - даруйце мне гэтую заўвагу, пане тайны радца, - але творы нават гэтай школы жывапiсу пачынаюць ужо цяпер рабiцца рэдкасцю, а мы заўсёды адчувалi свой абавязак падтрымлiваць традыцыi; мушу прызнацца, што мяне i сёння захапляе тое, што ў гэтых творах так дакладна выпiсаныя дэталi: зiрнiце вось сюды, з якой любоўю i рупнасцю намаляваныя тут ногi святога Iаана i святога Пятра, ногi чалавека пажылога i маладога чалавека; дакладнасць у дэталях.
Hе, тут нiхто нiколi не спяваў "Дрыжаць спарахнелыя косцi"; тут не адзначалася свята сонцавароту; гэта ўсё - толькi сон. Вытанчана-элегантны, крыху больш за сорак, сын вытанчана-элегантнага бацькi, бацькi поўнага свежасцi, надзвычай iнтэлiгентнага сына, якi, усмiхаючыся, ходзiць цяпер разам з iм па абацтве, хоць, здаецца, яму надта сумна ад усёй гэтай iмпрэзы; кожны раз, калi бацька паварочваўся да Ёзэфа, ён бачыў адно прыязную, крыху стомленую ўсмешку на сынавым твары.
- Як Вам вядома, не былi пашкадаваныя нават гаспадарчыя пабудовы; з iх мы i пачалi адбудоўваць усё нанова, бо на нашу думку, яны павiнны ствараць матэрыяльны падмурак для ўдалага новага старту; вось кароўнiк; вядома, у нас электрычная дойка; Вы ўсмiхаецеся, а я ўпэўнены, што наш айцец, Святы Бенядзiкт, не меў бы нiчога супраць электрадойкi. Цi можна прапанаваць Вам крыху падсiлкавацца? Прашу: наш славуты хлеб, нашае славутае масла i мёд; Вы не ведаеце, што кожны наш абат, памiраючы альбо пакiдаючы сваю пасаду, перадае як запавет свайму наступнiку: не забываць сям'i Фэмеляў; вы напраўду належыце да нашага кляштарнага брацтва... ах, вось i маладыя паненкi; натуральна, тут вы можаце далучыцца да нас.
Хлеб i масла, вiно i мёд проста на гладкiх дошках стала; Ёзэф адной рукой абняў сваю сястру, другой - Марыяну; яго бялявая галава памiж дзвюма цёмнавалосымi дзявочымi.
- Цi зробiце Вы нам гонар i возьмеце ўдзел ва ўрачыстасцi асвянчэння абацтва? Канцлер i мiнiстры кабiнета ўжо далi сваю згоду прыбыць на яе; будуць прысутнiчаць таксама некалькi княскiх асобаў з-за мяжы; i мы былi б вельмi ўсцешаныя, калi б маглi прывiтаць тут сям'ю Фэмеляў у поўным складзе; мая ўрачыстая казань адбудзецца не пад знакам абвiнавачвання, а пад знакам замiрэння i паяднання - замiрэння i паяднання таксама з тымi сiламi, якiя ў сляпой паслухмянасцi разбурылi наша роднае прыстанiшча, але не будзе замiрэння з тымi знiшчальнымi сiламi, якiя зноў нясуць пагрозу нашай культуры: дазвольце мне запрасiць вас на ўрачыстасць i выказаць ад усяе душы просьбу Зрабiць нам гэты гонар.
"Я не паеду на асвянчэнне, - падумаў Роберт, - бо я не замiрыўся, не замiрыўся з тымi сiламi, на якiх ляжыць вiна за смерць Фэрдзi, якiя, правiнавацiўшыся ў смерцi Эдыт, пашкадавалi Святога Севярына; я не замiрыўся, не замiрыўся нi з самiм сабой, нi з самiм духам замiрэння, якi Вы будзеце прапаведаваць у сваёй урачыстай казанi; не сляпая паслухмянасць разбурыла ваша роднае прыстанiшча, а нянавiсць, якая не была сляпою i якая так i не спарадзiла ўва мне раскаяння. Прызнацца, што гэта ўчынiў я? Я мусiў бы зрабiць балюча майму бацьку, хоць ён невiнаваты, i, напэўна, майму сыну, хоць i ён таксама невiнаваты, i Вам, вялебны ойча, хоць i Вы нiзвання не вiнаватыя, - хто ж тады вiнаваты? Я не замiрыўся са светам, у якiм адзiн жэст рукi альбо няслушна зразуметае слова можа каштаваць каму-небудзь жыцця".
Эдыт перамешвала крухмаль, начышчала да бляску запасныя бацькавы чаравiкi, мыла белыя гальштукi, а я тым часам вучыўся - вучыўся, нiбы гуляў: Авiдзiй i сячэнне шару, справы i намеры Генрыха Першага i Генрыха Другога, справы i намеры Тацыта, Вiльгельма Першага i Вiльгельма Другога. Генрых фон Кляйст i стэрэаметрыя; здольны, здольны, надзвычай здольны; дзiця з простай сям'i, я мусiў пераадольваць тысячы перашкод, каб змагчы навучыцца таму самаму, што i iншыя; апроч таго, я пакляўся аддаць сябе здзяйсненню высакародных учынкаў i меў нават сваё асабiстае ўпадабанне - Гёльдэрлiна.
Яшчэ сем хвiлiн да адыходу наступнага трамвая. Груфэльштрасэ, дом семнаццаць; свежаатынкаваны дом, перад iм на стаянцы - аўтамабiль зялёнага колеру, ровар чырвонага колеру; два брудныя самакаты. Васемнаццаць тысяч разоў ён нацiскаў на гэты званок, на гэты жаўтлявы масянжовы гузiк; вялiкi палец да гэтае пары памятае яго; там, дзе раней была шыльдачка "Шрэла", цяпер напiсана "Трэсэль", а замест шыльдачкi "Шмiц" цяпер таксама iншая-"Гуман": новыя iмёны, толькi адно засталося ранейшае: Фруль; у яго можна было пазычыць кубак цукру, кубак воцату, кiлiшак алею... колькi было тых кубкаў, тых кiлiшкаў i пад якi працэнт? Фраў Фруль заўсёды напаўняла кубкi i кiлiшкi толькi да паловы, а пасля праводзiла рыску на дзвярным касяку, дзе было напiсана "М.", "Ц.", "В." i "А."; яна сцiрала рыску вялiкiм пальцам толькi тады, калi ёй вярталi поўны кубак альбо поўны кiлiшак; яна шаптала ў сенцах, у крамах i, сустрэўшыся з суседкамi, пад час размоваў пры яечным лiкёры i бульбянай салаце на папулярна-гiнекалагiчныя тэмы: "Божухна, да чаго ж яны дурныя!"; фраў Фруль ужо даўно прыняла бычынае прычасце, прымусiла сваiх мужа i дачку таксама прыняць яго; яна спявала ў калiдоры: "Дрыжаць спарахнелыя косцi". Нiчога, нiякiх пачуццяў, толькi скура на вялiкiм пальцы - калi ён дакранаўся да жаўтлявага гузiка - адчула нешта накшталт узрушэння.
- Цi Вы каго шукаеце?
- Шукаю, - адказаў ён, - Шрэлы... цi яны тут не жывуць?
- Hе, - сказала дзяўчынка, - мне б гэта было напэўна вядома, калi б яны тут жылi.
Яна была ружовашчокая, прывабная; трымаючыся рукой за сцяну, яна балансавала на самакаце, якi ўсё нахiляўся то на адзiн бок, то на другi.
- Hе, яны нiколi тут не жылi.
Дзяўчынка рэзка сарвалася з месца, праiмчалася на самакаце па тратуары, цераз рыншток i закрычала:
- Гэй! Цi хто тут ведае Шрэлаў?
Ён задрыжаў усiм целам; хто-небудзь мог сказаць: "ведаю", i ён бы мусiў падысцi, павiтацца, пачаць успамiнаць мiнулае: "Ага, Фэрдзi, яны... i твайго бацьку яны таксама!.. а Эдыт добра выйшла замуж..."; але ружовашчокая дзяўчынка дарэмна гойсала ад адной групкi людзей да другой, робячы смелыя павароты i выкрыкваючы: "Гэй! Цi хто тут ведае Шрэлаў?"
Расчырванелая, яна зноў пад'ехала да яго, зрабiла элегантны паварот, перш чым спынiлася перад iм.
- Hе, шаноўны пан, iх нiхто тут не ведае.
- Дзякуй, - адказаў ён усмiхаючыся, - даць табе дзесячок?
- Ага, - i з тварам, асветленым радасцю, дзяўчынка з шумам паiмчала да лiманаднага кiёска.
- Я саграшыў, цяжка саграшыў, - мармытаў з усмешкаю Шрэла, вяртаючыся да трамвайнага прыпынку, - я запiў танным марзанавым лiманадам з Груфэльштрасэ курыцу з гатэля "Прынц Генрых"; я пакiнуў успамiны некранутымi, не дазволiў растаць iльдзяным кветкам; у вачах Эрыкi Прогульске я не схацеў убачыць iскрынак; не даў ёй пазнаць мяне, не схацеў пачуць з яе вуснаў iмя Фэрдзi; толькi скура на маiм пальцы захавала ўспамiны, пазнала гузiк званка з жаўтлявага мосенжу.
Ён iшоў, нiбы цераз шэрагi салдат са шпiцрутэнамi: яго з абодвух бакоў працiналi позiркi параў вачэй, што сачылi за iм з тратуараў, з вокнаў i пад'ездаў пад летнiм сонцам, атрымлiваючы асалоду ад суботняга вечара; няўжо сярод iх не было нiкога, хто б мог пазнаць яго акуляры, яго хаду, характэрнае прыжмурванне вачэй, няўжо нiхто не пазнае пад замежным палiтом мiшэнь бясконцых кпiнаў - аматара паэзii Гёльдэрлiна, за якiм услед ляцела насмешлiвая песенька: "Шрэла, Шрэла, Шрэла вершыкi чытае..."?
Ён спалохана абцёр сабе пот з iлба, зняў з галавы капялюш, спынiўся на рагу Груфэльштрасэ i азiрнуўся; нiхто за iм не iшоў; маладыя хлопцы сядзелi на матацыклах, схiлiўшыся ўперад, шапталi дзяўчатам пра сваё каханне; пiўныя пляшкi на падаконнях адбiвалi паўдзённае сонца; вунь там стаiць дом, у якiм нарадзiўся i жыў анёл; можа, яшчэ iснуе масянжовы гузiк званка, да якога вялiкi палец Фэрдзi дакранаўся пятнаццаць тысяч разоў; зялёны перад дома, блiшчастыя аптэчныя вiтрыны, рэклама зубной пасты адразу пад акном, з якога так часта выглядаў Фэрдзi.
Дарога цераз парк, адсюль лiпеньскiм вечарам дваццаць тры гады таму Роберт пацягнуў Эдыт у кусты; цяпер там на лаўках сядзелi пенсiянеры, расказвалi адзiн аднаму показкi, нюхалi разнастайныя гатункi тытуню, скардзiлiся на нявыхаванасць дзяцей, што гулялi тут побач; раздражнёныя матулi абрыналi на галовы свайго непаслухмянага патомства праклёны i прадказвалi iм жахлiвую будучыню: бадай цябе атам ухапiў! Юнакi з малiтоўнiкамi пад пахаю iшлi да споведзi ў нерашучасцi, цi варта разганяць свой набожны настрой ужо сёння, альбо зрабiць гэта заўтра з ранiцы.
Яшчэ адна хвiлiна да адыходу адзiнаццатага; ужо трыццаць год iржавыя рэйкi беглi ў пустэчу будучынi; сястра Фэрдзi цяпер налiвала зялёны лiманад у чыстую шклянку; кiроўца трамвая пазванiў, даючы знак ад'езду; стомленыя кандуктары тушылi цыгарэты, папраўлялi сумкi, залазiлi ў свае каморы, нацiскалi надзвычайны гузiк, бо далёка ззаду, дзе канчалiся ржавыя рэйкi, нейкая старая жанчына раптам пачынала бегчы да прыпынку.
- Мне да галоўнага вакзала, - сказаў Шрэла, - з перасадкаю да порта.
- Сорак пяць.
Hе вельмi салiдныя дамы, салiднейшыя, вельмi салiдныя дамы. Перасадка, ага: шаснаццаты, як i даўней, iдзе ў порт.
Вось крама будматэрыялаў, сховы вугалю, пагрузачныя прычалы, i ён з балюстрады старой вагоўнi змог прачытаць: "Мiхаэлiс: вугаль, кокс, брыкеты".
Павярнуць толькi, дзве хвiлiны прайсцi, i кола ўспамiнаў закруцiцца; рукi фраў Трышлер, напэўна, вытрымалi выпрабаванне часам - як i вочы старога, як i Алоiсава фота на сцяне; пiўныя пляшкi, пучкi цыбулi, памiдоры, хлеб i тытунь; караблi на якары, хiсткiя кладкi, па якiх нясуць згорнутыя ветразi: агромнiстыя коканы паплывуць унiз па Рэйне, насустрач туманам Паўночнага мора.
Цiша панавала тут: за Мiхаэлiсавым парканам ляжала гара толькi што прывезенага вугалю, у сховiшчы будматэрыялаў - стосы ярка-чырвонай цэглы; шаргаценне ног начнога вартаўнiка за агароджаю i баракамi будаўнiкоў рабiла цiшыню яшчэ выразнейшаю.
Шрэла ўсмiхнуўся, абапёрся аб iржавыя парэнчы, потым павярнуўся i спалохаўся: ён не ведаў, што быў пабудаваны новы мост; Нэтлiнгер таксама пра гэта нiчога не казаў; мост разложыста навiсаў над усiм басейнам Старога Порта, цёмна-зялёныя падпоры стаялi дакладна там, дзе быў Трышлераў дом; цень ад моста накрываў усю набярэжную, дзе колiсь стаяў шынок грузчыкаў; агромнiстыя пустыя сталёвыя вароты аблямоўвалi блакiтную бездань.
У Трышлеравай карчме бацьку працавалася найлепш; ён абслугоўваў карабельшчыкаў ды iх сем'i: жонак, якiя сядзелi ў садзе ў чырвоных крэслах доўгiмi летнiмi вечарамi, а тым часам Алоiс, Эдыт i ён хадзiлi вудзiць рыбу ў басейне Старога Порта. Вечнасць дзiцячага часазлiчэння, бясконцасць - пра гэта ўсё ён раней ведаў толькi з радкоў вершаў; на другiм баку званiлi званы Святога Севярына, напаўняючы вечар мiрам i спакоем, а Эдыт сваiмi рухлiвымi рукамi паўтарала паторгванне паплаўкоў; яе сцёгны, яе рукi, усё цела таньчыла ў рытме паторгвання паплаўкоў; а ў iх на кручок не папалася нiводнай рыбiны.
Бацька падаваў жоўтае пiва з белай пенаю, яго твар прамянiўся лагоднасцю, i на iм амаль не было зацятасцi; прыязна ўсмiхаючыся, ён адмаўляўся ад грошай на чай, бо ўсе людзi - браты.
- Браты, браты! - выкрыкваў ён тымi летнiмi вечарамi; на задуменных тварах шкiпераў паяўлялася ўсмешка, iх гожыя жанкi з вачыма, поўнымi ўпэўненасцi ў сабе, пахiтвалi галовамi - бацькаў пафас здаваўся iм зусiм дзiцячым - i ўсё ж пляскалi ў ладкi; браты i сёстры.
Шрэла паволi спусцiўся з балюстрады, прайшоўся каля партовага басейна, дзе ржавыя пантоны i баркi чакалi гандляроў металаломам; ён зайшоў у зялёны цень моста, убачыў на сярэдзiне ракi працавiтыя краны, якiя грузiлi часткi моста на баржы; жалеза з грукатам плюшчылася пад цяжарам новага i новага грузу; ён знайшоў вялiзныя пампезныя сходы, адчуў, як шырокiя прыступкi змушаюць яго ступаць урачыста; з прывiднай упэўненасцю чысты i пусты аўтабан выбягаў на рачны бераг, дзе ўпэўненасць гамавалi скрыжаваныя косткi, вялiзныя чарапы, намаляваныя белым па чорным; шыльды з надпiсам "смерць, смерць" перагароджвалi шлях на захад; затое зусiм пустая дарога вяла ў бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў - на ўсход.
Шрэла пайшоў далей, пралез памiж словам "смерць" i скрыжаванымi косткамi, прамiнуў барак будаўнiкоў, супакоiў начнога вартаўнiка, якi ўжо быў пачаў, размахваючы рукамi, засцерагаць яго, але, убачыўшы Шрэлаву ўсмешку, перастаў гэта рабiць; Шрэла прайшоў далей да самога абрыву, убачыў рэшткi ржавых бэлек, на якiх вiселi бетонныя камлыгi; пятнаццацiгадовае трыванне бэлек пераканаўча сведчыла аб якасцi нямецкай сталi; на другiм баку ракi, за пустымi сталёвымi брамамi, аўтабан бег далей, паўз гольфавыя пляцоўкi - i зноў у бясконцасць блiшчастай зелянiны бурачных палёў.
Кавярня "Бэльвю". Набярэжная алея. Направа - спартыўныя травяныя пляцоўкi; лапта, лапта... Мячык, якi ўдарыў Роберт, i шары, якiя штурхалi кiямi ў галандскай карчме - чырвонае на зялёным, белае на зялёным, аднастайная музыка шароў гучала амаль як грэгарыянская лiтургiя; у фiгурах, якiя ўтваралiся, была суровая паэзiя, вычараваная трыма шарамi на зялёным сукне; яны нiколi не пакаштавалi бычынага прычасця, пакорлiва-слепа зносiлi ўсе пакуты; "пасвi авечак маiх" на прыгарадных палянах, дзе гулялi ў лапту, на Груфэльштрасэ i на Модэстгасэ, у завулках ангельскiх прадмесцяў i за мурамi вязнiцы: "пасвi авечак маiх", дзе б ты iх нi спаткаў, - нават калi яны не ўмеюць рабiць нiчога лепшага, акрамя як чытаць Гёльдэрлiна i Тракля, нiчога лепшага, акрамя як пятнаццаць год запар спрагаць на класнай дошцы: "Я вяжу, ты вяжаш, ён вяжа; я вязаў, яна вязала, яно вязала, я буду вязаць, ты будзеш вязаць..."; а ў той самы час Нэтлiнгеравы дзецi на няблага падстрыжаным мурагу - але ангельцы падстрыгаюць яго ўсё-ткi лепш - гулялi ў бадмiнтон; i ў той самы час яго ладная жонка, дагледжаная, дагледжаная, вельмi дагледжаная, голасна пыталася з тэрасы ў мужа, якi выцягнуўся на ладным лежаку: "Цi ўлiць табе кропельку джыну ў цытрынавую ваду?", а ён адказваў: "Улi, але добрую кропельку!"; i ягоная жонка, хiхiкаючы, захопленая пачутым ад яго жартам, улiла ў цытрынавую ваду добрую кроплю джыну, выйшла на двор, села побач з мужам, на другiм лежаку, якi быў гэткi самы ладны, як i першы; ацанiла, прыкiнуўшы вокам, рухi сваёй старэйшай дачкi: можа, яна крыху-крыху занадта хударлявая, крыху занадта кашчавая, а прыгожы твар - занадта сур'ёзны; вось яна, зусiм стамiўшыся, кладзе ракетку, сядае каля бацькавых i матчыных ног на ўскрайку пляцоўкi - "але ж, даражэнькая, глядзi, не прастынь" - i пытаецца, ах, заўсёды так сур'ёзна: "Татуля, што гэта значыць, што гэта значыць дакладна: дэмакратыя?"; бацьку здалося, што гэта самая адпаведная хвiля, каб зрабiцца ўрачыстым; ён адставiў шклянку з цытрынавай вадою, выняў з рота цыгарэту - гэта была ўжо сёння пятая, "Эрнст-Рудальф" - i пачаў ёй тлумачыць: "Дэмакратыя - гэта..." Hе, не, нi прыватна, нi службова я не буду звяртацца да цябе, каб высветлiць свой прававы статус; за тое я не бяру нiчога; калiсьцi ў Цонавай кавярнi я даў дзiцячую клятву, даў клятву баранiць шляхетнасць безабароннасцi; мой прававы статус застаецца нявысветлены; а можа, Роберт ужо высветлiў яго, з дапамогаю дынамiту; цi навучыўся ён за гэты час смяяцца цi хоць бы ўсмiхацца? Ён заўсёды быў сур'ёзны, не мог змiрыцца са смерцю Фэрдзi, замарозiў у формулах свой план помсты, насiў яго, зусiм лёгкi друз, у сваiх мазгах - дакладныя формулы; ён не расставаўся з iмi ў унтэр-афiцэрскiх i афiцэрскiх кватэрах; цэлыя шэсць год, i нiколi не засмяяўся; хоць Фэрдзi, нават калi яго арыштоўвалi, усмiхаўся - анёл з прадмесця, з кучы гною на Груфэльштрасэ, - толькi тры квадратныя сантыметры скуры вялiкага пальца здзейснiлi ўспамiн; абпаленыя ногi настаўнiка гiмнастыкi i апошняя авечка, забiтая кавалкам бомбы; бацька назаўсёды знiк, не быў нават расстраляны пры спробе ўцячы. I нiхто не здолеў знайсцi нi следу ад мячыка, якi ўдарыў Роберт.
Шрэла выкiнуў недакурак пад абрыў, падняўся i павольна рушыў назад; зноў пралез памiж словам "смерць" i скрыжаванымi косткамi, кiўнуў патрывожанаму вартаўнiку, яшчэ раз азiрнуўся на кавярню "Бэльвю", пайшоў па чыстым пустым аўтабане проста да гарызонту, дзе ў сонечным ззяннi паблiсквала бурачнае лiсце; дзесьцi гэтая вулiца павiнна была скрыжавацца з лiнiяй шаснаццатага трамвая. Перасадка да вакзала, сорак пяць пфенiгаў; яму захацелася ў гатэльны пакой; ён любiў выпадковасць гэтага жытла, ананiмнасць гэтых убогiх пакояў, якiя можна было мяняць памiж сабой; iльдзяныя кветкi ўспамiнаў не раставалi ў гэтых пакоях; без грамадзянства, без радзiмы; ранiцой стандартны гатэльны сняданак з рук заспанага кельнера, у якога не зусiм чыстыя манжэты, у якога перад кашулi не накрухмалены так, як гэта натхнёна рабiла мацi; калi кельнеру за шэсцьдзесят, можна рызыкнуць спытацца ў яго: "Цi Вы не ведалi кельнера з прозвiшчам Шрэла?"
Далей наперад, чыстым, пустым аўтабанам, да неба з блiшчастага бурачнага лiсця, маючы ўсяго багажу што рукi ў кiшэнях; ён кiнуў на дарогу некалькi дробных манет - як кажуць, для Гензэля i Грэтэль. Паштоўкi былi яго адзiнай больш-менш трывалай сувяззю з жыццём, якое доўжылася пасля смерцi Эдыт, бацькi, Фэрдзi. "У мяне ўсё як мае быць, дарагi Роберт; спадзяюся, што i ў цябе таксама; пераказвай прывiтанне маёй незнаёмай мне пляменнiцы, майму пляменнiку i твайму бацьку"; дваццаць пяць словаў, зашмат словаў; закрэслiць той тэкст: "У мяне ўсё добра, спадзяюся - i ў цябе; прывiтанне Рут, Ёзэфу, твайму бацьку"; трынаццаць словаў; удвая меншай iх колькасцю можна было выказаць тое самае; навошта да iх прыязджаць, пацiскаць рукi, цэлы тыдзень не спрагаць "я вяжу, ты вяжаш... яна вязала", пераканацца, што Нэтлiнгер такi, як i быў, што Груфэльштрасэ такая, як i была, што няма толькi рук фраў Трышлер?
Неба з бурачнага лiсця, нiбы ў зялёна-срэбных пёрках; унiзе, пагойдваючыся ў абодва бакi, прайшоў шаснаццаты. Сорак пяць пфенiгаў; усё падаражэла. Вiдавочна, Нэтлiнгер яшчэ не скончыў тлумачыць значэнне слова "дэмакратыя"; святло надвячорка; ягоны голас памякчэў; дачка прынесла з гасцёўнi коўдру - югаслаўскую, дацкую цi фiнскую? Ва ўсякiм разе, цудоўныя колеры; яна накiнула коўдру яму на плечы, укленчыла, каб засяроджана слухаць далей; мацi тым часам - "...застаньцеся на дварэ, дзецi, такi гожы надвячорак, усё так файна!" - гатавала на кухнi смачныя, вострыя бутэрброды i розныя салаты.
Вобраз Нэтлiнгера ў ягоным уяўленнi быў больш выразны, чым той Нэтлiнгер, з якiм ён сёння сустрэўся - калi ён запiхваў сабе ў рот кавалкi паляндвiцы, запiваючы яе цудоўным, самым цудоўным, найцудоўнейшым вiном, задумаўшыся, чым гэта сама лепш укаранаваць свой абед - сырам, марожаным, пiрожаным цi амлетам? "Адно, шаноўныя спадары, - сказаў былы радца пасольства на заканчэнне курсу "Як зрабiцца гурманам", - адно толькi вы павiнны да таго, чаму тут навучылiся, дадаць самi - трошкi, зусiм трошкi арыгiнальнасцi".
У Англii ён пiсаў на дошцы: "Ён павiнен быў быць забiты"; пятнаццаць год запар ён граў на ксiлафоне нямецкай мовы: "Ich lebe, ich lebte, ich habe gelebt, ich hatte gelebt, ich werde leben"*. Цi буду я жыць? Ён нiколi не мог уцямiць, што ёсць людзi, якiя нудзяцца ад граматыкi. "Яго забiваюць, яго забiвалi, яго забiлi, яго заб'юць - хто яго заб'е?" "Помста - мая", - сказаў Госпад.
* Розныя граматычныя формы часу ад нямецкага дзеяслова "leben" "жыць".
- Канцавы прыпынак, шаноўны пане. Галоўны вакзал.
Тлум на вакзале не паменеў: хто тут быў прыехаўшы, хто ад'язджаў? Чаму яны ўсе не засталiся дома? Калi адыходзiць цягнiк на Астэндэ? А можа, лепш у Iталiю, Францыю, бо там таксама хто-небудзь прагне вучыць". "Ich lebe, ich lebte, ich habe gelebt". ... яго заб'юць, хто яго заб'е?
- Пакой у гатэлi? Якой катэгорыi? Танны?
Прыязнасць маладой дамы, якая праводзiла сваiм прыгожым пальчыкам па спiсе, выразна аслабла; вiдавочна, у гэтай краiне лiчылася за грэх пытацца пра кошт чаго-небудзь. Заўсёды браць тое, што каштуе сама дорага; самае дарагое - яно i самае таннае; памыляемся, ладны дзiцёнак, таннае - яно i таннейшае, напраўду; перасунь свой пальчык у самы нiз спiсу. Пансiянат "Мадэрн". Сем марак. Без снедання. Hе, дзякуй; я ведаю, як прайсцi да Модэстгасэ, сапраўды ведаю; нумар шаснаццаць - гэта каля самай брамы.
Звярнуўшы за рог вулiцы, ён амаль не ўпёрся носам у падвешанага дзiка i аж адхiснуўся ад цёмна-шэрай жывёлiны; ледзь не праскочыў паўз Робертаў дом; тут успамiны яму не пагражалi: ён быў у гэтым доме ўсяго адзiн раз; Модэстгасэ, дом нумар восем; ён спынiўся перад блiшчастай масянжовай шыльдачкай, прачытаў: "Д-р Роберт Фэмель, бюро статычных разлiкаў; пасля абеду зачынена"; нацiснуўшы на гузiк званка, ён пачаў дрыжаць усiм целам: тое, чаго ён не бачыў на свае вочы, дзе не было знаёмага яму рэквiзiту, прабiрала яго мацней; за гэтымi дзвярыма памерла Эдыт, у гэтым доме нарадзiлiся яе дзецi, тут жыў Роберт; ужо гучанне самога званка падказала яму, што зараз нiхто не адчынiць; прыдзверны званок злiўся з тэлефонным; служка з гатэля "Прынц Генрых" трымаў сваё слова; я дам яму добра на чай, калi мы будзем там гуляць на бiльярдзе.
Усяго праз чатыры дамы - пансiянат "Мадэрн". Нарэшце дома; добра, што ў маленькiм калiдорчыку не чуваць было пахаў ад кухнi. Свежая пасцельная бялiзна пад стамлёную галаву. "Дзякуй, я ўжо неяк разбяруся сам". - "На трэцiм паверсе трэцiя дзверы налева; на сходах будзьце асцярожныя, шаноўны пане, прэнты, што трымаюць ходнiк, сям-там паадставалi; бываюць госцi, якiя знiшчаюць усё, што iм патрапiцца; будзiць Вас трэба? I яшчэ адна драбнiца; калi можна, заплацiце наперад; цi, можа, прыбудзе багаж? Hе? Значыць, восем марак, пяць пфенiгаў, калi ласка, разам з абслугоўваннем; на жаль, я мушу прымаць гэтыя меры перасцярогi, шаноўны пане, вы не можаце сабе ўявiць, колькi на свеце ёсць нягоднiкаў; а потым мусiш ставiцца з недаверам да прыстойных людзей, так ужо бывае: сёй-той прымудраецца нават абкручвацца прасцiнаю, а некаторыя робяць з навалочак насоўкi; каб Вы ведалi, чаго мы тут толькi не бачым; квiтанцыя Вам не трэба? Тым лепей, падаткi i так абдзiраюць нас дагала. Вы, напэўна, чакаеце некага... Вашу жонку, праўда? Hе турбуйцеся, я пакажу ёй, як прайсцi да Вас наверх".
10
Ён баяўся дарма: успамiны не перайшлi ў пачуццi, засталiся формуламi, не расплылiся ў даброцi альбо ў смутку, i ад iх не зашчымела сэрца; сэрца ў тым удзелу не брала: ён стаяў там, у вечаровым сутоннi, памiж домам паломнiкаў i самiм кляштарам, дзе цяпер ляжыць штабель фiялетавых, моцна-моцна абпаленых цаглiн; побач - генерал Ота Кёстэрс, увесь слабы розум якога вылiўся ў адну-адзiную формулу: "сектар абстрэлу"; гаўптман Фэмель, обер-лейтэнант Шрыт i два фэнрыхi, Кандэрс i Гохбрэт; з надзвычай сур'ёзнымi тварамi яны пераконвалi генерала з мянушкай Сектар Абстрэлу, што трэба быць паслядоўнымi нават у дачыненнi да самых што нi ёсць архiтэктурна-каштоўных будынкаў; iншыя афiцэры пратэставалi: забойцы, пралiваючы слёзы, баранiлi помнiкi культуры, якiя, маўляў, можна было ўратаваць; нехта гаварыў пагрозлiвае слова "дзяржаўная здрада"; але нiхто не ўмеў аргументаваць гэтак рэзка, гэтак вынаходлiва i лагiчна, як Шрыт, якi пранiкнёна даводзiў поўнаму ваганняў генералу, што аб'ект падрываць неабходна: "Трэба хоць бы паказаць, што мы яшчэ верым у перамогу, пан генерал; гэтая балесная ахвяра пераканае насельнiцтва i салдат, што мы яшчэ верым у перамогу..." - i тут прагучала славутая генералава фраза: "Я прыняў рашэнне: падрывайце, панове. Калi гаворка iдзе пра перамогу, мы не маем права шкадаваць нават нашых культурных святыняў; да справы, панове".
Рукi каля брылёў фуражак, лясканне абцасаў. Цi яму сапраўды некалi было дваццаць дзевяць, цi быў ён гаўптманам i стаяў з генералам Сектар Абстрэлу на тым самым месцы, дзе цяпер стаiць абат i з усмешкаю вiтае ягонага бацьку:
- Мы вельмi рады, пане тайны радца, што Вы зноў зрабiлi нам гонар сваiм вiзiтам; я дужа ўсцешаны, што магу пазнаёмiцца з Вашым сынам; Ёзэф нам ужо амаль як найлепшы прыяцель, праўда, Ёзэф? Лёс нашага абацтва цесна звязаны з лёсам сям'i Фэмеляў... а што да Ёзэфа - дазвольце мне тут сказаць пра зусiм прыватнае - яго менавiта тут дагнала Амурава страла; паглядзiце, пане доктар, сёння маладыя людзi нават не чырванеюць, калi пры iх гавораць пра такiя рэчы; фройляйн Рут i фройляйн Марыяна, на жаль, я не магу зрабiць, каб Вы ўзялi ўдзел у агляданнi кляштара.
Дзяўчаты пачалi хiхiкаць; хiба ж мацi, Ёзэфiна, а нават i Эдыт таксама не хiхiкалi тут, калi iх не дапускалi да мужчынскага хаўрусу? У сямейным фотаальбоме было б досыць памяняць толькi твары i фасоны адзення.
- Ага, клаўзуры ўжо заселеныя, - сказаў абат, - a вось - нашае ўлюбёнае дзiцё, бiблiятэка... а вунь там, за паваротам iзалятар для хворых, на шчасце, у iм пакуль што нiкога няма...
Нiколi не хадзiў ён тут з крэйдаю ў руцэ, нiколi не крэслiў на гэтых мурах таемныя спалучэннi лiтар "X", "Y", "Z" - код знiшчэння, якiя ўмелi расшыфраваць толькi Шрыт, Гохбрэт i Кандрэс; пах раствору, пах свежай фарбы, свежагабляванага дрэва.
- Напраўду, гэтыя фрэскi ўдалося захаваць дзякуючы ўважлiвасцi Вашага ўнука, а Вашага сына; ён уратаваў выяву "Таемнай вячэры" тут, у рэфекторыi; канешне, мы ведаем, што гэтая карцiна не належыць да культурна-гiстарычных помнiкаў - даруйце мне гэтую заўвагу, пане тайны радца, - але творы нават гэтай школы жывапiсу пачынаюць ужо цяпер рабiцца рэдкасцю, а мы заўсёды адчувалi свой абавязак падтрымлiваць традыцыi; мушу прызнацца, што мяне i сёння захапляе тое, што ў гэтых творах так дакладна выпiсаныя дэталi: зiрнiце вось сюды, з якой любоўю i рупнасцю намаляваныя тут ногi святога Iаана i святога Пятра, ногi чалавека пажылога i маладога чалавека; дакладнасць у дэталях.
Hе, тут нiхто нiколi не спяваў "Дрыжаць спарахнелыя косцi"; тут не адзначалася свята сонцавароту; гэта ўсё - толькi сон. Вытанчана-элегантны, крыху больш за сорак, сын вытанчана-элегантнага бацькi, бацькi поўнага свежасцi, надзвычай iнтэлiгентнага сына, якi, усмiхаючыся, ходзiць цяпер разам з iм па абацтве, хоць, здаецца, яму надта сумна ад усёй гэтай iмпрэзы; кожны раз, калi бацька паварочваўся да Ёзэфа, ён бачыў адно прыязную, крыху стомленую ўсмешку на сынавым твары.
- Як Вам вядома, не былi пашкадаваныя нават гаспадарчыя пабудовы; з iх мы i пачалi адбудоўваць усё нанова, бо на нашу думку, яны павiнны ствараць матэрыяльны падмурак для ўдалага новага старту; вось кароўнiк; вядома, у нас электрычная дойка; Вы ўсмiхаецеся, а я ўпэўнены, што наш айцец, Святы Бенядзiкт, не меў бы нiчога супраць электрадойкi. Цi можна прапанаваць Вам крыху падсiлкавацца? Прашу: наш славуты хлеб, нашае славутае масла i мёд; Вы не ведаеце, што кожны наш абат, памiраючы альбо пакiдаючы сваю пасаду, перадае як запавет свайму наступнiку: не забываць сям'i Фэмеляў; вы напраўду належыце да нашага кляштарнага брацтва... ах, вось i маладыя паненкi; натуральна, тут вы можаце далучыцца да нас.
Хлеб i масла, вiно i мёд проста на гладкiх дошках стала; Ёзэф адной рукой абняў сваю сястру, другой - Марыяну; яго бялявая галава памiж дзвюма цёмнавалосымi дзявочымi.
- Цi зробiце Вы нам гонар i возьмеце ўдзел ва ўрачыстасцi асвянчэння абацтва? Канцлер i мiнiстры кабiнета ўжо далi сваю згоду прыбыць на яе; будуць прысутнiчаць таксама некалькi княскiх асобаў з-за мяжы; i мы былi б вельмi ўсцешаныя, калi б маглi прывiтаць тут сям'ю Фэмеляў у поўным складзе; мая ўрачыстая казань адбудзецца не пад знакам абвiнавачвання, а пад знакам замiрэння i паяднання - замiрэння i паяднання таксама з тымi сiламi, якiя ў сляпой паслухмянасцi разбурылi наша роднае прыстанiшча, але не будзе замiрэння з тымi знiшчальнымi сiламi, якiя зноў нясуць пагрозу нашай культуры: дазвольце мне запрасiць вас на ўрачыстасць i выказаць ад усяе душы просьбу Зрабiць нам гэты гонар.
"Я не паеду на асвянчэнне, - падумаў Роберт, - бо я не замiрыўся, не замiрыўся з тымi сiламi, на якiх ляжыць вiна за смерць Фэрдзi, якiя, правiнавацiўшыся ў смерцi Эдыт, пашкадавалi Святога Севярына; я не замiрыўся, не замiрыўся нi з самiм сабой, нi з самiм духам замiрэння, якi Вы будзеце прапаведаваць у сваёй урачыстай казанi; не сляпая паслухмянасць разбурыла ваша роднае прыстанiшча, а нянавiсць, якая не была сляпою i якая так i не спарадзiла ўва мне раскаяння. Прызнацца, што гэта ўчынiў я? Я мусiў бы зрабiць балюча майму бацьку, хоць ён невiнаваты, i, напэўна, майму сыну, хоць i ён таксама невiнаваты, i Вам, вялебны ойча, хоць i Вы нiзвання не вiнаватыя, - хто ж тады вiнаваты? Я не замiрыўся са светам, у якiм адзiн жэст рукi альбо няслушна зразуметае слова можа каштаваць каму-небудзь жыцця".