Седнев Масей. Раман Корзюк (на белорусском языке)

   - Слушна, нацыяналiсты гэта небясьпека. Яны - ворагi народу. А ворагаў народу мы судзiм бязьлiтасна, пабальшавiцку. Не маглi-б вы канкрэтна назваць мне лiдэра беларускiх нацыяналiстаў?
   - Вось з лiдэрствам у нас якраз слабавата.
   I Цiмошка пачаў высьвятляць пытаньне.
   - Справа ў тым, што лiдэры зьвялiся: мы чысьцiм iх ня ўпяршыню. У канцы 20-ых i на самым пачатку 30-ых гадоў мы ладна пусьцiлi iм кроў. У вынiку няма громкiх iмёнаў. Мы iх лiквiдавалi. У гэтым часе нацдэмам быў нанесены сакрушальны ўдар. Ня стала iгнатовiчаў, балiцкiх, лёсiкаў, адамовiчаў, прышчэпавых (канечне, вам невядомых). Спынiлася й беларусiзацыя Беларусi. Што мы маем цяпер? Iнфармую вас: мы маем шматлiкую арганiзацыю беларускiх нацыяналiстаў ува ўсебеларускiм маштабе, колькасьцяй, паводля маiх падлiчэньняў, ня менш, як 30 тысячаў. Хто ўваходзiць у гэтую арганiзацыю? Перш за ўсё пiсьменьнiкi, паэты, журналiсты, настаўнiкi, артысты, мастакi, кампазытары, у масавай колькасьцi - студэнты, паасобныя рабочыя, зрэдку вайскоўцы. Гэта досыць разнаколерная, разначынная маса. Яна, каб стацца арганiзацыяй, патрабуе аўтарытэтнага ўзначаленьня, лiдэра, як вы сказалi. Праўда, гэтай масе, як адказны за справу, я надаў стройны выгляд, я аформiў яе, змадэляваў, але я не магу яе ўзначалiць. Я сфармуляваў назоў гэтай арганiзацыi ў патрэбным нам гучаньнi. Арганiзацыя называецца ня проста "Саюз вызваленьня Беларусi", а "Беларуская кантррэвалюцыйная, антысавецкая, буржуазна-нацыяналiстычная, шпiёнска-дывэрсыйная арганiзацыя". Як бачыце, я надаў ёй форму i зьмест. Але, паўтараю, у нас сёньня няма людзей, дастаткова значных i папулярных, каб павесьцi гэтую арганiзацыю i з дапамогай якiх мы змаглi-б наладзiць адкрыты працэс нацдэмаў. У нас былi тры-чатыры чалавекi, годных увагi, але iх ужо, нажаль, няма. Гэта - Чарвякоў (ён скончыў самагубствам), гэта - Галадзед (ён скончыў самагубствам), гэта - Убарэвiч (ён скончыў самагубствам), гэта - Жылуновiч (ён безнадзейна хворы). Засталася дробязь i з ёю на сцэну ня выйдзеш. З ёю трэба распраўляцца паасобку. Адкрыты працэс быў-бы правалам. Праўда, ёсьць некалькi больш-менш вядомых у Беларусi лiтаратараў, што апынулiся ў нас, але яны не палiтыкi. Нам патрэбны палiтычныя дзеячы, найменш - рэспублiканскага маштабу... Не захаваю ад вас, кагадзе я меў асабiстую гутарку з трыма беларускiмi лiтаратамi - Чаротам, Александровiчам, Галавачом. I ведаеце, што? Паводля свайго перакананьня гэта - савецкiя людзi. Яны вераць у Сталiна, пiшуць яму, скардзяцца, што яны арыштаваныя беспадстаўна i спадзяюцца, што яны будуць апраўданыя. Але яны ня ведаюць аднаго: што яны будуць расстраляныя. Яны-ж бо прызналiся ў такiх рэчах, што iншай кары, як сьмерць, iм i не прыдумаеш. Яны ахвотна супрацоўнiчаюць з намi, падпiсваюць пратаколы ў патрэбным для сьледчага сфармуляваньнi. Яны без пярэчаньня пацьвярджаюць сваю прыналежнасьць да нацдэмаўскай арганiзацыi, бяруць на сабе, падказаную намi, ролю ў гэтай арганiзацыi. Прызнаюся, мне ня цалкам зразумелы гэты фэнамен. Або яны, сапраўды, нечага вартыя людзi, або яны проста - дурнi. Праўда (паколькi я ўжо закрануў пытаньне), ёсьць асобы з мацнейшым характарам. Напрыклад, Зарэцкi, Дудар, Шалай (вам яны, канешне, незнаёмыя). Гэта людзi з зубамi, зацятыя нацыяналiсты. Яны ня супраць, каб "Саюз вызваленьня Беларусi" iснаваў на самай справе... Выбачайце, я не стамляю вас?
   - О, не. Нiколькi. Вельмi цiкава. Я ўдзячны вам за паiнфармаваньне. Я новы чалавек, мне трэба гэта. Бачу, вораг узьняў галаву i яму трэба даць па галаве. Бачу вашу кампэтэнтнасьць. Патрабую ад вас хутчэйшага, канчальнага высьвятленьня пытаньня беларускiх нацыяналiстаў.
   - Яно ўжо высвветлена, таварыш начальнiк...
   - Тым лепш. Але як?
   - Судзiць нацдэмаў закрыта! Працэс ня выйдзе! Найлепшы выхад - ваенная калегiя трыбуналу на чале з Ульрыхам. Для найбольшых шышак. Для меншых тройка. Раз, два i гатова.
   Да сьведамасьцi новага начальнiка беларускага НКВД добра дайшлi прапановы Цiмошкi.
   39
   Крытая машына для развозкi хлеба шчыльна пад'ехала заднiм ходам да ўваходу ў будынак Юстыцыi на Пляцы Свабоды. Не пасьпела яна спынiцца, як адчынiлiся ейныя заднiя дзверы i быў кiнуты на тратуар вузенькi трап. Па iм з нутра машыны - адзiн па адным - зьбягалi людзi. Здавалася, што "хлебная" машына выплёўвае iх на тратуар. У кожнага з iх ззаду быў канваiр з вiнтоўкай у руках. Ланцужок такiм парадкам падвойваўся, i, каб яго ня надта хто прыкмячаў, сьпяшаўся схавацца ў нутры будынку. Пешаходы, затрыманыя ў сваiм руху разгрузкай "хлебнай" машыны, на момант спынялiся, прыглядаючыся да "тавару". Зразумеўшы ў чым справа, яны iшлi далей: гэта iм было ня ўпяршыню. Асобы ў цывiльным, што стаялi паабапал машыны, ветлiва, цiха, амаль шэптам прасiлi:
   - Грамадзяне, не затрымлiвайцеся! Праходзьце! Праходзьце!
   "Хлебная" машына - парожняя ўжо - iмклiва ад'ехала ад уваходу ў будынак Юстыцыi на Пляцы Свабоды.
   Зьняволеныя разьмясьцiлiся на другiм паверсе ў моцных, прыкаваных да падлогi, дубовых крэслах - па канваiру ззаду ў кожнага. У кожнага за сьпiной тырчэла вiнтоўка з штыхом напагатове.
   Група Рамана Корзюка - дванаццаць чалавек - чакала паяўленьня судзьдзяў. Яны неўзабаве зьявiлiся i пачулася каманда:
   - Суд идет! Встать!
   Раман Корзюк пазнаў сярод членаў суду Карпiка, старшыню Спэцыяльнай Калегii Вярхоўнага суду БССР, што завочна судзiў ягонага бацьку ў Заслаўi. Адзiн з групы - Марцiновiч - ад страху страцiў прытомнасьць. Канваiр вывеў яго пад рукi за дзьверы.
   Па нейкiм часе ён быў прыведзены медсястрой i пасаджаны назад у крэсла. Суд, пасля пэрсанальнай праверкi, пачаўся кароткiм уступным словам Карпiка. Карпiк зазначыў, што справа падсудных, перададзеная сьледчымi органамi суду, досыць ясная i ня выклiкае якiх-небудзь асаблiвых засьцярогаў. Суд прыняў справу i спадзяецца, што зьняволеныя - у iхных-жа асабiстых iнтэрэсах - будуць супрацоўнiчаць з Вярхоўным судом, як яны, зрэшты, супрацоўнiчалi i з сьледчымi органамi.
   Карпiк даў слова пракурору. Узьняўся высокага росту, выцьвiлы, сухi, як мумiя, чалавек. Здавалася, ён быў зьлеплены з шэрага пяску i трымаўся толькi на нейкiм нявiдочным шпню. Пракурор глядзеў не на зьняволеных, што сядзелi перад iм унiзе, а на ўзьнятыя штыхi канваiраў.
   - Незразумела! - пачаў ён. - Абсалютна незразумела, як савецкi студэнт можа трапiць на лаву падсудных? Як савецкi студэнт адважыўся стаць на бок нашага ворага? Як савецкi студэнт - не якi-небудзь сын нэпмана цi сын з лiку "былых людзей" (з iмi мы скончылi), а сын селянiна-бедняка, сын пралетарыя паддаўся на вудачку засланых да нас шпiёнаў i дывэрсантаў? Вы, студэнты савецкай вышэйшай навучальнай установы, на якiх нашая дзяржава трацiць столькi сродкаў, як вы дакацiлiся да таго, што вас трэба было арыштоўваць, пайсьцi на радыкальны крок, каб спынiць вашае спаўзаньне ў кантррэвалюцыйную багну. Вы ўсе бяз малага - выпускнiкi, вас, як выкладчыкаў чакалi рашчыненыя для вас дзьверы дзесяцiгодак, тэхнiкумаў, iнстытутаў... Скажу адкрыта, мы доўга прыглядалiся да вас. Мы напачатку не зьвярталi асаблiвай ўвагi на вашыя дробныя грахi i прадзелкi. Мы рабiлi ськiдку на вашую маладосьць. Мы шмат чаго даравалi вам. Думалi - паразумнееце, пасталееце. Чаго вам не хапала? Вы ўспрыймалi самую гуманную навуку, мы забясьпячалi вас усiм, што патрэбна для вашага гарманiйнага разьвiцьця. А вы? Вы самi сабе сапсавалi кар'еру. Вашыя бацькi чакалi ад вас ня гэткага во.
   Пракурор, чалавек як з пяску, граў на пачуцьцях падсудных. Ён iмкнуўся прамовiць да iх, як бацька, каб рашчулiць iх. Пракурор лiчыў сябе псiхолагам, Ён спадзяваўся, што iхная душа ня выстаiць, аслабне i можа нават пралiцца сьлязьмi. I яно так сталася: не адзiн з арыштаваных прызнаваўся ў душы, што пракурор гаворыць праўду, глядзi, во спачувае iм, разумее iх нават абараняе iх. Цi-ж тут ня нашая вiна сапраўды? Душа паддавался жалю i смутку, гатовая каiцца.
   Ды хутка "бацькоўскае" слова зьмянiлася на пракурорскае.
   - Мы шмат чаго, кажу, даравалi вам. Але вы пераступiлi мяжу, мяжу нашага цярпеньня, мяжу, за якой - вы самi таго захацелi - вас ужо ня будзе. Мы ўжылi мэтад сацыяльнай прафiлактыкi, каб адгарадзiць вас ад грамадства. I ня толькi адгарадзiць, а - калi спатрэбiцца - i... зьнiшчыць. Вам хiба вядома формула пралетарскай законнасьцi: калi вораг не здаецца, яго зьнiшчаюць. Мы папераджалi вас кiнуць гульню ў кантррэвалюцыю, у якой-бы форме яна нi выяўлялася - у форме нацыяналiстычных праяваў, у форме зьядлiвага камантару на нашую сацыялiстычную рэальнасьць, у форме кпiнаў над нашымi найвышэйшымi кiраўнiкамi, у форме сваёй нейкай адасобленасьцi ад грамадства, у форме такой нявiннай на першы пагляд рэчы, як гiронiя. У вас - невядома, адкуль зьявiлася пагарда да ўсяго савецкага. Скажу адкрыта - нават i за ўсiм гэтым мы назiралi з вытрымкай, не чапалi вас, назiралi - куды гэта ўсё вас прывядзе. I яно вось прывяло. Прывяло да таго, што вы апынулiся ўжо ў арганiзацыi кантррэвалюцыйнай, антысавецкай арганiзацыi, што ў асобе сваiх кiраўнiкоў падумаць толькi! - наладзiла кантакты з замежнымi, варожымi нам разьведкамi, якiя i падбухторваюць вас на злачынныя дзеяньнi, аж да перавароту ўсталенага ў нас дзяржаўнага ладу. Вы дайшлi да таго, што вам ужо давай адзьдзяленьне рэспублiкi ад Саюзу, давай незалежную Беларусь. Канешне-ж панская Польшча ня супраць займець i другую частку Беларусi. I што-б вы атрымалi? Я добры прарок - Лукiшкi. А фашысцкая Нямеччына? Яна гатовая на каго хочаш апiрацца, каб паняволiць i зьнiшчыць нас. На вас, беларускiх нацыяналiстаў, яна разьлiчвае таксама. Дык вы, нарэшце, усьведамляеце сваю агiдную здраду? Вялiкае злачынства цяжыць над вамi. Вялiкая кара зьвiсае над вамi. I вам ад яе ня ўхiлiцца. Вярхоўны суд - правамоцны судзьдзя народны - ня турбуйцеся - ацэнiць кожнага з вас па заслугах.
   Зьняволеныя - прыбiтыя - сядзелi, замёршы. Яны страцiлi прысутнасьць духу. Яны самавыключылiся i не маглi думаць. Iх - як ня было. Iхныя рэчы, кiнутыя пад сьцяной ля дзьвярэй - ватоўкi, мяшэчкi, розная дробязь, што назьбiралася за год сядзеньня, сьведчылi пра незайздроснае палажэньне iхных уладальнiкаў, здавалася - яны баялiся быць пакiнутымi, сьцiшна ляжалi ў чаканьнi.
   Пачаўся разгляд спраў. Пачалi ня з Корзюка, а з Каплеўскага найслабейшага характарам.
   - Падсудны Каплеўскi! - зьвярнуўся старэйшы векам член Калегii. Прызнаяцё сябе вiнаватым?
   Каплеўскi вагаўся з адказам. Стаяў у нерашучасьцi. Ён баяўся даваць адмоўны адказ, думаў - горш будзе. Вырашыў прызнавацца.
   - Так, прызнаю.
   - Значыцца, пацвярджаеце факт сваёй прыналежнасьцi да нацдэмаўскай групы ў Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце (ВПI) у Менску? Зрэшты, гэта пагаджаецца i з вашымi папярэднiмi паказаньнямi на допытах. Хто яшчэ, апрача вас, належыў да вашай групы?
   Каплеўскi, азiраючыся на сваiх таварышаў:
   - Усе... хто тут.
   Ён сказаў гэта нясьмела, вiдавочна, баючыся сваiх сяброў. Член суда, заўважыўшы гэта, пасьпяшаўся загадаць яму сесьцi. Выклiкаў сьведку.
   У залю суду ўвайшоў лiтаратурны крытык Хатулёў, да якога Каплеўскi пiсьменьнiк-пачатковец - зьвяртаўся за парадамi.
   - Вы ведаеце грамадзянiна Каплеўскага? - запытаўся старэйшы з членаў суда.
   - Так, ведаю.
   - Вам вядомы факт прыналежнасьцi Каплеўскага да антысавецкай групы ў ВПI?
   - Асабiста я ня ведаю такой групы ў ВПI. Ведаю толькi, што Каплеўскi настроены паантысавецку. Не пагаджаецца з нацыянальнай палiтыкай партыi. Ён паказваў мне свае апавяданьннi, героi якiх скардзяцца на русiфiкацыю, нiбыта праводжаную Масквой. Асабiста мне выказваў сваё абурэньне з поваду, як ён казаў, перасьледу беларускiх нацыянальных дзеячоў, казаў, што ўсё беларускае топчыцца. Ведаю таксама, што Каплеўскi захапляецца забароненай нацыяналiстычнай лiтаратурай, чытае яе i пашырае сярод iншых.
   - Грамадзянiн Каплеўскi, пацьвярджаеце паказаньнi сьведкi?
   - Ня зусiм... Э... э... гм... Ня ўсё... Магу я сказаць?..
   - Адказвайце на пытаньне канкрэтна: пацьвярджаеце паказаньнi сьведкi?
   - Ён перакруцiў...
   - Што перакруцiў?.. Вы-ж самi прызналiся, што належылi да кантррэвалюцыйнай групы i пэўна-ж не ўсхвалялi мерапрыемствы савецкай улады. Сядайце, грамадзянiн Каплеўскi!
   Потым да сьведкi:
   - Вы свабодны.
   Хатулёў пасьпешлiва зьнiк за дзьвярыма суду.
   Карпiк зьвярнуўся да iншага падсуднага:
   - Грамадзянiн Марцiновiч! Прызнаяцё сябе вiнаватым?
   Марцiновiч, аддана паглядаючы на Карпiка, адказаў:
   - Мушу прызнацца - вiнаваты.
   - У чым канкрэтна? Належылi вы да нацдэмаўскай групы ў ВПI?
   - Належыў, не разабраўшыся ў сутнасьцi гэтай групы. Я праявiў сваю блiзарукасьць. У групу ўцягнуў мяне Раман Корзюк. Мала таго, ён намаўляў мяне перабегчы ў Польшчу... Казаў, нас, як сыноў раскулачаных, прыймуць там добра, можна будзе i навуку прадаўжаць. Свабодна друкавацца ў тамашнiх беларускiх выданьнях. Але я на гэта не пайшоў. Прашу суд разабрацца ў маёй справе. На сьледстве я накляпаў на сябе. Гаварыў няпраўду. Усё прызнаваўся...
   - Чаму вы прызнавалiся ў няпраўдзе? Сьледчы вас змушаў?
   - Пагражаў...
   - Вы ўзводзiце паклёп на сьледчыя органы! Але да справы: сьледствам устаноўлена - вашая група мела цесныя кантакты з Цэнтрам нацдэмаўскай арганiзацыi. Адказвайце на пытаньне - хто быў сувязным?
   - Раман Корзюк... Ён меў сувязi... Ад яго ўсё загарэлася. На занятках яго рэдка калi можна было бачыць - усё некуды зьнiкаў. Сам казаў, што хадзiў у Акадэмiю навук да Жылуновiча. Хвалiўся нават гэтым. А потым Польшча... Хто-б гэта мог падумаць?.. Корзюк няясны чалавек. Але ўмее рабiць уплыў на iншых. Умее падманьваць. Зманiў, прызнаюся, i мяне. Але я не хачу помсьцiць савецкай уладзе за бацьку, кулака. Я арыштаваны нiзавошта.
   Карпiк не хаваў свае задаволенасьцi Марцiновiчам, патураў яму, намагнiчваў яго i сьпяшаўся падстаўляць яму пытаньнi:
   - Чакайце... Чакайце... З лiку членаў вашай групы Цэнтрам нацдэмаўскай арганiзацыi была выдзеленая асоба для забойства Варашылава падчас ягонага побыту ў нас, у Менску. Хто гэтая асоба?
   Марцiновiч, зразумеўшы, што яму ўжо больш няма адступу, адказаў:
   - Раман Корзюк...
   I каб злагодзiць вастрыню мамэнту, папрасiў:
   - Дайце мне расказаць ўсё...
   - Але коратка i ясна, - дазволiў яму гаварыць Карпiк.
   - Наш iнстытут апанавала кантррэвалюцыя. У беларускай, польскай i яўрэйскай сэкцыях лiтаратурнага адзьдзяленьня заселi нацыяналiсты i сiянiсты. Беларусам давай незалежную Беларусь, палякам - яснавяльможную Польшчу, яўрэям - Палестыну. Нашага дырэктара наведвалi нямецкiя фашысты пад выглядам, што яны шукаюць у нас ратунку ад перасьледаваньня iх Гiтлерам, як камунiстаў. Дайшло ўжо да таго, што мне, чэснаму савецкаму студэнту, недзе было дзецца. Мне ня было з кiм дружыць. Толькi з iмi. А яны ўсе... бачыце, хто яны?..
   Марцiновiч, як наняты, называў iмёны выкладчыкаў, што быццам кiравалi групай. Такiя прафэсары, як Пiятуховiч, Юргiлевiч, Ляўчук, казаў ён, былi душою ячэйкi, падтрымлiвалi яе. Корзюк нiколi не здаваў у iх экзаменаў, але яны ўпiсвалi яму залiкi ў кнiжку. Ячэйка iснавала пад выглядам драматычнага гуртка. I я напачатку думаў, што гэта i напраўду драматычны гурток... Далучыўся да яго... Аж пакуль Корзюк, упэўнiўшыся ў маёй надзейнасьцi, не раскрыў сапраўдныя мэты гэтага "драматычнага гуртка". Я адхiнуўся, але гэта было ўжо пачасе. Бачаце, я...
   Карпiк ня спыняў Марцiновiча, i той гаварыў i гаварыў, нi разу ня зiрнуўшы на сваiх таварышаў. З баязьлiвага напачатку, ён ператварыўся ў сьмелага абвiнаваўцу падсудных. Ад няскладнай i ня зусiм выразнай гаворкi ён перайшоў да лагiчных фармулёвак.
   - У iнстытуце я стаў баяцца сваiх ячэйкаўцаў. Маглi спусьцiць i пад галды. Сёньня-ж перад высокiм судом я не баюся заявiць: сваячасова падняўся меч дыктатуры пралетарыяту i ён мусiць апусьцiцца на галовы кантррэвалюцыйнай гiдры.
   Нарэшце, Карпiк перапынiў Марцiновiча i той сеў.
   - Бачыце, загаварыла сумленьне. Мы ўлiчым гэта. Грамадзянiн Корзюк!
   Той пахопiста падняўся.
   - Я ня буду нават стаўляць пытаньня - прызнаяцё вы сябе вiнаватым цi не вiна вашая, крымiнальная злачыннасьць, больш, чым вiдавочная. Сьцьвярджаю: у вас на кватэры была знойдзеная зброя i грошы, дастаўленыя вам грамадзянiнам Генадзем Кандраценям. Адказвайце на пытаньне: для чаго гэта вам спатрэбiлася?
   - Пра гэта вы запытайцеся ў свайго агента Кандраценi. Я не прасiў яго прыносiць мне зброю.
   - Вы пацьвярджаеце факт, што зброя была ў вас?
   - Я вам сказаў, што зброя не мая. Яна была прынесеная вашым супрацоўнiкам, каб, як бачу цяпер, абвiнавацiць мяне ў тэрарызме. Паўтараю, я ня маю нiякага дачыненьня да падкiнутай мне зброi.
   - Грамадзянiн Корзюк, гэта стары трук. Мы не дамо вам магчымасьцi бэсьцiць нашыя органы. Кандраценя - ваш дзядзька, а ня наш агент i ён дзейнiчаў у згодзе з польскай дэфэнзывай. Пытаньне: хто арганiзаваў вашыя i вашай сям'i ўцёкi ў Польшчу? Адказвайце на пытаньне!
   - Вам гэта лепш вядома, хто. Заварылi кашу, дык i расхлёбвайце самi. Мне нат ня хочацца гаварыць - нагэтулькi гэта ўсё абсурдна! Судзiце! Я ў вашых руках. Досыць таўчыся i таўчы нас! Так або гэтак!
   - Не, ня будзе "так або гэтак"! Будзе гэтак! - не сьцярпеўшы, гнеўна адказаў Карпiк, стукнуўшы кулаком па стале. Але, асеўшы, пачаў шаптацца з членамi Калегii. Корзюк усё стаяў. Яго не садзiў Карпiк. Карпiк некуды пазванiў, i хутка ў салю суду быў уведзены Генадзi Кандраценя, у тым самым пiджаку, у якiм некалi ўвайшоў быў у хату з панадворку, увесь у дзядоўнiку ён тады ляжаў у сене, чакаючы прыходу Рамана дахаты. Генадзь Кандраценя трымаўся бадзёра, з нейкай вясёлай i адначасна журботнай ухмылкай.
   Карпiк прагаварыў як-бы сам да сябе:
   - Хоць i падсудны, але добры сьведка. Грамадзянiн Кандраценя! Хто забясьпячаў грамадзянiна Корзюка зброяй i грашыма? Вы?
   - Я...
   - Для чаго?
   - Каб страляць.
   - У каго?
   - Я не магу сказаць. Гэта ўжо iхная справа. Яны - арганiзацыя, i зброя iм была патрэбная.
   - Якая арганiзацыя?
   - Пэўна-ж, кантррэвалюцыйная, а не якая.
   - Значыцца, вы забясьпечвалi Корзюка зброяй для правядзеньня палiтычных забойстваў? Так?
   - У палiтыцы i гэта патрэбна.
   - Перакiдвалi Корзюкаў у Польшчу вы? Так?
   - Ня я асабiста.
   - Ня важна. Вы былi сувязным памiж польскай дэфэнзывай i арганiзацыяй беларускiх нацыяналiстаў? Так?
   - Я выконваў свой абавязак.
   Карпiк зьвярнуўся да Корзюка:
   - Грамадзянiн Корзюк, вашая стаўка бiтая. Ваша прыналежнасьць да арганiзацыi неаспрэчная. Сядайце!
   Наступiла паўза. Члены Калегii радзiлiся. Канваiры сядзелi моўчкi, апёршыся на вiнтоўкi, якiя яны трымалi ўвесь час памiж каленяў. У мiжчасе вывелi Кандраценю. Падсудныя абцерпiлiся, скаванасьць, што трымала iх увесь час у напружаньнi, аслабла. Непадатлiвая пастава Корзюка падказала заняць i iм больш цьвярдую пазыцыю. Калi iх яшчэ везьлi на суд ў "хлебнай" машыне, яны дагаварылiся, што будуць адмаўляцца ад дадзеных iмi на сьледстве паказаньняў. Прыгразiлi Каплеўскаму i Марцiновiчу даць бухлоў, калi яны ня будуць трымаць лiнii.
   Пачаўся далейшы разгляд справаў.
   Апытваўся Казьленка, родам з Нароўлi, упарты паляшук, як яго ахрысьцiлi ягоныя сябры. Адказваючы на пытаньне прыналежнасьцi да групы, ён заявiў:
   - Я катэгарычна адмаўляю пытаньне аб прыналежнасьцi па той простай прычыне, што ня было куды належыць - нiякай кантррэвалюцыйнай ячэйкi ў ВПI ня iснавала - яе стварылi органы НКВД.
   Карпiк хацеў спынiць зьняволенага пагрозай дадатковай кары за абразу органаў, але Казьленка, пайшоўшы на рызыку, працягваў:
   - Органы НКВД пайшлi на вялiкае злачынства, арыштаваўшы i пасадзiўшы ў турму невiнаватых, маральна чэсных людзей, студэнтаў, адданых савецкай уладзе, гатовых служыць ёй сваiмi ведамi, сваiмi талентамi. Дзяржава затрацiла вялiкiя сродкi на нашае выхаваньне, чакаючы аддачы. Вы-ж перахоплiваеце нас, адразаеце нам дарогу ў жыцьцё. I напрошваецца пытаньне: хто тут з нас вiнаваты?
   Заява Казьленкi сваёй нечаканасьцяй ашаломiла членаў Калегii. Карпiк загадаў вывесьцi Казьленку з салi суду. Быў абвешчаны перапынак. Падсудным невядома хто - падкiнуў аж дзьве перадачы. Канвой, распакаваўшы i агледзеўшы iх перадаў зьняволеным. Яны скончылi з ежай хутка. З другога паверху iм адчыняўся, як на далонi, увесь Пляц Свабоды, перакрэсьлены па дыяганалi дарожкай для шпацыру. Як заўважылi зьняволеныя, па дарожцы прахаджвалiся подруку Роза Шкляр з Голдзiнай, Камоцкая з Ларысай, Дзiчкоўская з Аўсеевай. Мусiць, гэта яны i прынесьлi перадачы. Дзiвiлiся, што iх прынялi ад iх. Падсудныя радавалiся - iх не забылi, яны ня выкрэсьленыя з памяцi, дзеля iх iдуць нават на рызыку. Гэта ўзвышала iх, надавала мужнасьцi, веры ў будучыню, спадзяваньне калi-небудзь - хоць праз дзесяць год - вярнуцца, выжыць, пабачыцца зноў.
   Узнавiлася слуханьне. Без Казьленкi. Калегiя, вiдаць, разьлiчвала, што ягоная адсутнасьць запалохае падсудных, застрахуе ад выпадаў, непажаданых для судзьдзяў. Але разьлiк быў няправiльны: адсутнасьць Казьленкi змабiлiзавала актыўнасьць ягоных сяброў. Перадача ад студэнтак таксама паддала аптымiзму, зьмянiла настрой. Кожны з ячэйкаўцаў адмаўляў свае паказаньнi на допытах, спасылаючыся на тое, што яны былi вымушаныя сьледчымi. Гэта нямала бянтэжыла Калегiю.
   Дзюндзiн, блiзкi сябра Казьленкi, запярэчваючы свае паказаньнi, пачаў неспадзявана з крытыкi Рамана Корзюка, i было напачатку невядома, куды ён гне.
   - Таленавiты фiлiстэр, дылетант, Корзюк неяк трапiў у поле вашага зроку i вы збудавалi на iм эфэмерную нацдэмаўскую групу ў ВПI, назваўшы яе адгалiнаваньнем арганiзацыi "Саюз вызваленьня Беларусi", дарэчы таксама выдуманай органамi НКВД. Корзюк хадзiў у Польшчу - я ня ведаю, цi па сваёй волi, - вярнуўся адтуль, дык i судзiце яго за пераход гранiцы. Праўда, ён сваю вiну ўжо направiў, вярнуўшыся дахаты. Але, скажэце, пры чым мы тут? Мы ў Польшчу не хадзiлi, а iншай вiны ў нас няма, прынамся ў мяне. Прашу суд вылучыць справу Корзюка асобна. Я не хачу адказваць за неабдуманую анарха-рамантычную авантуру Корзюка.
   Ячэйкавец, паэт Суднiк, адмаўляўся слаба, гаварыў, што ў яго, апрача нацыяналiстычных, ёсьць i вершы, прысьвечаныя Сталiну. Агульнай лiнii ён ня трымаўся, iшоў, як i Дзюндзiн, на раскол, даказваў сваю нявiнаватасьць у надзеi, што яго апраўдаюць.
   Калегiя гэткiм парадкам апытала ўсiх ячэйкаўцаў i пабачыўшы, што падсудныя пайшлi на адмаўленьне, зьмянiла тактыку: пачала дапытваць сьведкаў.
   Зьявiлася ў салi суду Камоцкая, засяроджаная, нэрвова нацягнутая.
   - Грамадзянка Камоцкая, у нас да вас толькi два пытаньнi, - зьвярнуўся да яе старэйшы з членаў Калегii, што сядзеў поруч Карпiка. - Першае: пацьвярджаеце вы свае паказаньнi ў мiлiцыi адносна зброi, знойдзенай у Рамана Корзюка на ягонай кватэры? Iнакш кажучы, цi пацьвярджаеце вы факт, што зброя, знойдзеная мiлiцыяй у Корзюка, належыла менавiта Корзюку? I другое пытаньне: цi вядомы быў вам факт прыналежнасьцi Корзюка да нацыяналiстычнай, нацдэмаўскай арганiзацыi? Паколькi вы былi ў блiзкiх адносiнах з падсудным, вы можаце дапамагчы нам высьветлiць гэтыя пытаньнi. Прашу!
   Камоцкая стаяла некалькi сэкунд моўчкi - думала, як-бы ня ведала, з чаго пачаць, i, надумаўшыся, лагодна ўсьмiхнулася, нявымушана, свабодна, ейны твар, напачатку пахмуры, асьвяцiўся, у вачох зайгралi, цяплынёй сагрэтыя, блакiтныя iскрынкi - iмгненна яна пахарашэла, гэта кiнулася ў вочы ня толькi Раману. Камоцкая загаварыла:
   - Паважаны суд! Дазвольце мне пачалавечаму, як ня ў судзе, як - калi-б мы сядзелi за сталом недзе ў гасьцях i мiрна гутарылi мiжсобку - душэўна i адкрыта, i вы захацелi-б у мяне запытацца, як я чуюся сёньня? Ведаеце, што я сказала-б! Я адказала-б: "Балiць сэрца: мае дарагiя сябры i знаёмыя ў бядзе i я нiчым не магу дапамагчы iм. Можа-б вы заступiлiся за iх, невiнаватых?"
   Усьмешка з твару Камоцкай зьнiкла, i яна змоўкла, застыгла, быццам чакаючы адказу. Але адказу яна не пачула, толькi тое, што яна свабодная i можа iсьцi.
   Увайшоў студэнт Шынкевiч, нэрвовы, але рашучы. Нiразу ня зiрнуўшы на сваiх учарайшых сяброў, павярнуўшыся тварам да суду i выслухаўшы ў нецярплiвасьцi пытаньне, ён пачаў:
   - Прыемна суду заявiць - атмасфэра ў iнстытуце ачышчана ад смуроду! Мы адчуваем сябе добра бяз сыканьня зьмяiнага гнязда нацыяналiстаў! Дзякуем нашым слаўным органам за разгром гэтай шайкi-лейкi! Я пачну канкрэтна, хто чым займаўся ў iнстытуце. Я не баюся...
   Шынкевiч сьведчыў супраць Корзюка, Казьленкi, Дзюндзiна, абвiнавачваў усю групу. Як ён сьцьвярджаў - група дэманстрацыйна размаўляла толькi пабеларуску - ня толькi на занятках, а i ўсюды: у iнтэрнаце, у студэнцкай сталовай, на вулiцы, у трамваi, у тэатры, у кiно. Нават падчас дыскусiяў на сэмiнары па расейскай лiтаратуры яны прынцыпова гаварылi пабеларуску. Зьбiралiся адзiн у аднаго, iгнаравалi заняткi, афiцыйны ўнiвэрсiтэт замянялi сваiм, нелегальным, хатнiм. Нiхто з iх нiколi не хадзiў на палiтзаняткi - маўляў, яны й так усё ведаюць. Найчасьцей група зьбiралася на кватэры ў Рамана Корзюка. Корзюк iнфармаваў сваiх гасьцей аб сваiх кантррэвалюцыйных кантактах, я ўпэўнены - з асобамi, што кiруюць кантррэвалюцыяй.
   Карпiк ня спыняў Шынкевiча, пакуль той у запале грамiў ячэйкаўцаў. Слухаў, назiраў, якое ўражаньне робяць на падсудных сьведчаньнi Шынкевiча. I толькi, калi Шынкевiч выдахся, Карпiк адпусьцiў яго.
   У залю ўвялi Казьленку. Раман Корзюк узьняў руку, прасiў слова. Слова яму не далi. Карпiк сказаў, як адсек:
   - Разгляд справаў закончаны, вiна падсудных устаноўлена, засталося пытаньне вызначыць кару.
   I Калегiя ў поўным сваiм складзе, уключна з пракурорам, зьнiкла - было вiдаць падсудным - за дзьвярыма сумежнага з трыбунай пакойчыку.
   Падсудныя чакалi прысуду. Скаваныя страхам, яны сядзелi моўчкi. Марцiновiчу стала дрэнна - ён баяўся расстрэлу, абвiс у сваiм крэсьле. Канваiр бачыў гэта, але ня выказваў турботаў за лёс зьняволенага.
   Не прайшло i дзесяцёх хвiлiн, як дзьверы сумежнага з трыбунай пакойчыку энэргiчна адчынiлiся i старшыня Спэцыяльнай Калегii Вярхоўнага суду БССР Карпiк - за iм iшлi гуськом усе члены Калегii - скамандваў: