Булгаков Михаил Афанасьевич. Майстар i Маргарыта (на белорусском языке)

   Крысабой быў на галаву вышэйшы за сама высокага салдата ў легiёне i гэтакi шырокi ў плячах, што зусiм засланiў яшчэ нiзкае сонца.
   Пракуратар сказаў кентурыёну па-лацiнску:
   - Злачынец называе мяне "добрым чалавекам". Выведзi яго адсюль на хвiлiну, растлумач яму, як трэба гаварыць са мной. Але не скалеч.
   I ўсе, акрамя нерухомага пракуратара, правялi позiркам Марка Крысабоя, якi махнуў рукою арыштаванаму - загадаў iсцi следам.
   Крысабоя наогул усе праводзiлi позiркамi, дзе б ён нi паказваўся, з-за яго росту, а яшчэ - тыя, хто бачыў яго ўпершыню, - таму што твар у кентурыёна быў скалечаны: нос у яго калiсьцi быў разбiты ўдарам германскае булавы.
   Загрукалi цяжкiя Маркавы боты па мазаiцы, звязаны пайшоў за iм нячутна, у каланадзе запанавала маўчанне, i было чуваць, як буркуюць галубы на садовай пляцоўцы перад балконам, ды яшчэ вада выспеўвала, вывiвала з фантана прыемную песню.
   Пракуратару захацелася ўстаць, падставiць скроню пад халодны струмень i гэтак застыць. Але ён ведаў, што i гэта яму не дапаможа.
   Як толькi вывеў арыштаванага з-пад калонаў у сад, Крысабой узяў з рук у аднаго з легiянераў, якi стаяў ля бронзавае статуi, бiч, злёгку размахнуўся i ўдарыў арыштаванага па спiне. Зрабiў гэта кентурыён нiбы лёгка i незнарок, але звязаны iмгненна бухнуў на зямлю, быццам яму падрэзалi ногi, твар збялеў i вочы сталi пустыя. Марк адной леваю рукою лёгка, як пусты мяшок, падняў упаўшага, паставiў яго на ногi i загаварыў гугнява, дрэнна вымаўляючы па-арамейску:
   - Рымскага пракуратара называць - iгемон. Iншых слоў не гаварыць. Стаяць смiрна. Ты зразумеў мяне, цi яшчэ раз улупiць?
   Арыштаваны пахiснуўся, але саўладаў з сабою, сышла з твару спалатнеласць, ён перавёў дух i адказаў хрыпла:
   - Я цябе зразумеў. Не бi мяне.
   Праз хвiлiну ён зноў стаяў перад пракуратарам.
   Прагучаў глухi, хворы голас:
   - Iмя?
   - Маё? - паспешна адазваўся арыштаваны, усёй iстотай ён паказваў гатоўнасць гаварыць талкова, не выклiкаць болей гневу.
   Пракуратар сказаў цiха:
   - Маё - мне вядома. Не прытварайся дурнейшым, чым ёсць на самай справе. Тваё.
   - Iешуа, - паспешна адказаў арыштант.
   - Прозвiшча ёсць?
   - Га-Ноцры.
   - Адкуль родам?
   - З горада Гамалы, - адказаў арыштант, i галавой кiўнуў, што там, недзе далёка, направа ад яго, на поўначы, ёсць горад Гамала.
   - Хто ты па крывi?
   - Дакладна не ведаю, - жыва адказаў арыштант, - я не памятаю сваiх бацькоў. Мне гаварылi, што бацька мой сiрыец...
   - Дзе ты жывеш пастаянна?
   - У мяне няма пастаяннага жытла, - сарамлiва адказаў арыштант, - я падарожнiчаю з горада ў горад.
   - Пра гэта можна сказаць карацей, адным словам - валацуга, - сказаў пракуратар i спытаўся: - Сваякi ёсць?
   - Няма нiкога. Адзiн на свеце.
   - Грамату ведаеш?
   - Ведаю.
   - Якую яшчэ мову ведаеш, акрамя арамейскае?
   - Грэцкую.
   Распухлае павека паднялося, затуманенае пакутай вока глядзела на арыштанта. Другое вока было заплюшчана. Пiлат загаварыў па-грэцку:
   - Дык ты збiраўся разбурыць будынак храма i заклiкаў на гэта народ?
   Тут арыштант зноў ажывiўся, у вачах знiк спалох, i ён загаварыў па-грэцку:
   - Я, доб... - тут жах прамiльгнуў у вачах у арыштанта, што ледзь не прагаварыўся, - я, iгемон, нiколi ў жыццi не збiраўся разбураць будынак храма i нiкога не падбухторваў на гэту непатрэбную справу.
   Здзiўленне з'явiлася на твары ў сакратара, якi згорбiўся над нiзенькiм столiкам i запiсваў паказаннi. Ён падняў голаў i адразу ж зноў нахiлiўся над пергаментам.
   - Мноства розных людзей сцякаецца ў гэты горад перад святам. Бываюць сярод iх магi, астролагi, прадказальнiкi i забойцы, - гаварыў аднатонна пракуратар, - а трапляюцца i хлусы. Ты, напрыклад, хлус. Ясна запiсана: падбухторваў разбурыць храм. Гэта сведчаць людзi.
   - Гэтыя добрыя людзi, - загаварыў арыштант i паспешна дадаў: - iгемон, працягваў: - нiдзе не вучылiся i ўсё зблыталi, што я гаварыў. Я наогул пачынаю баяцца, што блытанiна гэтая будзе працягвацца надта доўга. I ўсё з-за таго, што ён няправiльна запiсвае следам за мною.
   Настала маўчанне. Цяпер ужо другое вока цяжка глядзела на арыштанта.
   - Паўтараю табе, але апошнi раз: перастань прытварацца, бандыт, - прамовiў Пiлат мякка i роўна, - за табой запiсана няшмат, але i запiсанага дастаткова, каб цябе павесiць.
   - Не, не, iгемон, - увесь напружыўся ад жадання пераканаць арыштант i загаварыў: - Ходзiць, ходзiць адзiн з казлiным пергаментам i няспынна пiша. Але я аднойчы зазiрнуў у гэты пергамент i жахнуўся. Абсалютна нiчога, што там запiсана, я не гаварыў. Я яго ўмольваў: спалi ты, пабойся бога, свой пергамент! Але ён вырваў яго ў мяне з рук i ўцёк.
   - Хто гэта? - пагардлiва спытаў Пiлат i дакрануўся рукой да скронi.
   - Левiй Мацей, - ахвотна растлумачыў арыштант, - ён раней быў зборшчыкам падаткаў, я з iм сустрэўся ўпершыню на дарозе ў Вiфагii, там, дзе вуглом выступае фiгавы сад, i разгаварыўся з iм. Спачатку ён ставiўся да мяне непрыязна i нават зневажаў мяне, гэта значыць думаў, што зневажае, калi называе сабакам, - тут арыштант усмiхнуўся, - я асабiста не бачу нiчога дрэннага ў гэтым зверы, каб крыўдзiцца на такое слова...
   Сакратар перастаў запiсваць i спадцiшка кiнуў здзiўлены позiрк, але не на арыштаванага, а на пракуратара.
   - ...аднак пасля таго як выслухаў мяне, пачаў дабрэць, - працягваў Iешуа, - нарэшце кiнуў грошы на дарогу i сказаў, што пойдзе падарожнiчаць са мною...
   Пiлат усмiхнуўся адной шчакою, выскалiў жоўтыя зубы i сказаў, завярнуўшыся ўсiм тулавам да сакратара:
   - Во, горад Ершалаiм! Чаго толькi не пачуеш у iм. Зборшчык падаткаў, цi чулi вы, кiнуў грошы на дарогу!
   Сакратар не ведаў, што адказаць на гэта i палiчыў за лепшае паўтарыць Пiлатаву ўсмешку.
   - А ён сказаў, што грошы яму сталi ненавiсныя, - растлумачыў Iешуа дзiўны ўчынак Левiя Мацея i дадаў: - I з гэтага часу ён зрабiўся маiм спадарожнiкам.
   Усё яшчэ выскаляючыся, пракуратар паглядзеў на арыштанта, потым на сонца, якое няўмольна рухалася на захад, уставала над коннымi скульптурамi на гiпадроме, якi ляжаў далёка ўнiзе справа, i раптам з нейкаю прыкраю пакутай падумаў, што прасцей за ўсё было б прыбраць з балкона гэтага дзiўнага разбойнiка толькi двума словамi: "Павесiць яго". Прагнаць потым канвой, пайсцi з каланады ў палац, загадаць зацямнiць пакой, звалiцца на ложак, запатрабаваць халоднай вады, жаласным голасам паклiкаць сабаку Бангу, паскардзiцца яму на гемiкранiю. I думка пра атруту раптам спакуслiва прамiльгнула ў хворай пракуратаравай галаве.
   Ён глядзеў каламутнымi вачыма на арыштанта i нейкi час маўчаў, пакутлiва ўспамiнаў, з-за чаго на бязлiтасным ершалаiмскiм сонцы стаiць перад iм арыштант з тварам, пакалечаным ад удараў, i пра што яшчэ нiкому не патрэбнае давядзецца пытацца.
   - Левiй Мацей? - хрыплым голасам спытаўся хворы i заплюшчыў вочы.
   - Ага, Левiй Мацей, - даляцеў да яго тонкi голас, якi прыносiў яму пакуту.
   - А вось што ўсё ж ты гаварыў натоўпу ля храма на базары?
   Голас арыштанта, здавалася, калоў Пiлату ў скроню, было невыносна пакутлiва, голас гэты гаварыў:
   - Я, iгемон, гаварыў пра тое, што развалiцца храм старое веры i ўзнясецца новы храм iсцiны. Сказаў гэтак, каб лепш зразумела было.
   - Нашто ж ты, валацуга, на базары абдурваў народ, расказваў пра iсцiну, аб якой i сам нават не маеш уяўлення? Што гэта такое iсцiна?
   I пракуратар падумаў: "О багi мае! Я пытаюся ў яго пра зусiм непатрэбнае на судзе... Мая галава зусiм адурнела..." I зноў прымроiлася яму чаша з цёмнаю вадкасцю. "Атруты мне, атруты!"
   I зноў ён пачуў голас:
   - Iсцiна найперш тое, што ў цябе балiць галава, i балiць гэтак моцна, што ты маладушна падумваеш пра смерць.I ў цябе не толькi не стае сiлы гаварыць са мной, але табе нават цяжка глядзець на мяне. I зараз я мiжволi раблюся тваiм катам, што мяне засмучае. Ты не можаш нават думаць нi пра што i марыш толькi пра тое, каб прыйшоў твой сабака, адзiная, вiдаць, iстота, якую ты любiш. Але пакуты твае зараз кончацца, галава балець перастане.
   Сакратар вылупiў вочы на арыштанта i не дапiсаў слова.
   Пiлат падняў пакутлiвыя вочы на арыштанта i ўбачыў, што сонца ўжо даволi высока над гiпадромам, што прамень прабраўся ў каланаду i падбiраецца да стаптаных сандаляў Iешуа, што той пазбягае сонца.
   Тут пракуратар устаў, сцiснуў галаву рукамi, а на жаўтлявым выгаленым яго твары адбiўся жах. Ён перасiлiў яго i зноў апусцiўся ў крэсла.
   Арыштант тым часам працягваў гаварыць, але сакратар больш нiчога не запiсваў, а толькi выцягнуў шыю, як гусак, i стараўся не прамовiць i слова.
   - Ну вось, усё i скончылася, - гаварыў арыштант, добразычлiва паглядаючы на Пiлата, - i я вельмi рады гэтаму. Я параiў бы табе, iгемон, пакiнуць на нейкi час палац i пагуляць пешшу дзе-небудзь у наваколлi, ну хаця б у садзе на Елiёнскай гары. Навальнiца пачнецца, - арыштант завярнуўся, прыплюшчыўся на сонца, - пад вечар. Прагулянка была б карысная табе, i я з задавальненнем суправаджаў бы цябе. У маёй галаве нарадзiлiся сякiя-такiя новыя думкi, якiя, думаю, былi б табе цiкавыя, i я ахвотна расказаў бы iх табе, бо ты ствараеш уражанне вельмi разумнага чалавека.
   Сакратар смяротна пабялеў i ўпусцiў звiтак долу.
   - Бяда ў тым, - прадаўжаў нiкiм не перапынены звязаны, - што ты занадта замкнуты i зусiм страцiў веру ў людзей. Нельга ж, пагадзiся, усю любоў аддаваць толькi сабаку. Беднае тваё жыццё, iгемон, - i пры гэтым арыштант яшчэ i ўсмiхнуўся.
   Сакратар цяпер думаў толькi пра адно - верыць вушам сваiм альбо не. Даводзiлася верыць. Тады ён пастараўся ўявiць, якi будзе гнеў наравiстага пракуратара з-за гэтае нечуванае дзёрзкасцi арыштанта. I гэтага сакратар уявiць не мог, хоць i добра ведаў пракуратара.
   Тады пачуўся асiплы, хрыплаваты голас пракуратара, якi сказаў па-лацiнску:
   - Развяжыце яму рукi.
   Адзiн з канваiраў стукнуў кап'ём, перадаў яго суседу, падышоў i зняў вяроўкi з арыштанта. Сакратар падняў звiтак, вырашыў пакуль што нiчога не запiсваць i нiчому больш не здзiўляцца.
   - Прызнайся, - цiха па-грэцку спытаўся Пiлат, - ты вялiкi доктар?
   - Не, пракуратар, я не доктар, - адказаў арыштант i з асалодаю пацёр змучаную i апухлую барвовую руку.
   Крута з-пад iлба свiдраваў вачыма арыштанта Пiлат, i ў вачах гэтых не было болей каламуты, у iх з'явiлiся знаёмыя ўсiм iскаркi.
   - Я не спытаўся ў цябе, - сказаў Пiлат, - магчыма, ты ведаеш i латынь?
   - Ага, ведаю, - адказаў арыштант.
   Чырвань выступiла на жаўтлявых Пiлатавых шчоках, i ён спытаўся па-лацiнску:
   - Як ты даведаўся, што я хацеў паклiкаць сабаку?
   - Ды гэта зусiм проста, - адказаў арыштант па-лацiнску, - ты вадзiў рукой у паветры, - арыштант паўтарыў Пiлатаў рух, - быццам хацеў пагладзiць, i губы...
   - Ага, - сказаў Пiлат.
   Памаўчалi, потым Пiлат спытаўся па-грэцку:
   - Значыць, ты не доктар?
   - Не, не, - жыва адказаў арыштант, - вер мне, я не доктар.
   - Ну, добра. Калi хочаш, каб гэта было тайнай, няхай будзе. Да справы яно адносiн не мае. Дык ты працягваеш сцвярджаць, што не заклiкаў разбурыць... падпалiць цi iншым якiм-небудзь спосабам разбурыць храм?
   - Я, iгемон, нiкога не заклiкаў рабiць хоць што-небудзь падобнае. Хiба ж я дурань?
   - Не, ты зусiм не падобны на дурня, - цiха адказаў пракуратар i ўсмiхнуўся нейкаю страшнаю ўсмешкаю, - тады паклянiся, што гэтага не было.
   - Чым ты хочаш, каб я пакляўся? - даволi жвава спытаў развязаны.
   - Ну, хаця б сваiм жыццём, - адказаў пракуратар, - iм самы час паклясцiся, бо яно вiсiць на валаску, ведай пра гэта!
   - Цi не думаеш, iгемон, што гэта ты яго павесiў? - спытаўся арыштант. Калi гэта так, то ты вельмi памыляешся.
   Пiлат здрыгануўся i адказаў скрозь зубы:
   - Я магу перарэзаць гэты валасок.
   - I тут ты памыляешся, - арыштант светла ўсмiхнуўся, засланiўся рукой ад сонца i запярэчыў: - Згадзiся, што перарэзаць валасок можа толькi той, хто павесiў?
   - Ага, ага, - з усмешкаю сказаў Пiлат, - цяпер я не сумняваюся, што нiчым не занятыя зявакi ў Ершалаiме хадзiлi ўслед за табою. Не ведаю, хто даў табе язык, але падвесiў яго добра. Дарэчы, скажы: цi праўда, што ты прыехаў у Ершалаiм праз Сузскiя вароты верхам на асле, а натоўп суправаджаў цябе i вiтаў, быццам нейкага прарока? - тут пракуратар паказаў на пергаментны звiтак.
   Арыштант недаўменна паглядзеў на пракуратара.
   - У мяне i асла няма нiякага, iгемон, - сказаў ён. - Прыйшоў я ў Ершалаiм сапраўды праз Сузскiя вароты, але пешшу, у суправаджэннi аднаго толькi Левiя Мацея, i нiхто мне нiчога не крычаў, бо мяне тады ў Ершалаiме нiхто не ведаў.
   - Цi ведаеш ты такiх, - працягваў Пiлат i не зводзiў вачэй з арыштанта, нейкага Дзiсмаса, другога - Гестаса i трэцяга - Вар-равана?
   - Гэтых добрых людзей я не ведаю, - адказаў арыштант.
   - Праўда?
   - Праўда.
   - А цяпер скажы мне, чаму ты ўвесь час гаворыш "добрыя людзi"? Ты ўсiх гэтак называеш, цi што?
   - Усiх, - адказаў арыштант, - дрэнных людзей проста няма на свеце.
   - Упершыню чую пра гэта, - сказаў Пiлат i ўсмiхнуўся, - але, магчыма, я дрэнна ведаю жыццё! Далей можаце не запiсваць, - сказаў ён сакратару, хаця той i без гэтага нiчога не запiсваў, i працягваў гаварыць арыштанту: - У якой-небудзь грэцкай кнiзе ты вычытаў пра гэта?
   - Не, сваiм розумам дайшоў.
   - I ты прапаведуеш гэта?
   - Ага.
   - А вось, напрыклад, кентурыён Марк, яго мянушка Крысабой, ён - добры?
   - Добры, - адказаў арыштант, - ён, праўда, няшчасны чалавек. З тае пары, як добрыя людзi скалечылi яго, ён зрабiўся жорсткi i чэрствы. Цiкава было б ведаць, хто яго гэтак скалечыў?
   - Ахвотна магу сказаць, - адазваўся Пiлат, - бо быў сведка ўсяму. Добрыя людзi кiдалiся на яго, як сабакi на мядзведзя. Германцы ўпiлiся яму ў шыю, у рукi, у ногi. Пяхотны манiпул трапiў у мяшок, i калi б не ўрэзалася з фланга кавалерыйская турма, а камандаваў ёю я, - табе, фiлосаф, не давялося б размаўляць з Крысабоем. Гэта здарылася ў баi пад Iдзiставiза, у Далiне Дзеў.
   - Калi б з iм пагаварыць, то я ўпэўнены, што ён моцна змянiўся б, я ўпэўнены, - раптам летуценна сказаў арыштант.
   - Я думаю, - адказаў Пiлат, - што мала радасцi было б ад цябе легату легiёна, калi б ты ўздумаў гаварыць з кiм-небудзь з яго афiцэраў альбо салдат. Дарэчы, гэта i не здарыцца, на шчасце ўсiх, i першы, хто пра гэта паклапоцiцца, буду я.
   У гэты час у каланаду iмклiва заляцела ластаўка, зрабiла пад залатой столлю круг, знiзiлася, ледзь не зачапiла вострым крылом за твар меднае статуi ў нiшы, i знiкла за капiтэллю калоны. Магчыма, ёй задумалася звiць там гняздо.
   Пакуль яна ляцела, у светлай i лёгкай галаве пракуратара склалася формула. Яна была такая: iгемон разгледзеў справу валацужнага фiлосафа Iешуа па прозвiшчы Га-Ноцры, i злачынства ў яго дзеяннях не знайшоў. У прыватнасцi, няма нiякай сувязi мiж тым, што рабiў Iешуа i хваляваннямi, якiя адбылiся ў Ершалаiме нядаўна. Валацужны фiлосаф аказаўся псiхiчна хворым. У вынiку чаго смяротны прысуд, вынесены Га-Ноцры Малым Сiнедрыёнам, пракуратар не зацвярджае. Але, маючы на ўвазе тое, што ненармальныя, утапiчныя прамовы Га-Ноцры могуць стаць прычынаю хвалявання ў Ершалаiме, пракуратар забiрае Iешуа з Ершалаiма i арыштоўвае яго ў Кесарыi Стратонавай на Мiжземным моры, якраз там, дзе рэзiдэнцыя пракуратара.
   Заставалася толькi прадыктаваць гэта сакратару. Ластаўчыныя крылы фыркнулi над самай галавой iгемона, птушка кiнулася да фантана i вылецела на волю. Пракуратар падняў вочы на арыштанта i ўбачыў, што побач з iм слупам загарэўся пыл.
   - Усё пра яго? - спытаўся Пiлат у сакратара.
   - На жаль, не, - нечакана адказаў сакратар i падаў Пiлату другi кавалак пергаменту.
   - Што яшчэ там? - спытаўся Пiлат i спахмурнеў.
   Пасля таго як прачытаў напiсанае, ён яшчэ болей змянiўся з твару. Цi то цёмная кроў прылiла да шыi i да твару, цi здарылася нешта iншае, але скура яго страцiла жаўтлявае адценне, пацямнела, i вочы быццам правалiлiся.
   Зноў, мабыць, была вiнавата кроў, якая прылiла да скроняў i застукала ў iх, але ў пракуратара нешта здарылася з вачыма. Яму прымроiлася, што арыштантава галава паплыла некуды, а на яе месцы з'явiлася другая. На гэтай лысай галаве сядзеў рэдказубы залаты вянок; на лбе была круглая язва, якая раз'ядала скуру, памазаная маззю; запалы бяззубы рот з адвiслаю капрызнаю нiжняю губою. Пiлату здалося, што знiклi ружовыя калоны балкона, дахi Ершалаiма ўдалечынi, унiзе за садам, i ўсё танула вакол у густой зелянiне капрэйскiх садоў. I са слыхам здарылася нешта дзiўнае - нiбы ўдалечынi цiха i грозна пратрубiлi трубы i вельмi выразна пачуўся гугнявы голас, якi пагардлiва расцягваў словы: "Закон аб знявазе яго вялiкасцi..."
   Думкi прамiльгнулi кароткiя, абрывiстыя i незвычайныя: "Загiнуў!", потым: "Загiнулi!.." I адна зусiм недарэчная сярод iх пра нейкую абавязковую - у сувязi з кiм? - несмяротнасць, i гэтая несмяротнасць выклiкала страшэнны сум.
   Пiлат наструнiўся, прагнаў мроi, вярнуўся позiркам на балкон, i зноў перад iм апынулiся арыштантавы вочы.
   - Слухай, Га-Ноцры, - загаварыў пракуратар i глядзеў на Iешуа неяк дзiўна: твар у пракуратара быў грозны, але позiрк трывожны, - ты хоць калi-небудзь гаварыў з кiм-небудзь пра вялiкага кесара? Адказвай! Гаварыў?.. Цi... не гаварыў? - Пiлат расцягнуў слова "не" крыху болей, чым належала ў судзе, i паслаў Iешуа нейкую думку, быццам у нечым хацеў пераканаць арыштанта.
   - Праўду гаварыць лёгка i прыемна, - заўважыў арыштант.
   - Мне не трэба ведаць, - глухiм, злосным голасам адазваўся Пiлат, прыемна цi непрыемна табе гаварыць, гавары праўду. Табе давядзецца яе гаварыць. Але калi будзеш гаварыць, думай, што гаворыш, калi не хочаш не толькi непазбежнай, але i пакутлiвай смерцi.
   Нiхто не ведаў, што здарылася з пракуратарам Юдэi, але ён дазволiў сабе падняць руку, быццам засланяўся ад сонечнага промня, i з-за гэтай рукi, як з-за шчыта, паслаў арыштанту нейкi позiрк з намёкам.
   - Дык вось, - гаварыў ён, - адказвай, цi ведаеш ты нейкага Юду з Карыяфа i што менавiта ты сказаў яму, калi гаварыў пра кесара?
   - Усё было такiм чынам, - ахвотна пачаў расказваць арыштант, - пазаўчора вечарам я пазнаёмiўся ля храма з адным маладым чалавекам, якi назваўся Юдам з горада Карыяфа. Ён запрасiў мяне да сябе дадому ў Нiжнi Горад i пачаставаў...
   - Добры чалавек? - спытаўся Пiлат, i д'ябальскi агонь блiснуў у яго ў вачах.
   - Вельмi добры i цiкаўны чалавек, - пацвердзiў арыштант, - ён вельмi зацiкавiўся маiмi думкамi, шчыра сустрэў мяне...
   - Свяцiльнiкi запалiў... - скрозь зубы ў лад арыштанту прамовiў Пiлат, i яго вочы ў гэты час свяцiлiся.
   - Ага, - крыху здзiвiўшыся дасведчанасцi пракуратара, працягваў Iешуа, папрасiў мяне паразважаць пра дзяржаўную ўладу. Гэтае пытанне яго вельмi цiкавiла.
   - I што ж ты сказаў? - спытаўся Пiлат. - Цi будзеш гаварыць, што забыўся? - але ў пракуратарскiм голасе ўжо была безнадзейнасць.
   - Акрамя ўсяго iншага, я казаў, - расказваў арыштант, - што ўсякая ўлада з'яўляецца гвалтам над чалавекам i што прыйдзе час, калi не будзе нi кесарскай, нiякай улады. Будзе чалавеку царства праўды i справядлiвасцi, дзе наогул не патрэбна будзе нiякая ўлада.
   - Далей!
   - Болей нiчога не было, - сказаў арыштант, - тут убеглi людзi, звязалi мяне i прывялi ў турму.
   Сакратар стараўся не прапусцiць нiводнага слова i старанна крэмзаў па пергаменце.
   - На свеце не было i не будзе нiколi большай i цудоўнейшай улады для людзей, чым улада iмператара Цiверыя! - ахрыплы i хворы Пiлатаў голас мацнеў.
   Пракуратар чамусьцi з нянавiсцю глядзеў на сакратара i на канвой.
   - I не трэба, шалёны злачынец, разважаць пра яе! - тут Пiлат закрычаў: Вывесцi канвой з балкона! - завярнуўся да стала i дадаў: - Пакiньце мяне са злачынцам сам-насам, тут дзяржаўная справа.
   Канвой падняў коп'i i, роўна стукаючы калiгамi, выйшаў з балкона ў сад, а следам выйшаў i сакратар.
   Маўчанне на балконе некаторы час парушала толькi песня вады ў фантане. Пiлат бачыў, як уставала над трубачкамi вадзяная талерка, як адломлiвалiся яе краi i сцякалi струменьчыкамi.
   Першы загаварыў арыштант:
   - Я бачу, што здарылася нейкая бяда з-за таго, што я гаварыў з гэтым юнаком з Карыяфа. У мяне ёсць прадчуванне, што з iм здарыцца няшчасце, i мне вельмi шкада яго.
   - Я думаю, - з дзiўнаю ўсмешкай адказаў пракуратар, - што ёсць сёй-той на свеце, каго табе трэба пашкадаваць больш, чым Юду з Карыяфа, i каму будзе намнога горш, чым Юду! Такiм чынам, Марк Крысабой, халодны i закончаны кат, людзi, якiя, як я бачу, -пракуратар паказаў на скалечаны твар Iешуа, - цябе бiлi за твае пропаведзi, бандыты Дзiсмас i Гестас, якiя са сваiмi памагатымi забiлi чатырох салдат, i, нарэшце, брудны здраднiк Юда - усе яны добрыя людзi?
   - Ага, - адказаў арыштант.
   - I настане царства iсцiны?
   - Настане, iгемон, - пераканаўча адказаў Iешуа.
   - Яно нiколi не настане! - раптам закрычаў Пiлат такiм страшным голасам, што Iешуа адхiснуўся. Гэтак многа гадоў назад у Далiне Дзеў крычаў Пiлат сваiм коннiкам словы: "Сячы iх! Сячы iх! Велiкан Крысабой папаўся!" Ён яшчэ мацней крыкнуў сарваным на камандах голасам, вымаўляў словы так, каб iх чулi ў садзе: - Злачынец! Злачынец! Злачынец!
   А потым прыцiшыў голас i спытаўся:
   - Iешуа Га-Ноцры, цi верыш ты ў якiх-небудзь багоў?
   - Бог адзiн, - адказаў Iешуа, - я ў яго веру.
   - Тады памалiся! Добра малiся! Хаця, - тут голас Пiлата апаў, - гэта не дапаможа. Не жанаты? - чамусьцi з сумам спытаўся Пiлат, не разумеючы, што з iм адбываецца.
   - Не, я адзiн.
   - Ненавiсны горад, - чамусьцi раптам прамармытаў пракуратар i перасмыкнуў плячыма, нiбы змёрз, пацёр рукi, як абмыў iх, - калi б цябе зарэзалi перад тваiм спатканнем з Юдам з Карыяфа, гэта было б лепш.
   - А ты б адпусцiў мяне, iгемон, - нечакана папрасiў арыштант, i голас у яго зрабiўся трывожным, - я бачу, што мяне хочуць забiць!
   Твар Пiлата сутаргава скрывiўся, ён паглядзеў на Iешуа чырвонымi гарачымi вачыма i сказаў:
   - Ты думаеш, няшчасны, што рымскi пракуратар адпусцiць чалавека, якi гаварыў тое, што гаварыў ты? О багi, багi! Ты думаеш, што я гатовы заняць тваё месца? Я не твой аднадумец! I слухай мяне: калi з гэтае хвiлiны ты прамовiш хаця б адно слова, загаворыш з кiм-небудзь, - сцеражыся! Паўтараю табе: сцеражыся!
   - Iгемон...
   - Маўчаць! - закрычаў Пiлат i шалёнымi вачыма правёў ластаўку, якая заляцела на балкон. - Сюды! - крыкнуў Пiлат.
   I калi сакратар i канвой вярнулiся на свае месцы, Пiлат аб'явiў, што зацвярджае смяротны прысуд, якi вынесены на сходзе Малога Сiнедрыёна злачынцу Iешуа Га-Ноцры, i сакратар запiсаў сказанае Пiлатам.
   Праз хвiлiну перад пракуратарам стаяў Марк Крысабой. Яму пракуратар загадаў здаць злачынца начальнiку сакрэтнае службы i перадаць яму загад пракуратара, каб Iешуа Га-Ноцры трымалi асобна, а таксама пра тое, што камандзе сакрэтнае службы пад страхам цяжкае кары было забаронена размаўляць з Iешуа i адказваць на любыя яго пытаннi.
   Па знаку Марка вакол Iешуа замкнуўся канвой i вывеў яго з балкона.
   Затым перад пракуратарам з'явiўся стройны, светлабароды прыгажун з iльвiнымi мордамi на грудзях, з арлiным пер'ем на грэбенi шлема, з залатымi бляшкамi на партупеi мяча, у зашнураваным да каленяў абутку на трайной падэшве, у накiнутым на левае плячо барвовым плашчы. Гэта быў камандуючы легiёнам легат. У яго пракуратар спытаўся, дзе зараз знаходзiцца себасцiйская кагорта. Легат паведамiў, што себасцiйцы трымаюць ачапленне на плошчы перад гiпадромам, дзе будзе аб'яўлены народу прысуд злачынцам.
   Тады пракуратар загадаў, каб легат выдзелiў з рымскае кагорты дзве кентурыi. Адна з iх, пад камандай Крысабоя, павiнна будзе канваiраваць злачынцаў, вазы з рыштункам для пакарання i катаў да Лысае Гары, а потым увойдзе ў верхняе ачапленне. Другая павiнна быць зараз жа адпраўлена на Лысую Гару i пачаць ачапляць яе неадкладна. Дзеля аховы гары пракуратар папрасiў легата адправiць дадатковы кавалерыйскi полк - сiрыйскую алу.
   Калi легат пайшоў з балкона, пракуратар загадаў сакратару запрасiць прэзiдэнта Сiнедрыёна, двух яго сябраў i начальнiка храмавай варты Ершалаiма ў палац, але дадаў, што просiць усё гэта зрабiць так, каб да нарады з усiмi гэтымi людзьмi ён змог пагаварыць з прэзiдэнтам сам-насам.
   Загады пракуратара былi выкананы хутка i дакладна, i сонца, якое з незвычайнай лютасцю пякло ў гэтыя днi Ершалаiм, не паспела яшчэ наблiзiцца да сама верхняй кропкi свайго стаяння, калi на верхняй тэрасе ў садзе ля двух белых мармуровых iльвоў, якiя вартавалi лесвiцу, сустрэлiся пракуратар i выконваючы абавязкi прэзiдэнта Сiнедрыёна першасвятар юдэйскi Ёсiф Каiфа.
   У садзе было цiха. Але калi выйшлi з-пад каланады на залiтую сонцам верхнюю садовую пляцоўку з пальмамi на страшэнных слановых нагах, пляцоўку, з якое перад пракуратарам разгарнуўся ўвесь ненавiсны яму Ершалаiм з вiсячымi мастамi, крэпасцямi i з сама галоўным: з глыбаю мармуру ў залатым драконаўскiм лускавiннi замест даху, якi не паддаецца нiякаму апiсанню, - храмам Ершалаiмскiм, - вострым слыхам улавiў пракуратар далёка ўнiзе, там, дзе каменная сцяна адгароджвала нiжнiя тэрасы дварцовага саду ад гарадское плошчы, глухое вурчанне, над якiм узмывалi слабенькiя, тонкiя не то стогны, не то крыкi.
   Пракуратар зразумеў, што на плошчы ўжо сабраўся незлiчоны натоўп усхваляваных апошнiмi падзеямi жыхароў Ершалаiма, што натоўп гэты з нецярпеннем чакае вынясення прысуду i што ў натоўпе крычаць нястомныя разносчыкi вады.
   Пракуратар пачаў з таго, што запрасiў першасвятара на балкон, каб схавацца ад бязлiтаснай спякоты, але Каiфа ветлiва папрасiў прабачэння i сказаў, што зрабiць гэта не можа. Пiлат накiнуў башлык на галаву, якая пачынала лысець, i пачаў размову. Размаўлялi па-грэцку.
   Пiлат сказаў, што ён разабраў справу Iешуа Га-Ноцры i зацвердзiў смяротны прысуд.
   Такiм чынам, да смяротнага пакарання, якое павiнна адбыцца сёння, асуджаны тры разбойнiкi: Дзiсмас, Гестас, Вар-раван i, акрамя гэтага, Iешуа Га-Ноцры. Першыя двое, якiя ўздумалi падбухторваць народ да бунту супраць кесара, узяты з боем рымскаю ўладаю, але лiчацца за пракуратарам, i таму размовы пра iх быць не можа. Апошнiя ж, Вар-раван i Га-Ноцры, схоплены мясцоваю ўладаю i асуджаны Сiнедрыёнам.
   Адпаведна з законам, аднаго з гэтых двух злачынцаў трэба будзе вызвалiць у гонар надыходзячага сёння вялiкага свята Пасхi.