Страница:
- Заснуў ты, цi што? - Раман адчувае далонь таварыша на сваiм плячы. Напарнiк кажа, што трэба варушыцца, хутка прыйдзе брыгадзiр замяраць, колькi вырабiлi кубамэтраў.
Корзюк кiдае лом, на якiм апёршыся вiсеў у сваёй мройнасьцi, бярэцца за кiрку i пачынае дзяўбаць.
А то - гэта ўжо, як боль - наблiзiцца, паўстане перад вачыма манастыр. Але бяз Валi. Хацеў-бы злавiць ейны зiрк, а ня можа. Ня можа ўявiць ейных вачэй, гэтак, каб яны глядзелi на яго выразна. Бачыць усё: ейную постаць, ейныя рухi, чуе ейную гаворку, мiгцiцца тое, што яна надзяе, а вось ейных вачэй ня можа ўявiць. Куды выразьней ён бачыць Ларысу, Дзiчкоўскую, Цыпiну, Розу Шкляр, Лагоўскую, Аўсееву. Сваiх хлопцаў - як ня было. Засталiся ад iх толькi нейкiя абрыўкi, iх постацi кудысьцi ўцякаюць, правальваюцца ў нейкiм бяздоньнi. Але зноў усплывае нешта iншае. I гэтак бясконца. Ты тут, а на самай справе цябе тут няма, ты там. Ды гэтак жыць цяжка. Трэба глядзець, як лепей абарачацца з кiркай, з ломам, з лапатай. Жыць не падманнай рэальнасьцяй, а сапраўднай, той, што побач. Iнакш - хутчэй змардуешся. Хоць гаворыць-жа мне сусед па нарах, што толькi маральная ўстойлiвасьць можа выратаваць зьняволенага, ягоная, нiчым напераадольная вера ў сьветлае можа абаранiць яго ад небясьпекi быць цалкам праглынутым цёмным, страшным бяздоньнем лягернага быту. Мройнасьць ачышчае цябе, узносiць над тым бяздоньнем, перад якiм ты стаiш увесь час. Асаблiва над такiм бяздоньнем, як Калыма. Тут ты як-бы па-за сьветам. Адсюль здаецца, што таго свету й няма зусiм. Толькi гэты i ты баiшся застацца ў iм назаўсёды. Тут уражае адвечная цiшыня. Нiадкуль не пачуеш гуку, апрача вытваранага табой, дый той глухне - колькi нi дзяўбi ломам, кiркой нутро гары паглынае яго. Такая бязгучнасьць аж палохае.
Таму хiба кожная вестка з "кантынэнту" (калымскi вязень думае, што ён на iншай зямлi), якая даходзiць сюды, успрыймаецца, як нейкая падзея, як радасьць, хоць-бы гэтая вестка i ня тычылася цябе, а твайго суседа. Ты запытаешся ў яго, што пiшуць, што чуваць там. Або твой сужыхар i сам раскажа табе.
Раман Корзюк не прапушчаў такiх весьцяў, настаўляў сваё вуха, прагнае да весьцяў, хоць i чужых. Але найчасьцей весьцi прыходзiлi з Сiбiру, з Беларусi нiколi. Прынамсi, ён яшчэ ня чуў, каб хто з беларусаў атрымлiваў, хоць iх тут i нямала.
Ды неспадзявана прыйшлi з Беларусi весьцi, i весьцi надзвычайныя, што вокамгненна абляцелi ўвесь лагер: Чырвоная Армiя заняла Заходнюю Беларусь. Сталiн з Гiтлерам разьбiлi Польшчу. СССР i Германiя цяпер у згодзе. Гэтыя весьцi пацьвердзiлiся i лагерным палiтработнiкам у адмысловым ягоным выступленьнi перад лагернiкамi. Лагернiкi ўспрынялi гэту навiну, як нешта такое, што можа заважыць i на iхным лёсе. У кожным разе, пачалося нешта новае. Калымскую цiшыню аглушыла вестка. Лагер узварушыўся, пачаў жыць нейкай надзеяй, нейкiмi спадзяваньнямi на лепшае. Зьняволены ня можа жыць без надзеi. Калi яе няма, ён стварае iлюзiю яе. Глядзi, Сталiн замiрыцца з Гiтлерам, ня будзе, як дасюль, напружаньня, наступiла ўжо нейкая разрадка, мiжнароднае палажэньне палепшылася, будзе лягчэй i нам, а можа Вусаты i нейкую амнiстыю абвесьцiць - перамога-ж, СССР узбуйнiўся.
Корзюк падумаў пра бацьку - што цяпер будзе з iм? Знойдуць. Возмуць. Няма дзе дзецца. Уцякаў у Польшчу, калi Польшча была, цяпер яе няма i няма сховiшча. Засудзiлi-ж на сьмерць, i, ўзяўшы ў рукi, учыняць сьмерць. Беларусь для Рамана паўстала ў новым вобразе. Больш акрэсьленай. Больш рэальнай. Больш сапраўднай. Ён думаў пра тую часьць яе, якая цяпер злучылася з ейнай другой часьцяй. Цi пазнаюць яны адна адную? Я пазнаў, калi быў там. Праўда, я ня бачыў яе, толькi вычуваў. Прайшоўся па ёй, i то ўначы. Яму гаварыў пра яе польскi чын, хоць, уласна, не пра яе, а пра Польшчу. Беларусь была для яго Польшчай. Ад майго бацькi польскi чын дамагаўся польскага патрыятызму, каб заслужыць сабе права на побыт у Польшчы. Я слухаў яго i ў мяне абражанага, ўспалыхнула свая, беларуская гордасьць. У тую сэкунду, як супрацiў, загаварыў у мяне беларускi патрыятызм. Але гэтак было тады. Цяпер ужо ўсё iншае. Цяпер Беларусь адна, суцэльная... I як сполах - вобраз бацькi: ён заплацiць за гэту цэласьць. Лепш-бы гэтай цэласьцi ня было. Айдзе цяпер Валя? Дзе цяпер усе? Якiмi дарогамi яны пайшлi? Манастыра-ж няма. Разьляцеўся. Няма ўсяго таго, што было. Яно цяпер, як несапраўднае. I цi было яно? Няма Галоўнага Корпусу Ўнiвэрсытэцкага Гарадка. Ён затушаваўся. Але-ж гэта ўсё яшчэ трымцiць у сэрцы.
Рамана Корзюка перакiнулi з забою на лесанарыхтоўку ў тайгу. Брыгада невялiкая, i ўсе зьмясьцiлiся ў якуцкай юрце. Канвою няма. Брыгаду ўзяў пад сваю адказнасьць наёмны дзесятнiк-сiбiрак. Але, каб i хацеў, куды ты пойдзеш адсюль? Каб i ўцёк, вярнуўся-б, згаладалы, назад, у юрту прасiць хлеба. Да "кантынэнту" далёка. Ня блiжай i да Бэрынгава пралiва. Пачалiся даўгiя ночы, i Рамана апаноўвалi думы яшчэ больш. Ён не разьвiтваўся з думамi пра Беларусь чамусьцi думаў, што ён стаiць перад паваротам туды. Аж вясною, калi сагнала сьнег i адкрылася з Галоўнай базы дарога ў юрту, прыйшоў лiст. Прыйшоў лiст... ад Валi.
- Што бачыў, Раман, сёньня ў сьнях? - запытаўся дзесятнiк. - Гавары!
Лесанарыхтоўшчыкi былi толькi што паднятыя, i, седзячы на нарах, яшчэ сонныя, сёрбалi суп з бляшаных талерак, зацiснутых памiж каленяў. Маленькiя дзьверы ў юрту дзесятнiк пакiнуў за сабой адчыненымi.
- Нiчога ня бачыў? Дык вось пабач! - i дзесятнiк падаў Раману абшарпаны, з мноствам пячатак i надпiсаў шэры канвэрт. Лiст доўга iшоў. Валя адрасавала яго ў Магадан. Адтуль ён блукаў па розных камандыроўках, пакуль ня трапiў у Ахоцкую Калыму i аж сюды, у юрту. Валi, пасля доўгiх пошукаў, усё-ж удалося даведацца пра Рамана ў Галоўным Упраўленьнi лагераў у Маскве. Сказалi, што Корзюк быў транспартаваны параходам "Трансбалт" - з Уладывастоку ў Магадан. Камоцкая пiсала аб гэтым адкрыта, як вiдаць, ня надта зважаючы на цэнзуру. Яна паведамляла, што бяз Цыпiнай яна наўрад цi знайшла-б яго. У Цыпiнай блат. Праз сваю сястру яна ўсё зрабiла: i свайго Петрака знайшла i Валi дапамагала знайсьцi Рамана.
Раман баяўся пачынаць чытаць лiст - чакаў пакуль абсядзiцца ўсхваляванасьць, пакуль не авалодае сабой, пакуль набудзе здольнасьць успрыймаць чытанае цьвяроза. З Рамана дзiвiлiся, чаму ён так марудзiць, угадвалi, калi ён пачаў чытаць, якое ўражаньне робiць на яго лiст - добрае, радаснае, цi ня надта прыемнае. Але ўсе былi радыя, што i ў iхную юрту штосьцi прыйшло. Няважна якая, але навiна з "кантынэнту", з таго сьвету. Гэта ўносiць у iхны аднастайны быт ажыўленьне. Аднакашнiкi, нарэшце, пакiнулi Рамана аднаго, даючы яму магчымасьць аддацца самому сабе са сваiм лiстом. Валя пiсала, што яна ў Сьмiлавiцкай дзесяцiгодцы выкладае беларускую мову i лiтаратуру, што ўсе "нашыя" разьехалiся, хто куды, толькi адна Цыпiна засталася настаўнiчаць у Менску. Улетку ў Беластоку яна, Валя, выкладала мову на настаўнiцкiх курсах. У Заходняй Беларусi не хапае настаўнiкаў, i "нашыя" едуць туды ахвотна. "I ведаеш што? Хацела адшукаць тваю сям'ю. Не ўдалося. Тут усё ў руху. Твайго бацьку можа ўжо знайшлi. Чакаю цябе. Колькi ў цябе год? Але ўсё роўна - буду чакаць. Нi за кога ня выйду замуж, на зло табе. Але я жартую. Мялешка на выпускным вечары фармальна i сур'ёзна зрабiў прапанову. Прасiў мае рукi. Бачыш, небясьпека для цябе iснуе. Але прабач. Не да жартаў. Гэта я хачу ў цябе выклiкаць рэўнасьць. Беражы сябе. Ня кiдайся. Уцалееш - мяне знойдзеш. Прыеду да цябе i ў Сiбiр. Цыпiна можа як выцягне вас - хадатайствуе за свайго Пецьку. У яе нарадзiлася дзяўчынка - Алеся. Бася ўсё можа. Бацькi мае старэюць. Робяцца слабымi, асаблiва мацi. Прасiла да сябе. Ня хочаць. Шкада мне iх, як i цябе. Яны спачуваюць. Яны ўсё ведаюць. Ларыса прыслала мне з Нароўлi лiст (яна там настаўнiчае), пытаецца, цi я што ведаю пра цябе. Сустракалiся з ёй на настаўнiцкай канфэрэнцыi ў Менску. Адносiны да мяне ў школе - так сабе. Але, ведаеш, бяру праўдаю i адкрытасьцяй. Што яшчэ? Тулюся да цябе. Будзь здароў. Твая..."
Нiшто так не падтрымлiвае цябе, не ратуе, як упэўненасьць, што нехта ёсьць у цябе, гатовы для цябе нават пайсьцi на ахвяру. Сам факт iснаваньня такога чалавека, сам факт, што ён ёсьць, што ён, пагатоў, любiць цябе - гэта тое, без чаго ты ня можаш жыць. I калi-б усяго гэтага ня было, ты мусiў-бы ўсё гэта выдумаць. I табе будуць лягчэйшыя тачка, лом, лапата, пiла, тапор, што-б там нi было. Гэта якраз тое, пра што й гаварыў мой сусед па нарах - меншавiк, якi адседжваў ужо свой дзесяты год. Маральная непахiснасьць, цудоўная казка - вось што трэба, каб вытрываць. I Раман жыў такой казкай, у такой маральнай узьнятасьцi. Валiн лiст толькi дадаваў гарту i ўпэўненасьцi. Бо як-жа iнакш? Разбурыш казку, разбурыш i сябе. Раман адразу-ж, як надарылася магчымасьць, адпiсаў Валi. I з нецярпеньнем чакаў. Але лiсты на Калыму прыходзяць ня хутка, i ты доўга будзеш жыць у чаканьнi iх, спадзявацца - бо як-жа iнакш? - што яны прыйдуць.
ЭПIЛЁГ
1
Праз дзень i ноч бесьперастанку iшлi таварныя. Дакладна невядома было з чым, але канечне-ж з дабром, плёнам людскiх рук. I ўсе яны iшлi толькi ў вадным напрамку - на Захад, праз Менск да станцыi Негарэлае i далей, у самыя лапы Гiтлера, як гаварылi тыя, хто на станцыях сустракаў i абслугоўваў гэтыя таварнiкi. Сталiн выконваў свае ўмовы з нямецкiм фюрэрам.
Зялезнадарожны мост, што нiзка зьвiсаў над Маскоўскай вулiцай у Менску, ня меў адпачынку: па iм грукацелi колы платформаў, яны несьлi ў чахлах зброю, таксама - на Захад. З воддалi, iдучы па Савецкай, вы маглi бачыць, як яны прабягалi праз мост, хутка зьнiкаючы ад людскога вока за абрысамi дамоў. Яны iмчалiся ўсю ноч; маскавалiся, але iм не ставала начы, i яны не саромiлiся бегчы ўжо i ўдзень, быццам дзесьцi там куды яны бягуць, шалее нячуваная бiтва, i плятформам iз зброяй канечна трэба як найхутчэй данесьцi яе да пякельнага бою, на карту якога пастаўлена ўсё.
Мянчане назiралi за гэтым рухам плятформаў i думалi пра сябе: нездарма-ж гэта, нешта-ж мае быць, нешта пачнецца i пачнецца, мабыць, хутка - глядзi, як праносяцца, нiбы ашалелыя плятформы з чахламi.
Толькi шапталi i трывожылiся перад нечым навiслым. Гэтае навiслае вычувалася ўсiмi i пра яго лiшне было-б гаварыць. Яно адбiвалася ў вачох, i яго нельга ўжо было схаваць пры сустрэчы.
- Ну - што?
- Нiчога. Сам бачыш.
- Часу мала.
- Так. Мала.
Усё было зразумела без гаворкi. Падсьведамае, яно рабiлася сьведамым. Людзi рыхтавалiся да нечага, рабiлiся як-бы лепшымi гаспадарамi. Пачалося назапашваньне, аж да такiх рэчаў, як соль.
Басю Цыпiну трывожыў рух на зялезнадарожным мосьце. Ейная кватэра ўсяго толькi якiх трыста мэтраў ад моста. Ёй ня сьпiцца, яна ня можа ня прыслухоўвацца да ночнага лёскату колаў на мосьце. Чуе адначасна, як дыхае Алеська. Куды дзенешся з ёй, яшчэ такой маленькай? Нашы хiба ня ўтрымаюцца i наскочаць тыя. Прачнешся, а яны ўжо тут. Маё аблiчча адразу выдасьць мяне. Не пашкадуюць i яе: яна не ў Петрака, а ў мяне ўдалася. Пецьку ня выпусьцяць. Нiкога з iх ня выпусьцяць! Зьмянiлася палажэньне на горшае.
Басi Цыпiнай не далi ўчора пабачаньня з мужам. Яна хадзiла з Алеськай, каб паказаць яе бацьку. Ён-жа ня бачыў яшчэ яе. Нiчога не дапамагло - маўляў, ня скончана сьледства. Якое-ж тут сьледства? Зноў судзiць? Прывезьлi судзiць нанова? Не разумею, што тут зьмянiлася. Прыгавор-жа адменены.
Пайшла да сястры параiцца. Яе не застала. Быў якраз сам. Сакратар. Ён i сказаў, што справа Пецькiнай групы дрэнь - Гiтлер ля варот i гатовы рынуцца. Час не такi, каб выпускаць злачынцаў, пагатоў нацыяналiстаў. Iх адразу падхопiць Адольф у моц сваёй нацыянальнай дакрыны. Я дамогся адмены прыгавору рэспублiканскага суда, але я бясьсiльны ўжо надаць справе твайго мужа спрыяльны для яго ход. Кажу, навiс Гiтлер. I я баюся, што ў гэткiх умовах кару iм збольшаць. У нашага адваката часу ўжо няма апэляваць да вышэйшых iнстанцыяў. Ды i ў тых iнстанцыях мы страцiлi вагу - там няма ўжо нашых людзей. У аблiччы вайны маiх людзей там адсунулi. Так што, мая даражэнькая, забудзь пра свайго Пецьку. Думай цяпер, як уратаваць сябе.
Цыпiна патэлефанавала Камоцкай у Сьмiлавiчах, каб тая прыехала да яе. I Камоцкая, спадзяючыся пачуць ад Цыпiнай нешта новае, пасьпяшалася - прыкацiла злоўленым на шашы аўтамабiлем. Апошнiм годам яны сустракалiся часта. Цыпiна iнфармавала Камоцкую пра ход справы. Абедзьве яны спадзявалiся, што iз скасаваньнем выраку беларускага Вярхоўнага суду Вярхоўным судом СССР справа групы пойдзе на лад, што, нарэшце, як сьлед разьбяруцца, i калi не апраўдаюць, дык, прынамся, залiчаць ужо адбытыя пяць год i выпусьцяць. Але сяброўкi ня ўлiчылi аднаго: вырак быў адменены "са стадыяй новага сьледства". I сьледства пачалося. Якраз гэтак, як i раней, паводля задумы Цiмошкi. Было нейкае адпружаньне, але яно было кароткiм, пачалося завiнчваньне гаек нанова, i была небясьпека, што зьняволеных засудзяць на яшчэ больш даўжэйшыя тэрмiны.
- Ты разумееш - крыўдна! Да болю крыўдна! Пецька, можна сказаць, пад бокам, тут, а пабачыцца не даюць. Напiсала лiст, адказу няма. А ён-жа тут. Я ведаю.
- Адкуль ты ведаеш, што яны тут? - запыталася Камоцкая. - Ты ўпэўненая, што яны тут?
- У гэтым я ўпэўненая. Я-ж табе ўжо гаварыла, што мой адвакат, член Прэзыдыюму Вярхоўнага суду СССР, знайшоў у справе нашых хлопцаў (Цыпiна ўсё яшчэ пастарому называла зьняволеных "хлопцамi") цэлы шэраг парушэньняў працэсуальнага характару i на падставе гэтага дамогся адмены прыгавору беларускага Вярхоўнага суда. Мелася справа быць перагледжанай нанова на карысьць, як я спадзявалася, майго Пецькi (я-ж хадатайнiчала за Пецьку), паколькi ў iх справа агульная, дык i на карысьць усiх iншых, уключна з тваiм Раманам. I каб перагледзець справу, спатрэбiлася во прывезьцi iх назад сюды, дзе iх судзiлi. Я спыталася ў Камэндатуры i мне сказалi, што Пётр Шыракоў у iх. А цi Раман тут, схадзi, даражэнькая, й запытайся. Ты ведаеш, колькi мне каштаваў адвакат? I ня толькi грошы тут. Каб ня захады майго швагра (сакратара ЦК КПБ) нiчога ня выйшла-б. Адвакат атрымаў доступ да справы нашых хлопцаў, вывучыў яе, паехаў у Маскву на паседжаньне Прэзыдыюму Вярхоўнага суда i зрабiў сваё. Я была амаль упэўненая, што справа выгарыць i на маiм парозе зьявiцца Пецька. Але ўсё, вiдаць, перавярнулася дагары нагамi. Запахла iншым. Швагра мой атрасае рукi - нiчым дапамагчы ўжо ня можа. Кажа - з пагрозай вайны справа нашых хлопцаў набывае якасна iншы характар. Яны-ж нацыяналiсты, а Гiтлеру такiя i патрэбныя. Але, скажы мне, якi з майго Пецькi нацыяналiст? Твой Раман, можа, й так. З-за яго расплачваецца i мой Пецька. Але цяпер не пра гэта трэба гаварыць. Змайструй перадачу для Рамана i мчы ў Камэндатуру. Цiкава, што табе скажуць. Так, цi так, а даведаешся, цi й Раман тут. Трэба-ж вынюхваць. Я й выклiкала цябе, каб нешта-ж рабiць, нешта парадзiць.
Камоцкая атрымала ад Рамана толькi два лiсты за пяцiгадовы пэрыяд. Апошнi лiст надыйшоў год таму назад, i яна ня ведала, што з iм. Пра справу "хлопцаў" яна ўзнавала ад Цыпiнай. Ад яе-ж яна даведалася i аб новым павароце ў справе зьняволеных, аб тым, што iх прывозяць назад у Менск. Як i Цыпiна, яна мела надзею на iхнае вызваленьне. Але на вызваленьне, як яна бачыць цяпер, няма надзеi.
- Дык зьбiрайся-ж хутчэй! Вяртайся й дакладвай! - жуцiла Бася Камоцкую. У мяне й заначуеш. Ранiцай пасьпееш i ў сваю школу.
У Камоцкай перадачы ў Камэндатуры ня прынялi таксама. У тых, у каго прыймалi, поркалiся ў дробязях, адкiдалi тое, што не дазвалялася. Работнiк унутраных органаў, калi Камоцкая назвала яму прозьвiшча Корзюка, доўга шукаў яго ў сьпiску, пытаўся, як завуць яго па бацьку, зьвяраў год нараджэньня i толькi пасьля гэтага сказаў, што перадачы яму недазволеныя.
- Але ён у вас?
- Мы такiх справак не даём.
- Маю-ж я права ведаць, пытацца?
- А хто вы такая? Жонка? Сястра?
Камоцкая нiчога не змагла адказаць на гэтыя пытаньнi i, зьбянтэжаная, стаяла ў нерашучасьцi, не магла запытацца пра што-небудзь iншае.
- Я - нявеста чалавека, пра якога пытаюся, - раптам стрэлiла ёй сказаць гэта, ў наiўным спадзяваньнi, што такi аргумант пераканае работнiка ўнутраных органаў.
- На вулiцы шмат такiх нявестаў.
Грубасьць работнiка ўнутраных органаў прынiзiла Камоцкую, на яе кiдалi зьдзiўленыя позiркi жанчыны, што стаялi ў чарзе, ёй было сорамна i яна ня ведала, што ёй рабiць далей - iсьцi цi нечага чакаць.
- Грамадзянка, я задаволю вашае права на запытаньне. Асоба, пра якую вы пытаецеся, у нас, але прыняць перадачу мы ня можам. Усё!
Камоцкая пакiнула Камэндатуру. Яна дакарала сябе за сваю бездапаможнасьць, нявынаходлiвасьць, збытнасьць, недаросласьць. Мець, як яна, дазнаньне з такой установай, з такiмi людзьмi i ня ўмець абыходзiцца з iмi - проста недарэчнасьць. Не, ня Цыпiна я.
Праходзiць паўз фабрыку-кухню. Як калiсьцi яна сама з Раманам, там клумяцца - вiдаць-жа - студэнты спадзяючыся атрымаць з ежы нешта таньнейшае. Цяпер яна настаўнiца i магла-б заняць столiк на другiм паверсе фабрыкi-кухнi, дзе кормяць смачней, але яна ня пойдзе туды, гэта было-б грэхам, здрадай Раману.
На Савецкай, ля манастыра, вiталiся з ёю ейныя клёны. Цяжка прайсьцi паўз iх, сьведкаў ейнага дзявоцтва. Справа застыў i палохае сваiмi мурамi Дом Ураду. Калiсьцi яна ўспрыймала яго iнакш. Зараз вось i Цыпiна. Праз два дамы, на левым баку. Усё знаёмае. Усё зьвязанае з ёй самою. Направа была-б царква. Але яе няма. Дынамiт Яраслаўскага яе не пашкадаваў. Перад ейнымi вачыма праз чыгуначны мост праймчаўся цягнiк з чырвонаармейскiмi пiлоткамi ў вокнах.
Камоцкая не хацела заставацца нанач у Цыпiнай - дома чакаюць бацькi. За iмi трэба прыглядаць. Але Цыпiна ўгаварыла яе.
- Бяры трубку! Пазванi iм i яны супакояцца. Ты-ж хросная наша. Пабудзь у нас. Хрысьцiла-ж Алеську ты? Я-ж, ведаеш, няхрышчоная. А Алеська ўжо хрышчоная. Я рада. Мы з Пецькам дамовiлiся так зрабiць, калi яшчэ ня было яе на гэтым сьвеце. Алесьцы такой можа ляпей будзе. Можа ўцалее, як прыйдуць тыя iрады.
- Ты ўжо гэтак упэўненая, што яны прыйдуць?
- Прыйдуць, Валечка. Сэрца маё чуе. Чуеш, як гудзе мост! Ня сьцiхае. Нездарма гудзе.
Камоцкая, застаўшыся, перадала Цыпiнай ва ўсiх дэталях сцэну сваiх адведзiнаў Камэндатуры.
- Значыцца, справа сапраўды дрэнь. Мой швагра гаварыў праўду - засудзяць iх яшчэ на большае. Гэтак Алеська i не дачакаецца свайго таткi - вунь вiдаць адсюль вежа турмы, у якой ён сядзiць, а пабачыць нельга. Часамi мне здаецца, што Пецька глядзiць з той вежы прама мне ў вакно i я магу бачыць яго. Чэснае слова.
- Чаго хочаш, тое й здаецца. Можа-ж мы iх яшчэ пабачым. Напраўду!
Камоцкая распакавала каробку з прыгожай сукенкай для хрэсьнiцы. Прымерылi. Пасавала добра. Бася папрасiла Алеську даць хроснай "буськi". Пацалавала сама хросную.
- Згатуем тады абед якi. Ты зарабiла, - зьмянiлася на жартлiвую Цыпiна. А па абедзе прагуляемся па Валадарскага - можа яны пабачаць нас з табою. Заўсёды-ж, калi йдзеш паўз турмы, махаюць рукамi праз краты. Праўда, цяпер ужо надзелi на вокны "наморднiкi" - не памахаеш. Але ня ўсюды. Нашыя нас пабачаць.
Да абеду Цыпiна паставiла на стол бутэльку вiна. Выпiлi за сустрэчу з сваiмi "мужыкамi". Бася ўсё жартавала.
- Заўтра зноў пойдзем да таткi з Алеськай. Буду забiраць з садка Алеську пасьля заняткаў у школе i буду хадзiць з ёй туды кожны дзень, пакуль не дазволяць пабачыцца. Калi я не вазьму сабой, дык можа Алеська возьме паглядзi, якая яна прыгожанькая ў тваёй сукенцы. Ты заглядай туды таксама часьцей. Пiшы Раману, як я пiшу Пецьку. Ведаеш-жа, iм будзе лягчэй. Няхай ведаюць, што мы ня выйшлi замуж.
Забралi Алеську i выйшлi на вулiцу. Сонца ўжо iшло на спад, ягоныя пазалочаныя праменьнi, як штыхамi, пракалвалi панадворкi, сьлiзгалiся па сьценах дамоў, запальвалi пажар на агародах.
Абыйшлi два разы турму - з аднаго боку i з другога, - паглядаючы на ейныя вокны. Адтуль не падаў нiхто нiякага знаку. Толькi з аднэй вуглавой вежы, з вакна, узятага ў краты, пачуўся воклiч - адзiн раз, другi, трэйцi. Выкiнулася белая хустачка ў прадзетай праз краты руцэ. З вышкi вартавы стрэлiў, i куля, цiўкнуўшы, зьбiла на сьцяне пабелку i тая з шорахам пасыпалася на зямлю.
- Вось табе й пабачылi, - спалохана прагаварыла Цыпiна. Узяла на рукi Алеську. Прытулiла.
Яны павярнулi дамоў. Валя ўвесь час маўчала, як-бы нешта абдумвала. Цыпiнай здавалася, што Валя ня так турбуецца, як яна. Цыпiна нiколi не магла дабрацца да патайнага ў душы Камоцкай. Сама-ж Камоцкая не праяўлялася так лёгка, як Цыпiна.
Прыйшлi дахаты. Гаворка неяк ня йшла. Валя разглядала толькi што атрыманыя Цыпiнай навiнкi, яшчэ не пастаўленыя ў кнiжную шафу. Цыпiна мыла Алеську, рыхтавала яе ў "пасьцельку".
Зьвечарэла на двары, насунулiся лёгкiя, празрыстыя вясеньнiя змрокi. Цыпiна запалiла сьвечку ў сваёй спальнi, найбольшым пакоi ў ейнай кватэры. Сьвечка, гаварыла яна, стварае атмасфэру. Электрыка не. Прынесла пачатую за абедам бутэльку вiна.
- Разап'ём, Валя. Нешта паганы настрой.
Пiлi. Разгаварылiся. Душы сталi мякчэйшымi, больш адкрытымi.
- Ну а што, Валя, калi прыйдуць немцы, пойдзеш у лес?
- Я ня веру, што яны прыйдуць, а калi прыйдуць - пабачу.
- А ведаеш - што? Я... пайду. Выйдзе, можа, Пеця i яго забяру. Нам, напаўхрысьцiянам, заставацца неяк.
- Ах, ня бойся!
- А я баюся, Валя. Ты ў Сьмiлавiчах ня чуеш гулу, а я тут чую, бачу. Ня так бачу, як чую. Адзiн мост што кажа! Паслухай! Чуеш колы? Iмчацца колы адныя наўздагонку другiм. Кладзiся са мной спаць разам - ложак шырокi. З табою можа я ня буду чуць колаў. Дый не хачу-ж я класьцi цябе там, адкуль цябе калiсьцi паднялi. (Бася мела на ўвазе арышт Валi на ейнай кватэры, калi яна спала ў сумежным з Басiнай спальняй пакойчыку.) Няпрыемна там лажыцца зноў.
Было ўжо запоўнач, а яны ўсё ня клалiся - думалi, напаўп'яныя дуры, што да iх прыйдуць Пецька i Раман. Яны-ж тут, зусiм блiзка. Як за перагародкай. Да таго вычувалася iхная блiзiня!
Валя яшчэ напiсала Раману ў турму лiст. I тады толькi лягла. У сьне, увесь час, у ейнай памяцi гарэла, як падсьвечаная маленькiмi лiхтарыкамi, напiсаная ёю ў лiсьце да Рамана фраза: "Калi цябе выпусьцяць, я сустрэну цябе ў ваколiцах Менску, на дарозе твайго сьледаваньня".
Басi не давалi супакою цягнiкi, што праходзiлi праз мост. Яна будзiла Валю, але той усё бегла агнiстым тоненькiм шнурочкам напiсаная ёю ў лiсьце фраза аб спатканьнi з Раманам, i яна ня прачыналася, ня ўспрыймала Басiных штуршкоў.
На Захад-жа - чуваць было - iшлi бесьперастанку цягнiкi, напаўнялi ноч сваiм нязвычайным бегам, быццам хацелi разбудзiць дрэмнасьць заснулых мянчанаў.
2
Праз вакно ў камэры вiдаць было толькi неба. Унiз зiрнуць - засланяў "наморднiк". Поруч Рамана стаяў нядаўна арыштаваны сяржант (яшчэ ва ўсiм вайсковым) i таксама ўглядаўся ў неба - там было неспакойна, пiкiравалi самалёты, зноў узьляталi, рэзалi неба, выглядала - iшла бiтва. Усё менскае неба было засталучана самалётамi.
- Гэта манэўры, - сьцьвердзiў сяржант. - Паводля апошняга загаду Цiмашэнкi, манэўры, баявыя дзеяньнi мусяць адбывацца дакладна так, як таго вымагала-б абстаноўка пры нападзе сапраўднага ворага.
- Гэта не манэўры, а вайна. Ня дуры галавы, - запярэчыў iншы вайсковы, што падыйшоў быў да вакна i таксама назiраў за небам з выглядам абазнанага чалавека.
Да вакна пачалi падыходзiць iншыя, стаялi натоўпам, не адыходзiлiся. Камэра прыцiхла. Разьдзялiлася ў сваiх меркаваньнях - манэўры цi вайна. Сьцьвярджаць, што вайна - рызыкоўна: можа ты хочаш яе. Лепш маўчаць, ня выказваць свае, такой цi iншай думкi. I камэра маўчала. Час ад часу - чуваць было - здрыгвалiся (цi гэта так толькi здавалася) тоўстыя мураваныя сьцены турмы.
Надыйшоў час абеду, а "баланды" ня прыносiлi, хоць i быў чуцён нейкi шорах за дзьвярыма на карыдоры, быццам там усё-ткi рыхтавалiся выдаць абед. Але дзьверы ўсё не адчынялiся i на калёсiках не ўяжджаў бак з апалонiкам для раздачы супу. Адцяжка была ненармальнай. Камэра гадала аб прычыне такой няўпраўкi.
Раман Корзюк пасьля Калымы сядзiць ужо трэйцi месяц i амаль кожную ноч яго цягаюць на допыты. Нават давалi два разы вочную стаўку, з кiм-бы вы думалi - з бацькам. Знарок гэта рабiлi, бяз дай прычыны, абы толькi квялiць, надсадзiць сэрца, зламаць, учынiць трагедыю. Бацьку прывезьлi ў менскую турму з Польшчы, з Заходняй Беларусi. Справу яго перадалi ваеннаму пракурору. Забойства сакратара райкома партыi Ленскага ад яго не адпала. Бацька сьмертнiк. Яго засудзiлi ў Заслаўi на сьмерць. Сын быў на тым судзе, падумаць толькi - за сьведку супраць бацькi. У Заслаўi Раман ня бачыў бацькi - яго судзiлi завочна. А цяпер вось зьвялi разам... даюць вочную стаўку. Можа выцерпiць душа? Мая i яго? Сутыкнуць сына з бацькам! Мучыць чалавека нямаведама за што! Невiнаватага чалавека! Для таго толькi, каб схаваць сваё, энкэвэдэўскае забойства Ленскага.
Але Раман пастанавiў выжыць. Зьбiраў сiлы. Ведаў - патрэбныя будуць для новых выпрабаваньняў. Але цi выжыве бацька? Ён ужо нядужы. Ня выцерпiць расстаньня з мацi.
Дзьверы ў камэру ўсё не адчынялiся, арыштаваных нiхто, як звычайна, не правяраў, не падлiчваў, быццам на iх забылiся, пакiнулi. Толькi здраджалi сьцены турмы - iх глухiя ўздрыгi прадвяшчалi нешта нячуванае дасюль.
У камэры згасла лямпачка, спынiлася перадача электраэнэргii. Сьцямнела быў ужо вечар. Адчынiлiся, нарэшце, дзьверы i на парозе стаў чалавек з сьвечкаю ў руках:
- Граждане, прошу соблюдать спокойствие. Ждите распоряжения.
I выйшаў. Засквiлеў зялезны засоў. Замкнулiся дзьверы, быццам назаўсёды.
Дазналiся - няма сьвятла i на двары i на вартавых вышках. Уся сыстэма не працуе.
Аж дзесьцi апоўначы зварухнулiся - як толькi ня ськiнуцца - сьцены турмы выбухнула, казалi нашыя ваенныя, бомба. Недзе зусiм блiзка, магчыма ў жаночы корпус трапiла.
- Ня можа быць. Турмаў не бамбяць, - асьмелiўся нехта запярэчыць.
- Думаеш, пашкадуюць цябе?
Тымчасам дзесьцi далей чулiся нясьцiханныя выбухi, быццам загаманiла дасюлешняя цiшыня i, ўзбунтаваная, не магла сьцiшыцца - рвалася на клочча.
У камэры ўжо нiхто не сумляваўся, што йдзе ня што iншае, як бамбёжка. Хто яе пачаў - з нiчыiх вуснаў гэтага нельга было пачуць, хоць i вядома было, хто.
Корзюк кiдае лом, на якiм апёршыся вiсеў у сваёй мройнасьцi, бярэцца за кiрку i пачынае дзяўбаць.
А то - гэта ўжо, як боль - наблiзiцца, паўстане перад вачыма манастыр. Але бяз Валi. Хацеў-бы злавiць ейны зiрк, а ня можа. Ня можа ўявiць ейных вачэй, гэтак, каб яны глядзелi на яго выразна. Бачыць усё: ейную постаць, ейныя рухi, чуе ейную гаворку, мiгцiцца тое, што яна надзяе, а вось ейных вачэй ня можа ўявiць. Куды выразьней ён бачыць Ларысу, Дзiчкоўскую, Цыпiну, Розу Шкляр, Лагоўскую, Аўсееву. Сваiх хлопцаў - як ня было. Засталiся ад iх толькi нейкiя абрыўкi, iх постацi кудысьцi ўцякаюць, правальваюцца ў нейкiм бяздоньнi. Але зноў усплывае нешта iншае. I гэтак бясконца. Ты тут, а на самай справе цябе тут няма, ты там. Ды гэтак жыць цяжка. Трэба глядзець, як лепей абарачацца з кiркай, з ломам, з лапатай. Жыць не падманнай рэальнасьцяй, а сапраўднай, той, што побач. Iнакш - хутчэй змардуешся. Хоць гаворыць-жа мне сусед па нарах, што толькi маральная ўстойлiвасьць можа выратаваць зьняволенага, ягоная, нiчым напераадольная вера ў сьветлае можа абаранiць яго ад небясьпекi быць цалкам праглынутым цёмным, страшным бяздоньнем лягернага быту. Мройнасьць ачышчае цябе, узносiць над тым бяздоньнем, перад якiм ты стаiш увесь час. Асаблiва над такiм бяздоньнем, як Калыма. Тут ты як-бы па-за сьветам. Адсюль здаецца, што таго свету й няма зусiм. Толькi гэты i ты баiшся застацца ў iм назаўсёды. Тут уражае адвечная цiшыня. Нiадкуль не пачуеш гуку, апрача вытваранага табой, дый той глухне - колькi нi дзяўбi ломам, кiркой нутро гары паглынае яго. Такая бязгучнасьць аж палохае.
Таму хiба кожная вестка з "кантынэнту" (калымскi вязень думае, што ён на iншай зямлi), якая даходзiць сюды, успрыймаецца, як нейкая падзея, як радасьць, хоць-бы гэтая вестка i ня тычылася цябе, а твайго суседа. Ты запытаешся ў яго, што пiшуць, што чуваць там. Або твой сужыхар i сам раскажа табе.
Раман Корзюк не прапушчаў такiх весьцяў, настаўляў сваё вуха, прагнае да весьцяў, хоць i чужых. Але найчасьцей весьцi прыходзiлi з Сiбiру, з Беларусi нiколi. Прынамсi, ён яшчэ ня чуў, каб хто з беларусаў атрымлiваў, хоць iх тут i нямала.
Ды неспадзявана прыйшлi з Беларусi весьцi, i весьцi надзвычайныя, што вокамгненна абляцелi ўвесь лагер: Чырвоная Армiя заняла Заходнюю Беларусь. Сталiн з Гiтлерам разьбiлi Польшчу. СССР i Германiя цяпер у згодзе. Гэтыя весьцi пацьвердзiлiся i лагерным палiтработнiкам у адмысловым ягоным выступленьнi перад лагернiкамi. Лагернiкi ўспрынялi гэту навiну, як нешта такое, што можа заважыць i на iхным лёсе. У кожным разе, пачалося нешта новае. Калымскую цiшыню аглушыла вестка. Лагер узварушыўся, пачаў жыць нейкай надзеяй, нейкiмi спадзяваньнямi на лепшае. Зьняволены ня можа жыць без надзеi. Калi яе няма, ён стварае iлюзiю яе. Глядзi, Сталiн замiрыцца з Гiтлерам, ня будзе, як дасюль, напружаньня, наступiла ўжо нейкая разрадка, мiжнароднае палажэньне палепшылася, будзе лягчэй i нам, а можа Вусаты i нейкую амнiстыю абвесьцiць - перамога-ж, СССР узбуйнiўся.
Корзюк падумаў пра бацьку - што цяпер будзе з iм? Знойдуць. Возмуць. Няма дзе дзецца. Уцякаў у Польшчу, калi Польшча была, цяпер яе няма i няма сховiшча. Засудзiлi-ж на сьмерць, i, ўзяўшы ў рукi, учыняць сьмерць. Беларусь для Рамана паўстала ў новым вобразе. Больш акрэсьленай. Больш рэальнай. Больш сапраўднай. Ён думаў пра тую часьць яе, якая цяпер злучылася з ейнай другой часьцяй. Цi пазнаюць яны адна адную? Я пазнаў, калi быў там. Праўда, я ня бачыў яе, толькi вычуваў. Прайшоўся па ёй, i то ўначы. Яму гаварыў пра яе польскi чын, хоць, уласна, не пра яе, а пра Польшчу. Беларусь была для яго Польшчай. Ад майго бацькi польскi чын дамагаўся польскага патрыятызму, каб заслужыць сабе права на побыт у Польшчы. Я слухаў яго i ў мяне абражанага, ўспалыхнула свая, беларуская гордасьць. У тую сэкунду, як супрацiў, загаварыў у мяне беларускi патрыятызм. Але гэтак было тады. Цяпер ужо ўсё iншае. Цяпер Беларусь адна, суцэльная... I як сполах - вобраз бацькi: ён заплацiць за гэту цэласьць. Лепш-бы гэтай цэласьцi ня было. Айдзе цяпер Валя? Дзе цяпер усе? Якiмi дарогамi яны пайшлi? Манастыра-ж няма. Разьляцеўся. Няма ўсяго таго, што было. Яно цяпер, як несапраўднае. I цi было яно? Няма Галоўнага Корпусу Ўнiвэрсытэцкага Гарадка. Ён затушаваўся. Але-ж гэта ўсё яшчэ трымцiць у сэрцы.
Рамана Корзюка перакiнулi з забою на лесанарыхтоўку ў тайгу. Брыгада невялiкая, i ўсе зьмясьцiлiся ў якуцкай юрце. Канвою няма. Брыгаду ўзяў пад сваю адказнасьць наёмны дзесятнiк-сiбiрак. Але, каб i хацеў, куды ты пойдзеш адсюль? Каб i ўцёк, вярнуўся-б, згаладалы, назад, у юрту прасiць хлеба. Да "кантынэнту" далёка. Ня блiжай i да Бэрынгава пралiва. Пачалiся даўгiя ночы, i Рамана апаноўвалi думы яшчэ больш. Ён не разьвiтваўся з думамi пра Беларусь чамусьцi думаў, што ён стаiць перад паваротам туды. Аж вясною, калi сагнала сьнег i адкрылася з Галоўнай базы дарога ў юрту, прыйшоў лiст. Прыйшоў лiст... ад Валi.
- Што бачыў, Раман, сёньня ў сьнях? - запытаўся дзесятнiк. - Гавары!
Лесанарыхтоўшчыкi былi толькi што паднятыя, i, седзячы на нарах, яшчэ сонныя, сёрбалi суп з бляшаных талерак, зацiснутых памiж каленяў. Маленькiя дзьверы ў юрту дзесятнiк пакiнуў за сабой адчыненымi.
- Нiчога ня бачыў? Дык вось пабач! - i дзесятнiк падаў Раману абшарпаны, з мноствам пячатак i надпiсаў шэры канвэрт. Лiст доўга iшоў. Валя адрасавала яго ў Магадан. Адтуль ён блукаў па розных камандыроўках, пакуль ня трапiў у Ахоцкую Калыму i аж сюды, у юрту. Валi, пасля доўгiх пошукаў, усё-ж удалося даведацца пра Рамана ў Галоўным Упраўленьнi лагераў у Маскве. Сказалi, што Корзюк быў транспартаваны параходам "Трансбалт" - з Уладывастоку ў Магадан. Камоцкая пiсала аб гэтым адкрыта, як вiдаць, ня надта зважаючы на цэнзуру. Яна паведамляла, што бяз Цыпiнай яна наўрад цi знайшла-б яго. У Цыпiнай блат. Праз сваю сястру яна ўсё зрабiла: i свайго Петрака знайшла i Валi дапамагала знайсьцi Рамана.
Раман баяўся пачынаць чытаць лiст - чакаў пакуль абсядзiцца ўсхваляванасьць, пакуль не авалодае сабой, пакуль набудзе здольнасьць успрыймаць чытанае цьвяроза. З Рамана дзiвiлiся, чаму ён так марудзiць, угадвалi, калi ён пачаў чытаць, якое ўражаньне робiць на яго лiст - добрае, радаснае, цi ня надта прыемнае. Але ўсе былi радыя, што i ў iхную юрту штосьцi прыйшло. Няважна якая, але навiна з "кантынэнту", з таго сьвету. Гэта ўносiць у iхны аднастайны быт ажыўленьне. Аднакашнiкi, нарэшце, пакiнулi Рамана аднаго, даючы яму магчымасьць аддацца самому сабе са сваiм лiстом. Валя пiсала, што яна ў Сьмiлавiцкай дзесяцiгодцы выкладае беларускую мову i лiтаратуру, што ўсе "нашыя" разьехалiся, хто куды, толькi адна Цыпiна засталася настаўнiчаць у Менску. Улетку ў Беластоку яна, Валя, выкладала мову на настаўнiцкiх курсах. У Заходняй Беларусi не хапае настаўнiкаў, i "нашыя" едуць туды ахвотна. "I ведаеш што? Хацела адшукаць тваю сям'ю. Не ўдалося. Тут усё ў руху. Твайго бацьку можа ўжо знайшлi. Чакаю цябе. Колькi ў цябе год? Але ўсё роўна - буду чакаць. Нi за кога ня выйду замуж, на зло табе. Але я жартую. Мялешка на выпускным вечары фармальна i сур'ёзна зрабiў прапанову. Прасiў мае рукi. Бачыш, небясьпека для цябе iснуе. Але прабач. Не да жартаў. Гэта я хачу ў цябе выклiкаць рэўнасьць. Беражы сябе. Ня кiдайся. Уцалееш - мяне знойдзеш. Прыеду да цябе i ў Сiбiр. Цыпiна можа як выцягне вас - хадатайствуе за свайго Пецьку. У яе нарадзiлася дзяўчынка - Алеся. Бася ўсё можа. Бацькi мае старэюць. Робяцца слабымi, асаблiва мацi. Прасiла да сябе. Ня хочаць. Шкада мне iх, як i цябе. Яны спачуваюць. Яны ўсё ведаюць. Ларыса прыслала мне з Нароўлi лiст (яна там настаўнiчае), пытаецца, цi я што ведаю пра цябе. Сустракалiся з ёй на настаўнiцкай канфэрэнцыi ў Менску. Адносiны да мяне ў школе - так сабе. Але, ведаеш, бяру праўдаю i адкрытасьцяй. Што яшчэ? Тулюся да цябе. Будзь здароў. Твая..."
Нiшто так не падтрымлiвае цябе, не ратуе, як упэўненасьць, што нехта ёсьць у цябе, гатовы для цябе нават пайсьцi на ахвяру. Сам факт iснаваньня такога чалавека, сам факт, што ён ёсьць, што ён, пагатоў, любiць цябе - гэта тое, без чаго ты ня можаш жыць. I калi-б усяго гэтага ня было, ты мусiў-бы ўсё гэта выдумаць. I табе будуць лягчэйшыя тачка, лом, лапата, пiла, тапор, што-б там нi было. Гэта якраз тое, пра што й гаварыў мой сусед па нарах - меншавiк, якi адседжваў ужо свой дзесяты год. Маральная непахiснасьць, цудоўная казка - вось што трэба, каб вытрываць. I Раман жыў такой казкай, у такой маральнай узьнятасьцi. Валiн лiст толькi дадаваў гарту i ўпэўненасьцi. Бо як-жа iнакш? Разбурыш казку, разбурыш i сябе. Раман адразу-ж, як надарылася магчымасьць, адпiсаў Валi. I з нецярпеньнем чакаў. Але лiсты на Калыму прыходзяць ня хутка, i ты доўга будзеш жыць у чаканьнi iх, спадзявацца - бо як-жа iнакш? - што яны прыйдуць.
ЭПIЛЁГ
1
Праз дзень i ноч бесьперастанку iшлi таварныя. Дакладна невядома было з чым, але канечне-ж з дабром, плёнам людскiх рук. I ўсе яны iшлi толькi ў вадным напрамку - на Захад, праз Менск да станцыi Негарэлае i далей, у самыя лапы Гiтлера, як гаварылi тыя, хто на станцыях сустракаў i абслугоўваў гэтыя таварнiкi. Сталiн выконваў свае ўмовы з нямецкiм фюрэрам.
Зялезнадарожны мост, што нiзка зьвiсаў над Маскоўскай вулiцай у Менску, ня меў адпачынку: па iм грукацелi колы платформаў, яны несьлi ў чахлах зброю, таксама - на Захад. З воддалi, iдучы па Савецкай, вы маглi бачыць, як яны прабягалi праз мост, хутка зьнiкаючы ад людскога вока за абрысамi дамоў. Яны iмчалiся ўсю ноч; маскавалiся, але iм не ставала начы, i яны не саромiлiся бегчы ўжо i ўдзень, быццам дзесьцi там куды яны бягуць, шалее нячуваная бiтва, i плятформам iз зброяй канечна трэба як найхутчэй данесьцi яе да пякельнага бою, на карту якога пастаўлена ўсё.
Мянчане назiралi за гэтым рухам плятформаў i думалi пра сябе: нездарма-ж гэта, нешта-ж мае быць, нешта пачнецца i пачнецца, мабыць, хутка - глядзi, як праносяцца, нiбы ашалелыя плятформы з чахламi.
Толькi шапталi i трывожылiся перад нечым навiслым. Гэтае навiслае вычувалася ўсiмi i пра яго лiшне было-б гаварыць. Яно адбiвалася ў вачох, i яго нельга ўжо было схаваць пры сустрэчы.
- Ну - што?
- Нiчога. Сам бачыш.
- Часу мала.
- Так. Мала.
Усё было зразумела без гаворкi. Падсьведамае, яно рабiлася сьведамым. Людзi рыхтавалiся да нечага, рабiлiся як-бы лепшымi гаспадарамi. Пачалося назапашваньне, аж да такiх рэчаў, як соль.
Басю Цыпiну трывожыў рух на зялезнадарожным мосьце. Ейная кватэра ўсяго толькi якiх трыста мэтраў ад моста. Ёй ня сьпiцца, яна ня можа ня прыслухоўвацца да ночнага лёскату колаў на мосьце. Чуе адначасна, як дыхае Алеська. Куды дзенешся з ёй, яшчэ такой маленькай? Нашы хiба ня ўтрымаюцца i наскочаць тыя. Прачнешся, а яны ўжо тут. Маё аблiчча адразу выдасьць мяне. Не пашкадуюць i яе: яна не ў Петрака, а ў мяне ўдалася. Пецьку ня выпусьцяць. Нiкога з iх ня выпусьцяць! Зьмянiлася палажэньне на горшае.
Басi Цыпiнай не далi ўчора пабачаньня з мужам. Яна хадзiла з Алеськай, каб паказаць яе бацьку. Ён-жа ня бачыў яшчэ яе. Нiчога не дапамагло - маўляў, ня скончана сьледства. Якое-ж тут сьледства? Зноў судзiць? Прывезьлi судзiць нанова? Не разумею, што тут зьмянiлася. Прыгавор-жа адменены.
Пайшла да сястры параiцца. Яе не застала. Быў якраз сам. Сакратар. Ён i сказаў, што справа Пецькiнай групы дрэнь - Гiтлер ля варот i гатовы рынуцца. Час не такi, каб выпускаць злачынцаў, пагатоў нацыяналiстаў. Iх адразу падхопiць Адольф у моц сваёй нацыянальнай дакрыны. Я дамогся адмены прыгавору рэспублiканскага суда, але я бясьсiльны ўжо надаць справе твайго мужа спрыяльны для яго ход. Кажу, навiс Гiтлер. I я баюся, што ў гэткiх умовах кару iм збольшаць. У нашага адваката часу ўжо няма апэляваць да вышэйшых iнстанцыяў. Ды i ў тых iнстанцыях мы страцiлi вагу - там няма ўжо нашых людзей. У аблiччы вайны маiх людзей там адсунулi. Так што, мая даражэнькая, забудзь пра свайго Пецьку. Думай цяпер, як уратаваць сябе.
Цыпiна патэлефанавала Камоцкай у Сьмiлавiчах, каб тая прыехала да яе. I Камоцкая, спадзяючыся пачуць ад Цыпiнай нешта новае, пасьпяшалася - прыкацiла злоўленым на шашы аўтамабiлем. Апошнiм годам яны сустракалiся часта. Цыпiна iнфармавала Камоцкую пра ход справы. Абедзьве яны спадзявалiся, што iз скасаваньнем выраку беларускага Вярхоўнага суду Вярхоўным судом СССР справа групы пойдзе на лад, што, нарэшце, як сьлед разьбяруцца, i калi не апраўдаюць, дык, прынамся, залiчаць ужо адбытыя пяць год i выпусьцяць. Але сяброўкi ня ўлiчылi аднаго: вырак быў адменены "са стадыяй новага сьледства". I сьледства пачалося. Якраз гэтак, як i раней, паводля задумы Цiмошкi. Было нейкае адпружаньне, але яно было кароткiм, пачалося завiнчваньне гаек нанова, i была небясьпека, што зьняволеных засудзяць на яшчэ больш даўжэйшыя тэрмiны.
- Ты разумееш - крыўдна! Да болю крыўдна! Пецька, можна сказаць, пад бокам, тут, а пабачыцца не даюць. Напiсала лiст, адказу няма. А ён-жа тут. Я ведаю.
- Адкуль ты ведаеш, што яны тут? - запыталася Камоцкая. - Ты ўпэўненая, што яны тут?
- У гэтым я ўпэўненая. Я-ж табе ўжо гаварыла, што мой адвакат, член Прэзыдыюму Вярхоўнага суду СССР, знайшоў у справе нашых хлопцаў (Цыпiна ўсё яшчэ пастарому называла зьняволеных "хлопцамi") цэлы шэраг парушэньняў працэсуальнага характару i на падставе гэтага дамогся адмены прыгавору беларускага Вярхоўнага суда. Мелася справа быць перагледжанай нанова на карысьць, як я спадзявалася, майго Пецькi (я-ж хадатайнiчала за Пецьку), паколькi ў iх справа агульная, дык i на карысьць усiх iншых, уключна з тваiм Раманам. I каб перагледзець справу, спатрэбiлася во прывезьцi iх назад сюды, дзе iх судзiлi. Я спыталася ў Камэндатуры i мне сказалi, што Пётр Шыракоў у iх. А цi Раман тут, схадзi, даражэнькая, й запытайся. Ты ведаеш, колькi мне каштаваў адвакат? I ня толькi грошы тут. Каб ня захады майго швагра (сакратара ЦК КПБ) нiчога ня выйшла-б. Адвакат атрымаў доступ да справы нашых хлопцаў, вывучыў яе, паехаў у Маскву на паседжаньне Прэзыдыюму Вярхоўнага суда i зрабiў сваё. Я была амаль упэўненая, што справа выгарыць i на маiм парозе зьявiцца Пецька. Але ўсё, вiдаць, перавярнулася дагары нагамi. Запахла iншым. Швагра мой атрасае рукi - нiчым дапамагчы ўжо ня можа. Кажа - з пагрозай вайны справа нашых хлопцаў набывае якасна iншы характар. Яны-ж нацыяналiсты, а Гiтлеру такiя i патрэбныя. Але, скажы мне, якi з майго Пецькi нацыяналiст? Твой Раман, можа, й так. З-за яго расплачваецца i мой Пецька. Але цяпер не пра гэта трэба гаварыць. Змайструй перадачу для Рамана i мчы ў Камэндатуру. Цiкава, што табе скажуць. Так, цi так, а даведаешся, цi й Раман тут. Трэба-ж вынюхваць. Я й выклiкала цябе, каб нешта-ж рабiць, нешта парадзiць.
Камоцкая атрымала ад Рамана толькi два лiсты за пяцiгадовы пэрыяд. Апошнi лiст надыйшоў год таму назад, i яна ня ведала, што з iм. Пра справу "хлопцаў" яна ўзнавала ад Цыпiнай. Ад яе-ж яна даведалася i аб новым павароце ў справе зьняволеных, аб тым, што iх прывозяць назад у Менск. Як i Цыпiна, яна мела надзею на iхнае вызваленьне. Але на вызваленьне, як яна бачыць цяпер, няма надзеi.
- Дык зьбiрайся-ж хутчэй! Вяртайся й дакладвай! - жуцiла Бася Камоцкую. У мяне й заначуеш. Ранiцай пасьпееш i ў сваю школу.
У Камоцкай перадачы ў Камэндатуры ня прынялi таксама. У тых, у каго прыймалi, поркалiся ў дробязях, адкiдалi тое, што не дазвалялася. Работнiк унутраных органаў, калi Камоцкая назвала яму прозьвiшча Корзюка, доўга шукаў яго ў сьпiску, пытаўся, як завуць яго па бацьку, зьвяраў год нараджэньня i толькi пасьля гэтага сказаў, што перадачы яму недазволеныя.
- Але ён у вас?
- Мы такiх справак не даём.
- Маю-ж я права ведаць, пытацца?
- А хто вы такая? Жонка? Сястра?
Камоцкая нiчога не змагла адказаць на гэтыя пытаньнi i, зьбянтэжаная, стаяла ў нерашучасьцi, не магла запытацца пра што-небудзь iншае.
- Я - нявеста чалавека, пра якога пытаюся, - раптам стрэлiла ёй сказаць гэта, ў наiўным спадзяваньнi, што такi аргумант пераканае работнiка ўнутраных органаў.
- На вулiцы шмат такiх нявестаў.
Грубасьць работнiка ўнутраных органаў прынiзiла Камоцкую, на яе кiдалi зьдзiўленыя позiркi жанчыны, што стаялi ў чарзе, ёй было сорамна i яна ня ведала, што ёй рабiць далей - iсьцi цi нечага чакаць.
- Грамадзянка, я задаволю вашае права на запытаньне. Асоба, пра якую вы пытаецеся, у нас, але прыняць перадачу мы ня можам. Усё!
Камоцкая пакiнула Камэндатуру. Яна дакарала сябе за сваю бездапаможнасьць, нявынаходлiвасьць, збытнасьць, недаросласьць. Мець, як яна, дазнаньне з такой установай, з такiмi людзьмi i ня ўмець абыходзiцца з iмi - проста недарэчнасьць. Не, ня Цыпiна я.
Праходзiць паўз фабрыку-кухню. Як калiсьцi яна сама з Раманам, там клумяцца - вiдаць-жа - студэнты спадзяючыся атрымаць з ежы нешта таньнейшае. Цяпер яна настаўнiца i магла-б заняць столiк на другiм паверсе фабрыкi-кухнi, дзе кормяць смачней, але яна ня пойдзе туды, гэта было-б грэхам, здрадай Раману.
На Савецкай, ля манастыра, вiталiся з ёю ейныя клёны. Цяжка прайсьцi паўз iх, сьведкаў ейнага дзявоцтва. Справа застыў i палохае сваiмi мурамi Дом Ураду. Калiсьцi яна ўспрыймала яго iнакш. Зараз вось i Цыпiна. Праз два дамы, на левым баку. Усё знаёмае. Усё зьвязанае з ёй самою. Направа была-б царква. Але яе няма. Дынамiт Яраслаўскага яе не пашкадаваў. Перад ейнымi вачыма праз чыгуначны мост праймчаўся цягнiк з чырвонаармейскiмi пiлоткамi ў вокнах.
Камоцкая не хацела заставацца нанач у Цыпiнай - дома чакаюць бацькi. За iмi трэба прыглядаць. Але Цыпiна ўгаварыла яе.
- Бяры трубку! Пазванi iм i яны супакояцца. Ты-ж хросная наша. Пабудзь у нас. Хрысьцiла-ж Алеську ты? Я-ж, ведаеш, няхрышчоная. А Алеська ўжо хрышчоная. Я рада. Мы з Пецькам дамовiлiся так зрабiць, калi яшчэ ня было яе на гэтым сьвеце. Алесьцы такой можа ляпей будзе. Можа ўцалее, як прыйдуць тыя iрады.
- Ты ўжо гэтак упэўненая, што яны прыйдуць?
- Прыйдуць, Валечка. Сэрца маё чуе. Чуеш, як гудзе мост! Ня сьцiхае. Нездарма гудзе.
Камоцкая, застаўшыся, перадала Цыпiнай ва ўсiх дэталях сцэну сваiх адведзiнаў Камэндатуры.
- Значыцца, справа сапраўды дрэнь. Мой швагра гаварыў праўду - засудзяць iх яшчэ на большае. Гэтак Алеська i не дачакаецца свайго таткi - вунь вiдаць адсюль вежа турмы, у якой ён сядзiць, а пабачыць нельга. Часамi мне здаецца, што Пецька глядзiць з той вежы прама мне ў вакно i я магу бачыць яго. Чэснае слова.
- Чаго хочаш, тое й здаецца. Можа-ж мы iх яшчэ пабачым. Напраўду!
Камоцкая распакавала каробку з прыгожай сукенкай для хрэсьнiцы. Прымерылi. Пасавала добра. Бася папрасiла Алеську даць хроснай "буськi". Пацалавала сама хросную.
- Згатуем тады абед якi. Ты зарабiла, - зьмянiлася на жартлiвую Цыпiна. А па абедзе прагуляемся па Валадарскага - можа яны пабачаць нас з табою. Заўсёды-ж, калi йдзеш паўз турмы, махаюць рукамi праз краты. Праўда, цяпер ужо надзелi на вокны "наморднiкi" - не памахаеш. Але ня ўсюды. Нашыя нас пабачаць.
Да абеду Цыпiна паставiла на стол бутэльку вiна. Выпiлi за сустрэчу з сваiмi "мужыкамi". Бася ўсё жартавала.
- Заўтра зноў пойдзем да таткi з Алеськай. Буду забiраць з садка Алеську пасьля заняткаў у школе i буду хадзiць з ёй туды кожны дзень, пакуль не дазволяць пабачыцца. Калi я не вазьму сабой, дык можа Алеська возьме паглядзi, якая яна прыгожанькая ў тваёй сукенцы. Ты заглядай туды таксама часьцей. Пiшы Раману, як я пiшу Пецьку. Ведаеш-жа, iм будзе лягчэй. Няхай ведаюць, што мы ня выйшлi замуж.
Забралi Алеську i выйшлi на вулiцу. Сонца ўжо iшло на спад, ягоныя пазалочаныя праменьнi, як штыхамi, пракалвалi панадворкi, сьлiзгалiся па сьценах дамоў, запальвалi пажар на агародах.
Абыйшлi два разы турму - з аднаго боку i з другога, - паглядаючы на ейныя вокны. Адтуль не падаў нiхто нiякага знаку. Толькi з аднэй вуглавой вежы, з вакна, узятага ў краты, пачуўся воклiч - адзiн раз, другi, трэйцi. Выкiнулася белая хустачка ў прадзетай праз краты руцэ. З вышкi вартавы стрэлiў, i куля, цiўкнуўшы, зьбiла на сьцяне пабелку i тая з шорахам пасыпалася на зямлю.
- Вось табе й пабачылi, - спалохана прагаварыла Цыпiна. Узяла на рукi Алеську. Прытулiла.
Яны павярнулi дамоў. Валя ўвесь час маўчала, як-бы нешта абдумвала. Цыпiнай здавалася, што Валя ня так турбуецца, як яна. Цыпiна нiколi не магла дабрацца да патайнага ў душы Камоцкай. Сама-ж Камоцкая не праяўлялася так лёгка, як Цыпiна.
Прыйшлi дахаты. Гаворка неяк ня йшла. Валя разглядала толькi што атрыманыя Цыпiнай навiнкi, яшчэ не пастаўленыя ў кнiжную шафу. Цыпiна мыла Алеську, рыхтавала яе ў "пасьцельку".
Зьвечарэла на двары, насунулiся лёгкiя, празрыстыя вясеньнiя змрокi. Цыпiна запалiла сьвечку ў сваёй спальнi, найбольшым пакоi ў ейнай кватэры. Сьвечка, гаварыла яна, стварае атмасфэру. Электрыка не. Прынесла пачатую за абедам бутэльку вiна.
- Разап'ём, Валя. Нешта паганы настрой.
Пiлi. Разгаварылiся. Душы сталi мякчэйшымi, больш адкрытымi.
- Ну а што, Валя, калi прыйдуць немцы, пойдзеш у лес?
- Я ня веру, што яны прыйдуць, а калi прыйдуць - пабачу.
- А ведаеш - што? Я... пайду. Выйдзе, можа, Пеця i яго забяру. Нам, напаўхрысьцiянам, заставацца неяк.
- Ах, ня бойся!
- А я баюся, Валя. Ты ў Сьмiлавiчах ня чуеш гулу, а я тут чую, бачу. Ня так бачу, як чую. Адзiн мост што кажа! Паслухай! Чуеш колы? Iмчацца колы адныя наўздагонку другiм. Кладзiся са мной спаць разам - ложак шырокi. З табою можа я ня буду чуць колаў. Дый не хачу-ж я класьцi цябе там, адкуль цябе калiсьцi паднялi. (Бася мела на ўвазе арышт Валi на ейнай кватэры, калi яна спала ў сумежным з Басiнай спальняй пакойчыку.) Няпрыемна там лажыцца зноў.
Было ўжо запоўнач, а яны ўсё ня клалiся - думалi, напаўп'яныя дуры, што да iх прыйдуць Пецька i Раман. Яны-ж тут, зусiм блiзка. Як за перагародкай. Да таго вычувалася iхная блiзiня!
Валя яшчэ напiсала Раману ў турму лiст. I тады толькi лягла. У сьне, увесь час, у ейнай памяцi гарэла, як падсьвечаная маленькiмi лiхтарыкамi, напiсаная ёю ў лiсьце да Рамана фраза: "Калi цябе выпусьцяць, я сустрэну цябе ў ваколiцах Менску, на дарозе твайго сьледаваньня".
Басi не давалi супакою цягнiкi, што праходзiлi праз мост. Яна будзiла Валю, але той усё бегла агнiстым тоненькiм шнурочкам напiсаная ёю ў лiсьце фраза аб спатканьнi з Раманам, i яна ня прачыналася, ня ўспрыймала Басiных штуршкоў.
На Захад-жа - чуваць было - iшлi бесьперастанку цягнiкi, напаўнялi ноч сваiм нязвычайным бегам, быццам хацелi разбудзiць дрэмнасьць заснулых мянчанаў.
2
Праз вакно ў камэры вiдаць было толькi неба. Унiз зiрнуць - засланяў "наморднiк". Поруч Рамана стаяў нядаўна арыштаваны сяржант (яшчэ ва ўсiм вайсковым) i таксама ўглядаўся ў неба - там было неспакойна, пiкiравалi самалёты, зноў узьляталi, рэзалi неба, выглядала - iшла бiтва. Усё менскае неба было засталучана самалётамi.
- Гэта манэўры, - сьцьвердзiў сяржант. - Паводля апошняга загаду Цiмашэнкi, манэўры, баявыя дзеяньнi мусяць адбывацца дакладна так, як таго вымагала-б абстаноўка пры нападзе сапраўднага ворага.
- Гэта не манэўры, а вайна. Ня дуры галавы, - запярэчыў iншы вайсковы, што падыйшоў быў да вакна i таксама назiраў за небам з выглядам абазнанага чалавека.
Да вакна пачалi падыходзiць iншыя, стаялi натоўпам, не адыходзiлiся. Камэра прыцiхла. Разьдзялiлася ў сваiх меркаваньнях - манэўры цi вайна. Сьцьвярджаць, што вайна - рызыкоўна: можа ты хочаш яе. Лепш маўчаць, ня выказваць свае, такой цi iншай думкi. I камэра маўчала. Час ад часу - чуваць было - здрыгвалiся (цi гэта так толькi здавалася) тоўстыя мураваныя сьцены турмы.
Надыйшоў час абеду, а "баланды" ня прыносiлi, хоць i быў чуцён нейкi шорах за дзьвярыма на карыдоры, быццам там усё-ткi рыхтавалiся выдаць абед. Але дзьверы ўсё не адчынялiся i на калёсiках не ўяжджаў бак з апалонiкам для раздачы супу. Адцяжка была ненармальнай. Камэра гадала аб прычыне такой няўпраўкi.
Раман Корзюк пасьля Калымы сядзiць ужо трэйцi месяц i амаль кожную ноч яго цягаюць на допыты. Нават давалi два разы вочную стаўку, з кiм-бы вы думалi - з бацькам. Знарок гэта рабiлi, бяз дай прычыны, абы толькi квялiць, надсадзiць сэрца, зламаць, учынiць трагедыю. Бацьку прывезьлi ў менскую турму з Польшчы, з Заходняй Беларусi. Справу яго перадалi ваеннаму пракурору. Забойства сакратара райкома партыi Ленскага ад яго не адпала. Бацька сьмертнiк. Яго засудзiлi ў Заслаўi на сьмерць. Сын быў на тым судзе, падумаць толькi - за сьведку супраць бацькi. У Заслаўi Раман ня бачыў бацькi - яго судзiлi завочна. А цяпер вось зьвялi разам... даюць вочную стаўку. Можа выцерпiць душа? Мая i яго? Сутыкнуць сына з бацькам! Мучыць чалавека нямаведама за што! Невiнаватага чалавека! Для таго толькi, каб схаваць сваё, энкэвэдэўскае забойства Ленскага.
Але Раман пастанавiў выжыць. Зьбiраў сiлы. Ведаў - патрэбныя будуць для новых выпрабаваньняў. Але цi выжыве бацька? Ён ужо нядужы. Ня выцерпiць расстаньня з мацi.
Дзьверы ў камэру ўсё не адчынялiся, арыштаваных нiхто, як звычайна, не правяраў, не падлiчваў, быццам на iх забылiся, пакiнулi. Толькi здраджалi сьцены турмы - iх глухiя ўздрыгi прадвяшчалi нешта нячуванае дасюль.
У камэры згасла лямпачка, спынiлася перадача электраэнэргii. Сьцямнела быў ужо вечар. Адчынiлiся, нарэшце, дзьверы i на парозе стаў чалавек з сьвечкаю ў руках:
- Граждане, прошу соблюдать спокойствие. Ждите распоряжения.
I выйшаў. Засквiлеў зялезны засоў. Замкнулiся дзьверы, быццам назаўсёды.
Дазналiся - няма сьвятла i на двары i на вартавых вышках. Уся сыстэма не працуе.
Аж дзесьцi апоўначы зварухнулiся - як толькi ня ськiнуцца - сьцены турмы выбухнула, казалi нашыя ваенныя, бомба. Недзе зусiм блiзка, магчыма ў жаночы корпус трапiла.
- Ня можа быць. Турмаў не бамбяць, - асьмелiўся нехта запярэчыць.
- Думаеш, пашкадуюць цябе?
Тымчасам дзесьцi далей чулiся нясьцiханныя выбухi, быццам загаманiла дасюлешняя цiшыня i, ўзбунтаваная, не магла сьцiшыцца - рвалася на клочча.
У камэры ўжо нiхто не сумляваўся, што йдзе ня што iншае, як бамбёжка. Хто яе пачаў - з нiчыiх вуснаў гэтага нельга было пачуць, хоць i вядома было, хто.