Акула К.. Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

   Маёр Мураўёў, векам гадоў каля 35, зграбны, нiштаваты з выгляду, з добра вытрэнiраванымi вайсковымi манэрамi, прыняў рапарт ад камандзера першае роты й пачаў гаварыць па-расейску. Гаварыў бязь лiшняй нацягнутасьцi, проста, адкрыта й зразумела. Вось што ў галоўным сказаў:
   - Я скажу вам ясна, манiць ня маю прычыны. Нашае палажэньне цяпер няважнае. Вялiкая колькасьць нашых сяброў з дывiзii Зiглiнга, якога я асабiста ведаю, пайшла да францускiх тэрарыстаў. Яны здрадзiлi тым, зь кiм побач тры гады ваявалi. Цяпер, калi немцам прыйшлося туга, яны пакiнулi iх i пайшлi на той бок. Цi добра зрабiлi? Не!
   Яны як адыходзiлi, дык, мусiць, забылiся, што гэтым сваiм крокам кладуць пляму на ўсiх тых сваiх сяброў, што застаюцца. Пайшло два батальёны цэласьцю. Апрача таго, пайшло шмат зь iншых адзьдзелаў меншымi групамi. Яны пабiлi сваiх афiцэраў i iнструктараў-немцаў. Але на францускiм баку iх зараз абяззброiлi. Яны-ж нам так напаскудзiлi, што больш i нельга было. Палажылi пляму не толькi на нас, але на ўсiх тых, што прыбылi з усходу ў Нямеччыну.
   Што-ж заставалася рабiць? Зiглiнг заявiў аб гэтым здарэньнi Гiтлеру. Той, памяркаваўшы, што з дывiзii гэтай, мусiць, нiчога ня выйдзе, загадаў адаслаць яе на цяжкiя работы пры будове фартыфiкацыяў над Рэйнам.
   Палажэньне было цяжкое й амаль бязвыхаднае. Я як маёр выпрасiў у Зiглiнга дазволу на ўтварэньне з часткi гэтых людзей аднаго баёвага батальёна на спробу, каб паглядзець, што з таго выйдзе. Гэта была мая добрая воля. Я даў Зiглiнгу слова, што з выбраных людзей зраблю дасканалую вайсковую адзiнку. Палкоўнiк мне дазволiў. Даў мне таксама нашых найлепшых афiцэраў, бо я веру, што вы лепш будзеце слухаць сваiх афiцэраў, чымся нямецкiх.
   Мураўёву, мусiць, i ў галаву ня прыйшло, што шматлiкiя выбраныя iм людзi расейцаў, г. зн. ягоных афiцэраў, уважалi такiмi-ж самымi чужынцамi, як i немцаў.
   - Цяпер я звяртаюся да вас, - працягваў украiнскi русафiл, - навет не як да жаўнераў, а проста як да людзей. Прылажэцеся вы працай i ўсiмi стараньнямi, каб дасягнуць тое, што перад сабою мы паставiлi. У вас павiнна быць яшчэ жаўнерская гордасьць. Ад вас залежыць лёс сем'яў i вашых сяброў. Або вы сваймi паводзiнамi загонiце iх у магiлу, або давядзеце, што вы можаце быць жаўнерамi. Дык дайце мне слова, што будзеце на сто працэнтаў выконваць усе загады, каб дасягнуць нашу мэту. Ну што, даяце?
   - Даём! - крыкнула часьць сабраных.
   - Ну, паглядзiм, - закончыў пагрозлiва маёр. - Крычаць вы таксама ўмееце, я гэта ведаю.
   У голасе Мураўёва ня чулася хвальшывае ноты. Здавалася, што гаварыў шчыра й сам верыў у тое, што казаў. Адно ў тым жаўнерскiм адказе "даём" чулася нотка няпэўнасьцi, хiстаньня. Што-ж мелi рабiць? Iзноў вунь пазганялi, спрабуюць нанава ляпiць новае цi ўжо надта-ж старое, майстраваць нешта ў iмя няведама чаго. Трэба-ж неяк усё гэта перажыць. А там? Далей мо праясьнiцца, будзе вiдаць.
   II
   Было прыгожае верасеньскае надвячор'е. Стаяла залатая пагода. Вяла ападалi на зямлю першыя пажаўцелыя лiсткi дрэваў, ледзь-ледзь варушыў чубамi дрэваў i кустоў навакольнага лесу вецер.
   Каля пятай гадзiны васемнаццаць чалавек, у тым лiку й Сымон Спарыш, рыхтавалiся трымаць варту. Раптам прыйшоў загад сабрацца цэламу батальёну. Iзноў месцам зборкi была суседняя паляна, дзе пару дзён таму назад прамаўляў маёр Мураўёў. Прыехаў вайсковы духавы аркестр. Батальён стаў у дзьве раўналеглыя калёны. Чакалi коратка.
   У прысутнасьцi двух ад'ютантаў-капiтанаў i маёра Мураўёва зьявiўся палкоўнiк Зiглiнг. Быў гэта чалавек сярэдняга веку й росту, з гладка прычэсанымi цёмнымi валасамi, ледзь паднятым уверх носам, мала заўважнымi яшчэ маршчынамi на лбе. На гладка дапасаваным зялёным мундзiры вiдаць быў цэлы шэраг медалёў. Сярод iх увыдатняўся Жалезны крыж, пад iм нейкi меншы белы крыж, колькi адзнакаў за раны. На правай пярэдняй кiшэнi зiхцела вялiкая зорка, пакрытая меншай свастыкай. Абуты быў у кавалерыйскiя боты з доўгiмi выглянцаванымi халявамi.
   Прыняўшы рапарт ад камандзера першае роты, госьць затрымаўся каля правага флангу адзьдзела. Чаргова вiтаўся, салютуючы й падаючы руку камандзерам ротаў. Мiж афiцэраў завязалася жывая гутарка, густа пераплятаная сьмехамi й жартамi. Вiдаць, што палкоўнiк быў прыхiльнiкам блiзкiх кантактаў са сваймi падуладнымi, добра ацэньваючы iх вартасьць для пабудовы цясьнейшага сужыцьця й зразуменьня, якое так часта патрэбна ў баёх. Ён хутка, бязь лiшняй помпы, зрабiў вакол сябе хатнюю сяброўскую атмасфэру. Аркестр, што стаяў побач, зайграў марш, пасьля колькi iншых песьняў, разам з падношанай i надта-ж ужо ўцёртай бальшавiцкай "Кацюшай". Жаўнерам было загадана сесьцi з дазволам курыць i размаўляць. Усе прынялi загад з задаваленьнем. Паселi там, дзе стаялi.
   Камандзер дывiзii быў цэнтрам агульнай увагi. Сеў ён на прынесенай лаўцы, па правай руцэ пасадзiўшы Мураўёва. Навокал паселi iншыя афiцэры. У рухах i гутарцы Зiглiнга вiдаць была ўпэўненасьць i сьвядомасьць таго, што ён тут поўны гаспадар. Пару разоў пачаставаў блiжэйшых афiцэраў цыгарэтамi, гутарыў i жартаваў з iмi. Над жаўнерамi падымалiся густыя клубкi смярдзючага табачнага дыму. У большай меры быў гэта дым з недасушанай, накрадзенай вечарамi зялёнай табакi, што расла тут-жа па суседзтву.
   Прайшло больш гадзiны часу. Усе ўсталi, выраўнялiся пад гучную каманду афiцэра. Штаб дывiзii адышоўся ўбок, i батальён пад гукi аркестру пачаў вымаршыроўваць у кiрунку вабозу. Палкоўнiк прыглядаўся.
   Раптам нiзенька з грымотным гукам шмыгнуў над самымi чупрынамi лесу няпрыяцельскi самалёт. Ледзь здолеў нехта крыкнуць "флiгэрдэкунг" (налёт (ням.)), як усе, быццам вялiкi статак мышэй перад катом, куляючыся й падбiваючы адзiн аднаго, кiнулiся ў кусты. Самалёт маланкай праляцеў, i не пасьпелi яшчэ ўсе рассыпацца, як голасны рогат пачуўся з афiцэрскае групы. Там, дзе стаяў аркестр, ляжала на траве цэлая куча iнструмантаў, адно адзiн вялiкi барабан, вiдаць, кiнуты барабаншчыкам на хаду, ёмка кацiўся па цвёрдым мурагу воддаль ад месца зборкi. Некалькi разоў перакулiўся барабан па пожнi i, насьмяшыўшы ўсiх уволю, затрымаўся на карлаватым кусьцiку.
   III
   На поўнач ад вабозу, на ўскраi лесу, быў ладны кавалак выгану, дзе штодзённа праводзiлiся заняткi. Той факт, што гэны кавалак зямлi марнаваўся без карысьцi для сялян, тлумачыўся хiба тым, што тут тырчэлi добра падгнiлыя, але моцныя яшчэ карчы высечанага некалi лесу. Рэйна адгэтуль ня вiдаць было ён хаваўся дзесь далей на ўсход, за зеленьню кустоў.
   Заняткi ў найбольшай меры былi баёвыя: вучылiся страляць i ўсякiх iншых хiтрасьцяў пяхотнага баёвага майстэрства. Вiдаць, на звычайную страявую муштру ня было часу. Мала яго вызначалася й на вывучэньне савецкае зброi, бо прадбачылася, што перад адыходам на фронт усяроўна выдадуць нямецкую.
   Зьмянiўся адзьдзел, i зьмянiлася атмасфэра й песьнi. У модзе былi песьнi калi не савецкiя, дык, прынамсi, расейскiя. Колiшнiм сябрам зь менскае афiцэрскае школы БКА прыкра было слухаць выхваляньне Чапаева й iншае маскоўскае макароншчыны. Вiктар Караткевiч i так нiколi не сьпяваў, бо ня меў голасу. Сымон-жа надта любiў сьпяваць, адно цяпер устрымоўваўся, бо чужыя песьнi быццам тупой iржавай пiлой рэзалi дзесьцi па нэрвах, хоць часта i ў чужой мове сьпявалi аб Беларусi.
   Вось чуецца, як жыдзенькi тэнар наперадзе зацягвае напеў:
   "Ой там у лесу белорусском
   Солдат молодой умирал..."
   Яму ўтораць паўтары сотнi жаўнерскiх глотак. I далей iзноў напеў:
   "Там дрались проклятые бандиты
   Из первым белорусским полком..."
   Песьняй, што ўсiм прыйшлася да спадобы й сьпявалася па ўсiх ротах, была наступная:
   "Товарищ, товарищ, ты ходишь туда,
   Скажи, с кем ухажерка гуляет моя...
   По правде сказавши, товарищ ты мой,
   Твоя ухажерка гуляет со мной.
   Не жаль мне кареты, не жаль мне коня,
   Но жалко девчонки - она молода.
   Карету я справлю, коня я куплю
   Такой ухажерки нигде не найду..."
   Зь iншых, часьцей ужываных, трэба прыгадаць "Скакал казак через долину", што Бог ведае ад якiх казакоў узяла пачатак. Пару разоў прабавалi нашы юнакi з былой школы БКА зацягнуць "Першы зьвяз" i "Iдуць жаўнеры беларусы", але нiчога не атрымалася. Былыя палiцаi й чырвонаармейцы не маглi ведаць патрыятычных беларускiх песьняў, ды яны пераважна й сьпявалiся без напеваў, не так, як расейскiя.
   Зараз пры ўваходзе ў вабоз ад галоўнай шашы з правага боку быў бункер. Пабудаваны ён быў з доўгiх круглякоў, ды зьверху й з бакоў абложаны зямлёю. У iм - двое дзьвярэй ды колькi шчылiнаў навокал. Далей, па правым баку, стаяў даволi вялiкi трысьцен. Там мясьцiлiся два кухонныя катлы, у адным варылi каву, у iншым - зупу. Варыцца, бывае, тая зупа на абед, а смурод ад канiны разносiцца ветрам па ўсёй ваколiцы.
   - Што сягоньня будзе на абед? - спытае адзiн другога.
   - Што-ж у цябе, братка, нос не ў парадку? Конская галёнка, брат, будзе.
   - Наядзёмся канiны i - ух! Iржаць будзем, як жарэбчыкi. А як пабяжым на фронт, дык, пэўна, промаху не дамо. Трымайцеся, ворагi!
   Жарты жартамi, а цi каму ўдалося-б наесьцiся канiны, каб i хацеў. У зупе той, як казалi яшчэ дома, бывала, крупiна за крупiнай ганялася з дубiнай, а наверсе пару ледзь заўважных сьвечачак конскага тлушчу можна прыкмецiць было. Даводзiлася людзям паясы яшчэ больш сьцiскаць. Недарма часта здаралася, што ў бараках адзiн ад другога апошнюю мiзэрненькую пайку хлеба краў.
   IV
   Напрыканцы верасьня батальён Мураўёва пачаў праводзiць тактычныя заняткi. Адбывалiся яны на падчышчаным ужо кукурузным полi, на поўнач ад бараку, на скраi лесу. Каля самага лесу быў высакаваты, на мэтры чатыры, насып. Ён быў, вiдаць, зроблены даўно для затамаваньня разводзьдзяў з Рэйна й цягнуўся ўздоўж лесу на колькi кiлямэтраў.
   У адзiн прыгожы пагодны дзень праграмаю заняткаў батальёна быў наступ i атака. Меў прыехаць Зiглiнг, але не зьявiўся. Спадзяючыся ягонага прыезду, дружыновыя яшчэ загадзя падбадзёрвалi сваiх хлапцоў, каб выявiлi максiмум стараньняў i паказалi сябе найлепш вышкаленымi. Пад час практыкаваньняў мела быць ужываная вострая амунiцыя. На кожную стрэльбу было выдадзена па дваццаць ладункаў. Страляць мелi ў расстаўленыя на полi й каля насыпу мiшэнi. Выхадным пунктам наступу былi рэдкiя кусты каля зарослага густой травой ручайка на заходняй ускраiне кукурузнага поля. Увесь рух меў адбывацца ў кiрунку Рэйну, што хаваўся дзесь за лесам.
   Першы наступ быў праведзены напуста. У ходэе яго шмат пакрычаць давялося камандзеру першага зьвяза, у якiм былi Сымон i Вiктар, старшаму лейтананту Рэшатаву, што ладна надарваў свой голас. Пад час другога наступу, ужо каля гадзiны дзесятай, ужывалiся вострыя патроны. Для назiраньня практыкаваньняў прыехаў маёр Мураўёў. Затрымаўся на краi поля, ззаду на левым фланзе першага зьвяза.
   Жаўнеры старалiся перабягаць наперад iндывiдуальна, як i вымагалася, бо пад вялiкую траскатню стрэльбаў i кулямётаў ня чуваць было загадаў камандзераў. Часта рабiлi "флiгэрдэкунг", бо брытанскiя самалёты таксама цикавiлiся практыкаваньнямi. Не дапаўзаючы якiх трыццаць мэтраў да насыпу, усе мелi ўстаць i на маскоўска-бальшавiцкi лад, з "громким ура", у поўны рост кiнуцца ў атаку.
   Сымон пiльнаваўся, каб надта ня высоўвацца наперад, але й не заставацца ў хвасьце. Каля яго падбягаў i падаў вобземлю, сапучы, як мядзьведзь, Вiктар. Прыблiжаючыся да насыпу, Сымон заўважыў, што меў яшчэ два патроны. Адзiн выстралiў, калi ўсе ўсталi й з тым "громким" кiнулiся наперад,
   - Прекратить стрельбу! - пачуўся ззаду загад з колькiх афiцэрскiх глотак.
   Сымон памяркаваў, што, мусiць, аднаго патрона няварта пакiдаць, а лепш пусьцiць уверх, i, хоць усе былi ўжо на насыпе й стралянiна спынiлася, ён, наставiўшы ўверх руль стрэльбы, пацiснуў курок. Не прайшло й хвiлiны, як заўважыў капiтана, што бег у ягоным кiрунку ад маёра Мураўёва.
   - Ты куды страляў? - пытае Сымона афiцэр.
   - Уверх.
   - Ты чаму страляў уверх?
   - У мяне застаўся адзiн патрон, а загадана было...
   - Дурыла ты! Знаеш, што табе за гэта будзе? Валяй хутка да маёра!
   Сымон пусьцiў у рух ногi. Камандзер батальёна прыблiжаўся ў ягоным кiрунку.
   - Спадар маёр, па вашаму загаду...
   - Ты куды страляў? - насупiўся Мураўёў.
   - Уверх.
   - А куды было загадана страляць? Ты... - тут маёр вылаяўся зацяжным маскоўскiм трохпавярховым матам, - сукiн сын!
   Пры гэтых словах, як трымаў у правай руцэ скураныя рукавiцы, з усёй сiлы сьцебануў iмi хлапца па твары. Толькi пярэдняя стрэшка Сымонавага шлема крышку затрымала ёмкi ўдар.
   - Ты знаеш, што на тым баку шмат народу пры вакопах працуе? - дзёрся Мураўёў. - А што, калi ты каго зь iх забiў? Ты разумееш гэта цi не, дурак? Каму гэта даваўся загад спынiць стральбу?
   У Сымона ад страху аж павукi забегалi па сьпiне й зьнядужалi ногi.
   - Зараз абяззброiць яго й адвесьцi ў бункер! - крычаў камандзер. Адправiм у працоўны лягер, а калi прыйдуць весткi з таго боку Рэйну, што ёсьць забiтыя, застрэлiм, як сабаку, перад фронтам цэлага батальёну. Забраць яго, адвесьцi!
   Да Сымона падбег капрал зь ягонае-ж роты, што выконваў цяпер ролю лучнiковага. Узяў юнакову стрэльбу, пас з патранташамi й шлем ды загадаў: "Ну, пайшлi!"
   Зайшоўшы ў свой барак, Сымон расказаў аб выпадку старшынi роты. Старшынёй быў добры чалавек - украiнец Налепа. Ён надта-ж па-людзку абыходзiўся з жаўнерамi роты. Дазваляў iм вечарамi хадзiць у яблыкi, табаку, бульбу. Вядома, што чалавекам з начальства, якi можа зрабiць найбольш прыкрым або прыемным аднастайнае жыцьцё жаўнера, бывае старшына роты. Налепу жаўнеры паважалi й слухалi, добра ацэньваючы лiберальнае дачыненьне да iх. Выслухаўшы Сымона, Налепа сказаў, што ня было нiчога так страшнага, як хлапец уявiў, што яго, пэўна, патрымаюць да вечара й пусьцяць. Сымон зь лягчэйшым сэрцам, падбадзёраны, павандраваў з капралам у бункер. У адной каморцы бункера сядзела чатыры чалавекi. Сымона пасадзiлi самога ў другой. Пры бункеры стаялi два вартавыя.
   Сымон захапiў у бараку кнiжку i, крышку памяркаваўшы, прыйшоў да выснаву, што надта ня выпадае бедаваць, бо, пэўна, усё добра скончыцца. Узяўся за чытаньне. Але й чытаючы, колькi разоў хаця-нехаця вяртаўся да трывожнага пытаньня: "А што, калi возьмiць i застрэлiць? Чорт яму верыць, маскалюгу гэтаму!"
   Яшчэ нiколi раней ня сустрэўся Сымон лоб у лоб з пытаньнем аб магчымай сьмерцi. Навет калiсь пад вагонамi пад час тога пекла ў Вiльнi, калi жыўцом гарэлi параненыя сябры, нiяк ня прыходзiла ў галаву, што яго могуць забiць. Калiсьцi й дзесьцi - а дзе дакладна, дык не патрапiў-бы й сказаць - ён пастанавiў, што не павiнен дарма прапасьцi ў гэтай вайне, а мусiць перажыць яе за ўсякую цану. Трэба-ж было яшчэ так шмат зрабiць для сваiх родных i Бацькаўшчыны. Цi-ж ён, малады, здаровы, поўны сiл, сьведамы сваёй беларускасьцi юнак, мог дараваць усе крыўды, цгго ворагi зрабiлi ягонаму народу? О, не! Сто разоў не! Як i што ён будзе рабiць - Сымон ня ведаў, ды цi й быў цяпер час над тым думаць. Галоўнае вось, каб жыцьцё захаваць, а там дзесь ужо неяк праясьнiцца й будзе вiдаць, што рабiць трэба. Дык усё й зводзiлася да захаваньня жыцьця.
   I цяпер Сымон аж жахнуўся пры думцы, што так лёгка й зусiм за дурнiцу мог налажыць галавой. Але гэта былi толькi хвiлiнныя, як джала, пякучыя думкi, што хутка адыходзiлi й не пакiдалi па сабе сьледу. Ня верыў-жа юнак, што сапраўды за нейкi дурны патрон могуць яго застрэлiць.
   "Вось, пэўна, настрашыць яму ўздумалася. I Налепа-ж казаў, што, пэўна, вечарам выпусьцяць, - супакойваў сябе юнак. - Але-ж чаму я такi легкадумны? Няхай-бы ён ужо згарэў, той патрон. Як быў загад спынiць стралянiну, дык чаму-ж я не паслухаў? Калi ўжо неяк тут з гэтага клопату выкарабкаюся, дык трэба будзе пiльней прыслухоўвацца да загадаў i падпарадкоўвацца. Такая-ж во бязглуздзiца й да чаго можа чалавека давесьцi".
   Вiктар прынёс Сымону кацялок зупы й "фарфлюктар". Пад'еўшы, хлапец ужо больш супакоiўся й амаль цэлае паабедзьдзе чытаў. Каля шостай гадзiны прыбег да бункера дзяжурны афiцэр.
   - Гэта ты сядзiш за дваццаты патрон? - спытаў Сымона.
   - Я.
   - Бяжы да маёра.
   Перад баракам стаяла група афiцэраў. Яны пакурвалi, жартавалi. Вечар быў сонечны й цёплы. Сымон адразу спасьцярог, што ўсе афiцэры, у тым лiку й Мураўёў, былi ў добрым настроi. Гэта яму дадало шмат адвагi.
   - Ты за што сядзеў? - пачаў Мураўёў.
   - За сяньняшнi выстрал, - бойка адказаў хлапец, хоць дрыжыкi ўсё яшчэ бегалi па лытках.
   - А ты куды страляў?
   - Уверх.
   - А куды было загадана страляць?
   - У насып.
   - Цi-ж у насып? А ня ў мiшэнi?
   Усе прысутныя афiцэры змоўклi й прыслухоўвалiся. Усьмешкi бегалi па некаторых тварах.
   - У мiшэнi, - згадзiўся Сымон.
   - Дык вось бачыш, якая рэч... На тым баку Рэйна працуе шмат людзей пры вакопах, i толькi цяпер званiлi мне, што ёсьць адзiн паранены.
   Калi-б Сымон тады меў час думаць над тым, што сказаў камандзер батальёна, дык пазнаў-бы хлусьню. Бо й як-жа, каб з такой колькасьцi людзей, ды яшчэ й дзесь далёка за тым Рэйнам, якраз ягоны, Сымонаў, нефартунны стрэл некага паранiў? Эх, ужо-ж i ня ўмеў Мураўёў выдумляць.
   - Праўда, - прадаўжаў маёр, - уверх стралялi й iншыя... Але што я цяпер павiнен з табою зрабiць? Як ты думаеш? Цi, па-твойму, вiнаваты ты, цi не?
   - Вiнаваты.
   - Дык што я павiнен з табою зрабiць? Як пакараць? Ты прыдумай сам - якую-б ты даў сабе кару? Сымон маўчаў. Мураўёў паўтарыў пытаньне.
   - Маё ўяўленьне, спадар маёр, занадта абмежаванае, каб прыдумаць сабе кару, - адпалiў Сымон.
   - Эх ты, хiтрун! Ну ладна. На гэты раз дарую. Глядзi, каб у будучым слухаў загадаў. Уматвайся ў роту!
   Сымон як скаблянуў адтуль у свой барак, дык аж костачкi бразджэлi.
   Такая была гiсторыя з дваццатым патронам.
   V
   Каб блiжэй пазнаёмiцца зь людзьмi, што складалi батальён Мураўёва, варта нам, паважаны чытач, прыслухацца да адной даволi цiкавай гутаркi, якая аднойчы адбылася ў бараку другой роты, да якой належалi Сымон i Вiктар.
   Каля даўгога стала сядзеў старшына роты сяржант Налепа й каля дзесятка хлапцоў, што чысьцiлi зброю, рыхтуючыся йсьцi на варту. У лiку iх з колiшняй афiцэрскай школы БКА былi Пiсаронак, Войнiк, Вiктар Караткевiч, Жылякоўскi й Сымон Спарыш. Усе iншыя служылi ў Беларусi ў палiцыi. Да iх належаў Курленя, што, паводле ягоных-жа словаў, быў калiсьцi капралам у польскiм войску, Земет - зусiм неадукаваны селянiн-паляшук, Шэмет, якому таксама варта было-б скончыць, прынамсi, пачатковую школу й якi вырозьнiваўся адно высокiм ростам i даўгiмi нагамi, ды Гвардзейчык - малажавы хлапец, што вельмi любiў парадак i чысьцiню, як у вопратцы, так i ўсюды. Гаварылi аб дробных штодзённых справах. Гутарка не вязалася.
   - Але ты, Гвардзейчык, гаворыш па-расейску, якраз як паляк, - сказаў Сымон. - Можа, ты й ёсьць паляк? - спытаў ён.
   Гвардзейчык ледзь заўважна пачырванеў.
   - Адкуль ты ўзяў, што я гавару, як паляк? - адказаў пытаньнем.
   - Акцэнт дык у цябе, братка, якраз як у паляка, што вось толькi што наламаўся па-расейску. Вось няхай-жа iншыя скажуць. - Пры гэтых словах Спарыш зiрнуў уважна на сяброў, быццам спадзяючыся iхняй падтрымкi.
   - Чорт яго знае, - адказаў Гвардзейчык, - язык зьмяшаўся, й сам ня ведаеш, як гаворыш.
   - Ты кажаш, - зьвярнуўся да Сымона Земет, - што ён гавора, як паляк. А ты-ж як гаворыш?
   - Па-беларуску.
   - Так, ты гаворыш па-беларуску... Ты сам ня ведаеш, як гаворыш.
   - Ён-то ведае, - падтрымаў Сымона Вiктар. - Ён гавора па-беларуску. Але ты ведаеш? Наагул, цi ведаеш, хто ты ёсьць?
   Земет натапырыўся.
   - Я гавару так, як усе гавораць, а па якому...
   - Ты й сам ня ведаеш, - дакончыў за яго Пiсаронак, i ўсе навокал засьмяялiся.
   - Нейкай ломанай мовай, - казаў далей Земет, - пэўна-ж, i не па-беларуску. Чорт яе тую беларускую мову ведае. Гаварыць гэтак, як цяпер пiсалi ў беларускiх газэтах, дык можна й язык паламаць. Нейкi-ж дурань такое выдумаў.
   - Дурань, кажаш, выдумаў? - заатакаваў Земета Вiктар Караткевiч. - Цi ведаеш ты, такi разумны, сам хто ты ёсьць?
   - А цiкава, цi ведаеш, хто ты ёсьць? - памог Пiсаронак.
   - Зь якога ты гэта народу?
   - Як быў дома, дык казаў, што тутэйшы, а тут дык i ня ведаю, - тлумачыў паляшук.
   - А цяпер, мусiць, таксама тутэйшы! - укiнуў сваю капейку Гвардзейчык.
   Усе голасна зарагаталi.
   - Эх, брат, дык, мусiць, твая нацыянальнасьць тады залежыць ад месца жыхарства, калi ты ўсюды тутэйшы, - рагатаў Жылякоўскi.
   - Беларусь ваша... - умяшаўся Курленя. - Вы, як сядзелi там на месцы, тады, мусiць, i Беларусь будавалi, а як самiм давялося пацярпець, дык, мусiць, i нiчога не здабудзеце. Як немец устанавiў быў нейкую там Беларусь, дык тады й начальнiкаў хоць адбаўляй. Тады яны былi ласымi на гатовенькае. А саветы як ударылi, дык усе, як мышы, паразьбягалiся. Дзе-ж ваш Астроўскi? Чаму аб Кушалю нiчога ня чуваць? Дык цяпер нас, дурненькiх, ваяваць выпраўляюць, а начальнiчаць, дык iх было поўна.
   Гэту тыраду Курленi падтрымлiвалi Шэмет i Земет. Варта заўважыць, што, згодна з апавяданьнямi iншых, брат Земета пайшоў у польскiя партызаны ў раёне Лiдчыны.
   - А ты, мусiць, хацеў, каб Астроўскi цi Кушаль з табою пад адным вашывым коцам спалi? - адпалiў Курленю Сымон. Некаторыя засмяялiся. - Цi твой прымiтыўны розум можа хаця ўявiць клопаты тых людзей?
   - А якiя-ж яны маюць клопаты? Зашылiся недзе ў спакойны куток i сядзяць, як мышы пад мятлою. Клопаты ў iх! Ня маюць чаго рабiць, дык няхай-бы хоць сюды пару слоў сказаць прыехалi.
   - Але-ж, але! Чулi вы? - перадражнiваў Курленю Вiктар. - Курленя, важная пэрсона, загневаўся, што да яго Астроўскi на пацеху й падтрымку штаноў ня прыехаў.
   Усе зарагаталi.
   - Чаго ты смяешся, дурань ты! - Пры гэтых словах Курленя сакавiта лаяў. Старшына Налепа ад некаторага часу сядзеў на сваёй пасьцелi насупраць стала й моўчкi прыслухоўваўся да гутаркi.
   - Астроўскi - вялiкi пан! - цягнуў Курленя. - Нiдзе аб iм i ня чуваць. Калi вы яго бачылi цi чулi ад яго хоць адно слова?
   - Чаму-ж не, - адказаў Караткевiч, - прыязджаў да нас у Вiльню ў гiмназiю, гаварыў, i мы чулi.
   - Што-ж ён вам гаварыў? - пацiкавiўся Земет.
   - Ён сказаў нам коратка й ясна, - тлумачыў Сымон, - сьцеражыцеся нягоднiкаў.
   Усе вельмi голасна зарагаталi. Земет узлаваўся.
   - Iш ты, скалазуб! Толькi сьмяяцца, а каб што дзельнага сказаць, дык ты ня можаш, - бурчэў ён, гледзячы на Сымона.
   - Так, Беларусь збудавалi, - пачаў пагардлiвым тонам Курленя, - а як прыйшлося самiм пацярпець, дык усе начальнiкi ў лес пайшлi.
   - Хацелi збудаваць, чаго ня было й ня будзе, - дапамог Земет.
   - Пэўна-ж, што на гэткiх дурнях, як вы, нiчога не збудуеш. Вы нiкому ня служылi, ня толькi Беларусi. Толькi й здольныя былi самагонкаю залiвацца ды людзей аграбаць! - падсыпаў жару Жылякоўскi.
   - Бачыш ты, якi патрыёт знайшоўся! - апраўдваўся першы. - Калi ты стаў гэткiм? Вам, мусiць, у гэных школах у галовы дурнаты набiлi.
   - Вось у тваю дык, мусiць, нiчога не наб'еш, бо зараз усё зь яе выляцiць, - адказаў Жылякоўскi.
   - Слухай, Земет, i ты, Курленя, - пачаў Гвардзейчык, - ты думаеш, што гэткая дзяржава, як Беларусь, магла так хутка стаць на ногi i ўтрымацца? Калi яна атрымала дазвол на арганiзацыю свае армii? Аж напрыканцы сорак трэцяга года. А ты глянь, якiя ўжо добрыя былi пачаткi...
   - Ды што ты там пустое пляцеш, - не даў Гвардзейчыку дакончыць Курленя, я сам бачыў, што выраблялi беларускiя начальнiкi. У нас быў адзiн афiцэр, якога западозрылi ў палiтычных зносiнах з бальшавiкамi. Я там дакладна ня ведаю, як тое было, але ён нас усiх хацеў немцам выдаць i ўсю вiну звалiў на нас. Добра, што памяшаў гэтай справе адзiн, што знаў усё, дык мы й засталiся жывымi, а так...
   - Чакай хвiлiнку, - укiнуў слова старшына Налепа, - дык гэты афiцэр, цi хто там, пэўна, камунiст быў, няйначай. Па тваiх словах гэтак выходзiць.
   - Якi-ж ён камунiст, калi быў у нас у войску? Гэта-ж было цяпер, а не пры саветах.
   - Дык што-ж ты думаеш, што цяпер камунiст ня мог у войска залезьцi? трымаў сваё Налепа.
   - Мусiць, Курленева галава зацеснаватая, каб такую магчымасьць мог уявiць, - засьмяяўся Караткевiч.
   - Ты-ж перш казаў, што гэта там за нейкую дзяўчыну выйшла, - дапёк Курленю Гвардзейчык.
   - Дзе там за дзяўчыну! За якую табе дзяўчыну...
   - Ага, за якую... Ты й сам ня ведаеш, што гаворыш. Сягоньняшняе ня ведае, што ўчарашняе плявузгала. Усе голасна смяялiся з Курленi. Зьбiты з панталыку былы палiцай яшчэ спрабаваў агрызацца.
   - Перастань ты, Курленя, ужо даводзiць, бо нiчога ня кемiш, - адазваўся Пiсаронак.
   - Даволi вам, хлопцы, сварыцца. Для ўсiх па мэтру зямлi хопiць, - уткнуў свае пяць капеек Войнiк.
   - Вось гэта дык разумна сказана.
   Усе голасна засьмяялiся.
   У роце даволi часта вялiся гутаркi на тэмы, зьвязаныя з Беларусьсю й беларускiмi справамi. Прычынаю была прысутнасьць юнакоў з калiшняй Школы Камандзераў БКА. Курленя, Земет i Шэмет - не адны, што вырозьнiвалiся тупасьцю й няведаньнем усяго, зьвязанага са сваёй Бацькаўшчынай i палiтычнымi справамi. Былi сотнi такiх. У роце, як i ў цэлым батальёне, было даволi ўкраiнцаў, зь якiмi беларусы нiколi не ўваходзiлi ў калiзii, дыскутуючы палiтычныя тэмы.
   Украiнцы былi беларусам добрымi сябрамi. Дружба выплывала з супольнага гiстарычнага лёсу абодвух народаў, што, маючы на працягу стагодзьдзяў супольных ворагаў з захаду i ўсходу, прывыклi, зжылiся з iдэяй, што яны браты ў нядолi й адзiн другога мусяць заўсёды падтрымоўваць. Гэта ня была тая хвальшывая, некiм зьверху накiнутая, дружба. Яна мела каранi ў сiвой мiнуўшчыне i ўважалася зьявай нармальнай, прост-напраст арганiчнай, штодзённай, аб якой навет i не ўспамiналася.
   VI
   У палове верасьня батальён Мураўёва пакiнуў вабоз над Рэйнам i спынiўся ў адлегласьцi нейкiх 25 км на захад у вёсцы Iльгойзэрн. Гэта была вялiкая вёска, прыкладна за 15 км ад першых хрыбтоў Вагезаў. Войска разьмясьцiлася па гаспадарскiх гумнах, а дзе каму ўдалося - дык i па хатах. Сымон Сларыш у гэтым часе атрымаў новую функцыю: ён быў вызначаны канюхом. Вярнуў назад сваю каламажку й малога гнядога конiка, што калiсьцi мы ўжо бачылi ў руках у Камовiча пры выхадзе зь Менску.