Страница:
Але веласiпедысты спынiлiся якраз у тое iмгненне, калi пярэднiя колы гатовы былi ўжо зляцець у пустату над галовамi ў музыкантаў. Веласiпедысты моцна крыкнулi "Ап!", саскочылi з машын i пачалi кланяцца, бландзiнка пасылала публiцы паветраныя пацалункi, а малы смешна сiгналiў сваiм аўтамабiльным гудком.
Воплескi скаланулi будынак, блакiтная заслона паплыла з абодвух бакоў i закрыла веласiпедыстаў, зялёныя агнi з надпiсам: "Выхад" над дзвярыма патухлi, а ў павуцiне трапецый пад самым купалам, як сонцы, запалiлiся белыя шары. Пачаўся антракт перад апошнiм аддзяленнем.
Адзiным чалавекам, якога нiяк не цiкавiлi дзiвосы веласiпеднай тэхнiкi сям'i Джулi, быў Рыгор Данiлавiч Рымскi. У абсалютнай адзiноце ён сядзеў у сваiм кабiнеце, кусаў тонкiя губы i па яго твары час ад часу прабягала сутарга. Да незвычайнага знiкнення Лiхадзеева дадалася зусiм неспадзяваная прапажа i адмiнiстратара Варэнухi.
Рымскi ведаў, куды ён пайшоў, але ён пайшоў i... не вярнуўся назад! Рымскi пацiскаў плячыма i шаптаў сам сабе:
- Але за што?!
I дзiва дзiўнае: такому дзелавому чалавеку, як фiндырэктар, прасцей за ўсё было патэлефанаваць туды, куды накiроўваў Варэнуху, i даведацца, што з iм здарылася, а мiж тым да дзесяцi гадзiн вечара ён не мог прымусiць сябе зрабiць гэта.
У дзесяць, лiчыце, згвалтаваўшы сябе, Рымскi зняў слухаўку i пераканаўся, што тэлефон яго мёртвы. Кур'ер далажыў, што i астатнiя апараты ў будынку сапсавалiся. Гэтае непрыемнае, але не звышнатуральнае здарэнне зусiм даканала дырэктара i адначасова ўзрадавала: адпала патрэба тэлефанаваць. У гэты час над галавой у дырэктара ўспыхнула i замiргала чырвоная лямпачка, паведамiла, што пачаўся антракт, увайшоў кур'ер i папярэдзiў, што прыехаў замежны артыст. Фiндырэктара чамусьцi аж скаланула ўсяго, ён пацямнеў з твару, як навальнiчная хмара, i накiраваўся за кулiсы сустракаць гастралёра, бо больш не было каму сустракаць.
У вялiкую прыборную з калiдора, дзе ўжо трашчалi сiгнальныя званкi, знаходзiлi прычыну зазiрнуць занадта цiкаўныя. Тут былi фокуснiкi ў яркiх халатах i ў чалме на галовах, канькабежцы ў белых вязаных куртках, бледны ад пудры расказчык i грымёр.
Знакамiтасць уразiла ўсiх сваiм неверагодна доўгiм фракам дзiўнага крою i тым, што з'явiлася ў чорнай паўмасцы. Але яшчэ дзiўнейшыя былi спадарожнiкi ў чорнага мага: доўгi клятчасты з пабiтым пенснэ i чорны тлусты кот, якi зайшоў у грымёрную на заднiх лапах, зусiм па-свойску сеў на канапу i прыплюшчыўся на аголеныя грымiравальныя лампiёны.
Рымскi пастараўся напусцiць на твар усмешку, але твар ад гэтага стаў кiслы i злосны, пакланiўся маўклiваму магу, якi сядзеў побач з катом на канапе. Поцiску рук не было. Затое бесцырымонны клятчасты сам назваўся, сказаў пра сябе "iхнi памочнiк". Гэта здзiвiла фiндырэктара, i зноў непрыемна: у кантракце нават i ўпамiнання не было нi пра якога памочнiка.
Даволi вымушана i суха Рыгор Данiлавiч папытаўся ў клятчастага, якi навязаўся яму на галаву, пра тое, дзе апаратура артыста.
- Алмаз вы наш нябесны, найшаноўнейшы пан дырэктар, - трэснутым голасам адказаў памочнiк мага, - наша апаратура заўсёды з намi. Вось яна! Эйн, цвэй, дрэй! - i пакруцiў перад вачыма Рымскага вузлаватымi пальцамi, нечакана выцягнуў з-за вуха ў ката ўласны Рымскага залаты гадзiннiк на ланцужку, якi дагэтуль быў у фiндырэктаравай кiшэнi ў камiзэльцы пад зашпiленым пiнжаком i з ланцужком, прадзетым у пятлiцу.
Рымскi мiжволi ўхапiўся за жывот, прысутныя ахнулi, а грымёр, якi зазiраў у дзверы, адабральна кашлянуў.
- Ваш гадзiннiчак? Прашу атрымаць, - нахабна ўсмiхаўся клятчасты i на бруднай растапыранай далонi падаў разгубленаму Рымскаму яго дабро.
- З такiм у трамвай не садзiся, - цiха i весела шапнуў расказчык грымёру.
Але кот выкiнуў штуку не раўня нумару з чужым гадзiннiкам. Ён нечакана ўстаў з канапы, на заднiх лапах падышоў да падлюстранага столiка, пярэдняй лапай дастаў корак з графiна, налiў вады ў шклянку, выпiў яе, паставiў корак на месца i грымiравальнаю анучкаю выцер вусы.
Нiхто нават i не ахнуў, толькi раты разявiлi, а грымёр у захапленнi шапнуў:
- Вось дык клас!
Тут трэцi раз трывожна загрымелi званкi, i ўсе ўзбуджаныя, у прадчуваннi цiкавага нумара, павалiлi з грымёрнае.
Праз хвiлiну ў глядзельнай зале патухлi шары, успыхнула i дала чырвоны водсвет на нiз заслоны рампа, i ў асветленай шчылiне заслоны паўстаў перад публiкай поўны, вясёлы, як дзiця, чалавек з паголеным тварам, у пакамечаным фраку i ў нясвежай кашулi. Гэта быў добра вядомы ўсёй Маскве канферансье Жорж Бенгальскi.
- Ну вось, грамадзяне, - загаварыў Бенгальскi i ўсмiхнуўся дзiцячаю ўсмешкаю, - зараз перад вамi выступiць... - тут Бенгальскi сцiх на iмгненне i загаварыў з другой iнтанацыяй: - Я бачу, што колькасць публiкi на трэцяе аддзяленне яшчэ больш павялiчылася. У нас сёння палавiна горада! Неяк на днях сустракаю я прыяцеля i гавару яму: "Чаму не заходзiш да нас? Учора ў нас была палавiна горада". А ён мне адказвае: "А я жыву ў другой палавiне!" Бенгальскi вытрымаў паўзу, чакаў выбуху смеху, але нiхто не засмяяўся, i ён працягваў: - ...Такiм чынам, выступiць вядомы замежны артыст мсье Воланд з сеансам чорнае магii! Але мы ж з вамi разумеем, - тут Бенгальскi мудра ўсмiхнуўся, - што яе наогул не iснуе на свеце i што яна не што iншае, як забабоны, а проста мсье Воланд у высокай ступенi валодае тэхнiкай фокусаў, што i будзе вiдаць з сама цiкавае часткi, гэта значыць выкрыцця гэтай тэхнiкi, а ўлiчваючы тое, што мы ўсе як адзiн i за тэхнiку, i за яе выкрыццё, то папросiм пана Воланда!
Пасля таго як сказаў усё гэтае глупства, Бенгальскi сашчапiў абедзве рукi далонь да далонi i прывiтальна замахаў iмi ў расхiл заслоны, i той з цiхiм пошумам разышоўся ў бакi.
Выхад мага з яго рослым памочнiкам i катом, якi выйшаў на сцэну на заднiх лапах, вельмi спадабаўся публiцы.
- Крэсла мне, - цiха загадаў Воланд, i iмгненна, невядома як i адкуль, на сцэне з'явiлася крэсла, на якое сеў маг, - скажы мне, шаноўны Фагот, спытаўся Воланд у клятчастага гаера, якi, вiдаць, меў i iншую назву акрамя "Кароўева", - як па-твойму, маскоўскае насельнiцтва значна змянiлася?
Маг паглядзеў на прыцiхлую, уражаную з'яўленнем крэсла публiку.
- Вельмi, месiр, - цiха адказаў Фагот-Кароўеў.
- Твая праўда. Гараджане моцна перамянiлiся, знешне, я кажу, як i сам горад, мiж iншым. Пра строi нават i гаворкi няма, але з'явiлiся гэтыя... як iх... трамваi, аўтамабiлi...
- Аўтобусы, - пачцiва падказаў Фагот.
Публiка ўважлiва слухала размову, меркавала, што гэта прэлюдыя да магiчных фокусаў. Кулiсы былi забiтыя артыстамi i рабочымi сцэны, i мiж iх вiдаць быў напружаны, белы твар Рымскага.
На фiзiяномii Бенгальскага, якi прытулiўся з боку сцэны, з'явiлася недаўменне. Ён ледзь-ледзь прыўзняў бровы, выкарыстаў паўзу i загаварыў:
- Замежны артыст выказвае сваё захапленне Масквою, якая значна вырасла ў тэхнiчных адносiнах, а таксама i масквiчамi, - тут Бенгальскi двойчы ўсмiхнуўся, спачатку партэру, потым галерэi.
Воланд, Фагот i кот павярнулi галовы да канферансье.
- Хiба я выказваў захапленне? - спытаў маг у Фагота.
- Зусiм не, месiр, вы нiякага захаплення не выказвалi, - адказаў той.
- Дык што ж гаворыць гэты чалавек?
- Ён проста схлусiў! - гучна, на ўвесь тэатр паведамiў клятчасты памочнiк, завярнуўся да Бенгальскага i дадаў: - Вiншую вас, грамадзянiн хлус!
З галерэi шумнула смехам, а Бенгальскi скалануўся i вылупiў вочы.
- Але мяне, вядома, не гэтак цiкавяць аўтобусы, тэлефоны i iншая...
- Апаратура! - падказаў клятчасты.
- Правiльна, дзякуй, - паволi гаварыў маг цяжкiм басам, - яшчэ больш значнае пытанне: цi змянiлiся гэтыя гараджане ўнутрана?
- Ага, гэта важнейшае пытанне, месiр.
У кулiсах пачалi пераглядацца i пацiскаць плячыма, Бенгальскi стаў чырвоны, а Рымскi быў белы. Але тут, быццам бы адгадаўшы трывогу, якая пачыналася, маг сказаў:
- Аднак мы загаварылiся, дарагi Фагот, а публiка пачынае сумаваць. Пакажы нам на пачатак што-небудзь просценькае.
Зала з палёгкаю заварушылася. Фагот i кот разышлiся ў розныя бакi рампы. Фагот пстрыкнуў пальцамi i залiхвацка крыкнуў:
- Тры, чатыры! - злавiў у паветры калоду карт, ператасаваў яе i стужкаю пусцiў да ката. Кот стужку перахапiў i адправiў назад. Атласная змяя фыркнула, Фагот разявiў рот, i ўсю яе, карта за картаю, праглынуў:
Пасля гэтага кот пакланiўся, шаркануў праваю задняю лапаю i выклiкаў неверагодныя апладысменты.
- Клас, клас! - у захапленнi крычалi за кулiсамi.
А Фагот тыцнуў пальцам у партэр i аб'явiў:
- Калода гэтая цяперака, паважаныя грамадзяне, знаходзiцца ў сёмым радзе ў грамадзянiна Парчэўскага, якраз мiж траячкаю i павесткай аб выклiку ў суд за нявыплату алiментаў грамадзянцы Зяльковай.
У партэры зашавялiлiся, пачалi прыўставаць, i, нарэшце, нейкi грамадзянiн, у якога i сапраўды прозвiшча было Парчэўскi, увесь чырвоны ад здзiўлення, дастаў з бумажнiка калоду карт i пачаў тыцкаць ёю ў паветра, бо не ведаў, што трэба рабiць.
- Няхай яна застанецца вам на памяць! - крыкнуў Фагот. - Нездарма ж вы гаварылi ўчора, вячэраючы, што каб не покер, то ваша жыццё ў Маскве было б зусiм пакутаю.
- Старыя штучкi, - пачулася з галёркi, - гэты ў партэры з тае ж самае кампанii.
- Вы гэтак думаеце? - закрычаў Фагот i прыплюшчыўся на галерэю. - У такiм выпадку i вы з намi ў адной шайцы, таму што яны ў вас у кiшэнi!
На галёрцы адбыўся рух, i пачуўся радасны голас:
- Праўда! У яго! Тут, тут... Стой! Ды гэта ж чырвонцы!
Тыя, хто сядзеў у партэры, завярнулi галовы. На галерэi нейкi збянтэжаны грамадзянiн знайшоў у сваёй кiшэнi пачак, перакрыжаваны па-банкаўску i з надпiсам на абкладцы: "Адна тысяча рублёў".
Суседзi навалiлiся на яго, а ён здзiўлена падкалуплiваў пальцам упакоўку, стараўся даведацца, сапраўдныя гэта чырвонцы цi чараўнiчыя.
- Дальбог, сапраўдныя! Чырвонцы! - крычалi радасна з галёркi.
- Згуляйце i са мною ў такую калоду, - весела папрасiў нейкi таўстун з сярэдзiны партэра.
- Авек плезiр! - адазваўся Фагот. - Але чаму з адным вамi? Усе прымуць актыўны ўдзел! - i скамандаваў: - Прашу глядзець угору!.. Раз!.. - у руцэ ў яго аказаўся пiсталет, ён крыкнуў: - Два! - Пiсталет падняўся ўгору. Ён крыкнуў: - Тры! - блiснула, бабахнула, i адразу ж з-пад купала, ныраючы мiж трапецый, пачалi падаць у залу белыя паперкi.
Яны кружылiся, iх разносiла ў бакi, забiвала на галерэю, адкiдвала ў аркестр i на сцэну. Праз некалькi секунд грашовы дождж дасягнуў крэслаў, пагусцеў, i гледачы пачалi яго лавiць.
Падымалiся сотнi рук, гледачы скрозь паперкi глядзелi на асветленую сцэну i бачылi сама сапраўдныя i дакладныя вадзяныя знакi. Пах таксама не пакiдаў нiякага сумнення: гэта быў нi з чым не параўнальны па водары пах толькi што аддрукаваных грошай. Спачатку весялосць, а потым здзiўленне апанавала ўвесь тэатр. Скрозь гудзелi словы "чырвонцы, чырвонцы", чулiся ўсклiкi "ах, ах!" i вясёлы смех. Сёй-той ужо поўзаў па праходзе, шукаў пад крэсламi. Многiя пасталi на крэслы, лавiлi вiхлястыя, капрызныя паперкi.
На тварах у мiлiцыi пакрысе пачало з'яўляцца здзiўленне, а артысты бесцырымонна палезлi з-за кулiсаў.
У бельэтажы пачулiся крыкi: "Ты чаго хапаеш? Гэта мая! Да мяне ляцела!" i другi голас: "Ды ты не папiхайся, я цябе сам як пiхану!" I раптам пачулася поўха. Адразу ж у бельэтажы з'явiўся мiлiцэйскi шлем, i з бельэтажа некага павялi.
Наогул узбуджанасць расла, i невядома, чым бы ўсё скончылася, калi б Фагот не спынiў грашовы дождж, дзьмухнуўшы ў паветра.
Два маладыя чалавекi шматзначна пераглянулiся, усталi i праменька пакiравалi ў буфет. У тэатры стаяў гул, ва ўсiх гледачоў узбуджана блiшчалi вочы. Так, так, невядома, у што б усё гэта вылiлася, калi б Бенгальскi не сабраў у сабе сiлы i не паварушыўся. Стараючыся мацней авалодаць сабой, ён прывычна пацёр рукi i як мог гучным голасам загаварыў:
- Вось, грамадзяне, мы з вамi бачылi выпадак гэтак званага масавага гiпнозу. Чыста навуковы вопыт, якi як найлепш даказвае, што нiякiх дзiвосаў i магii не iснуе. Папросiм маэстра Воланда раскрыць нам гэты вопыт. Зараз, грамадзяне, вы ўбачыце, што гэтыя быццам бы грашовыя паперкi знiкнуць гэтак жа раптоўна, як i з'явiлiся.
Тут ён пачаў апладзiраваць зусiм адзiн, i на твары ў яго ў гэты час свяцiлася ўпэўненая ўсмешка, але ў вачах упэўненасцi не было, у iх хутчэй свяцiлася просьба.
Публiцы гаворка Бенгальскага не спадабалася. Настала агульнае маўчанне, якое перапынiў клятчасты Фагот:
- Гэта зноў выпадак гэтак званае хлуснi, - аб'явiў ён моцным казлiным тэнарам, - паперкi, грамадзяне, сапраўдныя.
- Брава! - коратка раўнуў бас недзе ў глыбiнi залы.
- Мiж iншым, гэты, - тут Фагот паказаў на Бенгальскага, - мне збрыдзеў. Лезе ўвесь час туды, куды яго не просяць, хлуслiвымi заўвагамi псуе сеанс! Што б гэта нам такое з iм зрабiць?
- Голаў яму адарваць! - сказаў нехта сурова з галёркi.
- Што вы сказалi? Ась? - адразу ж адгукнуўся на гэтую дзiкую прапанову Фагот. - Галаву адарваць? Гэта iдэя! Бегемот, - закрычаў ён кату, - рабi! Эйн, цвэй, дрэй!!!
I здарылася нечуванае. Шэрсць на чорным кату ўстала дыбам, ён мяўкнуў гэтак, што душу распаласавала. Потым сцяўся ў камяк i, як пантэра, скочыў проста на грудзi Бенгальскаму, а адтуль пераскочыў на галаву. З вуркатаннем пухлымi лапамi кот учапiўся ў рэдзенькую шавялюру канферансье, дзiка завыў i за два павароты адарваў галаву ад таўставатае шыi.
Дзве з палавiнаю тысячы чалавек у тэатры ўскрыкнулi ў адзiн голас. Кроў фантанамi з разарваных артэрый на шыi ўдарыла ўгору i аблiла манiшку i фрак. Безгаловае тулава недарэчна загрэбала нагамi i села на падлогу. У зале пачулiся iстэрычныя жаночыя крыкi. Кот перадаў галаву Фаготу, той за валасы падняў яе i паказаў публiцы, i галава гэтая адчайна крыкнула на ўвесь тэатр:
- Доктара!
- Ты будзеш i далей гаварыць усякае глупства? - грозна спытаўся Фагот у галавы, якая плакала.
- Не буду болей! - прахрыпела галава.
- Злiтуйцеся, не мучце яе! - раптам, перакрыўшы шум у зале, пачуўся з залы жаночы голас, i маг павярнуў твар на гэты голас.
- Дык што ж, грамадзяне, дараваць яму, цi як? - спытаўся Фагот у залы.
- Дараваць! Дараваць! - пачулiся спачатку адзiночныя i пераважна жаночыя галасы, а потым яны злiлiся ў адзiн хор з мужчынскiмi.
- Як загадаеце, месiр? - спытаўся Фагот у замаскiраванага.
- Ну што ж, - задуменна адгукнуўся той, - яны - людзi як людзi. Любяць грошы, але ж гэта заўсёды было... Чалавецтва любiць грошы, з чаго б яны не былi зроблены - са скуры, з паперы, з бронзы альбо з золата. Ну, легкадумныя... ну, што ж... i лiтасцiвасць часам кранае iх сэрца... звычайныя людзi... увогуле нагадваюць ранейшых... кватэрнае пытанне толькi сапсавала iх... - i гучна загадаў: - Надзеньце галаву.
Кот прымеркаваўся i акуратна ўздзеў галаву на шыю, i яна дакладна села на сваё месца, быццам нiколi i не здымалася. I галоўнае, што нават нiякага i шрама не засталося. Кот лапамi абмахнуў фрак i пластрон, i з iх зляцеў след крывi. Фагот падняў Бенгальскага, якi ўсё сядзеў на падлозе, на ногi, сунуў яму ў кiшэню пачак чырвонцаў i адправiў са сцэны:
- Кацiцеся адсюль! Без вас тут весялей.
Няўцямна азiраючыся i хiстаючыся, канферансье дайшоў толькi да пажарнага паста, i раптам яму стала дрэнна. Ён жаласлiва ўскрыкнуў:
- Галава мая, галава!
Разам з усiмi да яго кiнуўся i Рымскi. Канферансье плакаў, лавiў нешта ў паветры, мармытаў:
- Аддайце мне маю галаву! Галаву аддайце! Кватэру забярыце, карцiны забярыце, толькi галаву аддайце!
Кур'ер пабег па доктара. Бенгальскага спрабавалi пакласцi на канапу, але ён пачаў адбiвацца, разбуянiўся. Давялося выклiкаць карэту. Калi няшчаснага канферансье забралi, Рымскi пабег назад на сцэну i ўбачыў, што на ёй адбываюцца новыя дзiвосы. Дарэчы, у гэты час цi крышку раней, але маг разам са сваiм вылiнялым крэслам знiк са сцэны, варта адзначыць, што публiка зусiм гэтага не заўважыла, захопленая тым незвычайным вiдовiшчам, якое разгарнуў на сцэне Фагот.
А Фагот, пасля таго як пазбавiўся ад няшчаснага канферансье, аб'явiў публiцы такое:
- Цяперака, калi гэтага назолу сплавiлi, давайце адчынiм дамскую краму!
I адразу падлога сцэны пакрылася персiдскiмi дыванамi, узнiклi вялiзныя люстры, з бакоў асветленыя зеленаватымi трубкамi, а памiж люстрамi вiтрыны, у iх гледачы ўбачылi з вясёлым ашаламленнем рознага колеру i фасону жаночыя сукенкi. Гэта ў адных вiтрынах, а ў другiх з'явiлiся сотнi капялюшыкаў i з пёркамi i без пёрак, i са спражкамi i без iх, сотнi туфляў - чорных, белых, жоўтых, скураных, атласных, замшавых, i з раменьчыкамi, i з каменьчыкамi. Памiж туфляў з'явiлiся футаралы, а ў iх заззялi святлом блiскучыя гранi крыштальных флаконаў. Горы сумачак са скуры антылопаў, замшавых, шаўковых, а памiж iмi цэлыя кучы чаканных залатых прадаўгаватых футаральчыкаў, у якiх звычайна бывае губная памада.
Чортведама адкуль узялася рыжая дзявуля ў вячэрнiм уборы, з усiх бакоў спраўная дзявуля, каб не псаваў яе толькi дзiўны шрам на шыi, заўсмiхалася ля вiтрын усмешкаю гаспадынi.
Фагот з салодкаю ўхмылкаю аб'явiў, што фiрма зусiм бяплатна мяняе старыя жаночыя сукенкi i абутак на парыжскiя мадэлi i парыжскi абутак. Гэтае ж самае ён дадаў i ў дачыненнi сумачак, духоў i ўсяго астатняга.
Кот пачаў расшарквацца задняю лапаю, пярэдняй адначасна выкручваў нейкiя жэсты, падобныя да жэстаў швейцара, якi адчыняе дзверы.
Дзявуля хоць i хрыплавата, але соладка заспявала, крышку картава, нешта мала зразумелае, але, мяркуючы па жаночых тварах, надта спакуслiвае:
- Герлен, Шанэль нумар пяць, Мiцука, Нарсiс Нуар, вячэрнiя сукенкi, сукенкi кактэйль...
Фагот выгiнаўся, кот кланяўся, дзявуля адчыняла шкляныя вiтрыны.
- Прашу! - крычаў Фагот. - Без усякага сораму i аглядкi!
Публiка хвалявалася, але iсцi на сцэну пакуль што нiхто не адважваўся. Нарэшце нейкая брунетка выйшла з дзесятага рада, а ў партэры ўсмiхнулася гэтак, што ёй, маўляў, усё дазволена i на ўсё напляваць, прайшла па бакавым трапе, узышла на сцэну.
- Брава! - закрычаў Фагот. - Вiтаю першую наведвальнiцу! Бегемот, крэсла! Пачнём з абутку, мадам.
Брунетка села на крэсла, i Фагот адразу вывернуў перад ёй цэлую кучу туфляў.
Брунетка зняла свой правы туфель, памерала бэзавы, патупала аб дыван, агледзела абцас.
- А цiснуць не будуць? - задумлiва спыталася яна.
У адказ Фагот пакрыўджана ўсклiкнуў:
- Што вы, што вы! - а кот ад крыўды нават мяўкнуў.
- Я бяру гэтую пару, масье, - сказала брунетка з гонарам i абула другi туфель.
Старыя туфлi брунеткi былi выкiнуты за фiранку, туды пайшла i сама яна ў суправаджэннi рыжае дзявулi i Фагота, якi нёс на плечках некалькi мадэльных сукенак. Кот мiтусiўся, дапамагаў i каб выглядаць салiдней, пачапiў сабе на шыю кравецкi метр.
Праз хвiлiну з-за фiранкi выйшла брунетка ў такой сукенцы, што ўвесь партэр аж уздыхнуў. Смелая жанчына, якая надзiва папрыгажэла, спынiлася ля люстра, павяла аголенымi плячыма, паправiла валасы на патылiцы i выгнулася, стараючыся зiрнуць сабе на спiну.
- Фiрма просiць вас узяць гэта на памяць, - сказаў Фагот i падаў брунетцы адчынены футарал з флаконам.
- Мерсi, - ганарлiва адказала брунетка i пайшла па трапе ў партэр. Пакуль яна iшла, гледачы ўсхоплiвалiся, мацалi за футарал.
I тады прарвала ўшчэнт, i з усiх бакоў на сцэну пайшлi жанчыны. У агульнай узбуджанай гамане, усмешачках, уздыхах пачуўся мужчынскi голас: "Я не дазваляю табе!" - i жаночы: "Дэспат i мешчанiн, не выкручвай мне руку!" Жанчыны знiкалi за фiранкай, пакiдалi там свае сукенкi i выходзiлi ў новых. На табурэтачках з пазалочанымi ножкамi сядзеў цэлы рад i энергiчна тупаў абутымi нагамi. Фагот станавiўся на каленi, дапамагаў ражком, кот знясiльваўся, носячы горы сумачак i туфляў, снаваў ад вiтрыны да табурэтак, дзявуля з пакалечанай шыяй то з'яўлялася, то знiкала i дайшла да таго, што зусiм пачала тарабанiць па-французску, i дзiўна было, што яе з паўслова разумелi ўсе жанчыны, нават тыя, хто не ведаў нiводнага французскага слова.
Агульнае здзiўленне выклiкаў мужчына, якi таксама ўзбiўся на сцэну. Ён аб'явiў, што ў яго жонкi грып, i таму ён просiць перадаць што-небудзь. А каб даказаць, што ён i сапраўды жанаты, мужчына гатоў быў паказаць пашпарт. Заява клапатлiвага мужа была сустрэта агульным рогатам, Фагот закрычаў, што верыць яму, як i самому сабе, i без пашпарта, i ўручыў грамадзянiну дзве пары шаўковых панчох, кот ад сябе дадаў футаральчык з памадай.
Жанчыны, якiя спазнiлiся, рвалiся на сцэну, са сцэны плылi шчаслiвыя ў бальных сукенках, у пiжамах з драконамi, у строгiх вiзiтных гарнiтурах, у капялюшыках, насунутых на адно брыво.
Тады Фагот аб'явiў, што з-за позняга часу крама зачыняецца да заўтрашняга вечара роўна праз адну хвiлiну, i неверагодная мiтусня ўсчалася на сцэне. Жанчыны хуценька, без усякае прымеркi хапалi туфлi. Адна, як бура, уварвалася за фiранку, скiнула там сваё адзенне, ухапiла першае, што толькi трапiла пад руку, - шаўковы, у вялiзныя букеты халат i, акрамя таго, успела ўхапiць два футаралы з духамi.
Роўна праз хвiлiну пачуўся пiсталетны стрэл, люстры знiклi, прапалi вiтрыны i табурэткi, дыван растаў у паветры гэтаксама, як i фiранка. Апошняй знiкла вялiкая куча старых сукенак i абутку, i зрабiлася сцэна зноў строгая, парожняя i голая.
I тут у падзеi ўмяшалася новая дзеючая асоба.
Прыемны, моцны i настойлiвы барытон пачуўся з ложы No 2:
- Усё ж пажадана, грамадзянiн артыст, каб вы зараз жа раскрылi перад гледачамi тэхнiку вашых фокусаў, асаблiва фокуса з грашыма. Пажадана таксама вярнуць на сцэну канферансье. Лёс яго хвалюе гледачоў.
Барытон належаў не каму-небудзь, а паважанаму госцю сённяшняга вечара Аркадзiю Апалонавiчу Семпляяраву, старшынi акустычнай камiсii маскоўскiх тэатраў.
Аркадзiй Апалонавiч размяшчаўся ў ложы з дзвюма жанчынамi: пажылою, дорага i модна апранутаю, i другой - маладзенькаю i прыгожанькаю, апранутай прасцей. Першая з iх, як потым высветлiлася ў час складання пратакола, была жонка Аркадзiя Апалонавiча, а другая - далёкая сваячка яго, пачынаючая i падаючая спадзяваннi артыстка, якая прыехала з Саратава i жыла на кватэры ў Аркадзiя Апалонавiча i яго жонкi.
- Пардон! - адазваўся Фагот. - Я прашу прабачэння, але тут няма чаго раскрываць, тут усё ясна.
- Не, выбачайце! Выкрыццё патрэбна абавязкова. Без яго вашы блiскучыя нумары пакiдаюць гнятлiвае ўражанне. Глядацкая маса патрабуе выкрыцця.
- Глядацкая маса, - перапынiў Семпляярава нахабны гаер, - як быццам нiчога не гаварыла? Але, улiчваючы ваша глыбокапаважанае жаданне, Аркадзiй Апалонавiч, я, няхай будзе па-вашаму, зраблю выкрыццё. Але для гэтага дазвольце яшчэ адзiн маленькi нумарок.
- Калi ласка, - велiкадушна адказаў Аркадзiй Апалонавiч, - але абавязкова з выкрыццём!
- Слухаюся, слухаюся. Тады дазвольце запытацца ў вас, дзе вы былi ўчора вечарам, Аркадзiй Апалонавiч?
У час гэтага зусiм непатрэбнага i хамскага пытання твар у Аркадзiя Апалонавiча змянiўся, i вельмi моцна змянiўся.
- Аркадзiй Апалонавiч учора вечарам быў на паседжаннi акустычнай камiсii, - даволi пагардлiва сказала жонка Аркадзiя Апалонавiча, - але я не разумею, якiя адносiны гэта мае да магii.
- Вой, мадам! - пацвердзiў Фагот. - Натуральна, вы не разумееце. А наконт паседжання вы цалкам памыляецеся. Выехаўшы на тое паседжанне, якое, дарэчы, учора i не намячалася, Аркадзiй Апалонавiч адпусцiў свайго шафёра ля будынка акустычнай камiсii на Чыстых сажалках (увесь тэатр зацiх), а сам у аўтобусе паехаў на Ялохаўскую вулiцу ў госцi да артысткi раз'язнога раённага тэатра Мiлiцы Андрэеўны Пакабацька i правёў у яе ў гасцях каля чатырох гадзiн.
- Вой, - пакутлiва ўскрыкнуў нехта ў поўнай цiшынi.
Маладая ж сваячка Аркадзiя Апалонавiча засмяялася глухiм i страшным смехам.
- Усё зразумела! - ускрыкнула яна. - I я даўно ўжо падазравала гэта. Цяпер мне зразумела, чаму гэта бездар атрымала ролю Луiзы!
I неспадзявана замахнулася кароткiм i тоўстым лiловым парасонам i ўдарыла Аркадзiя Апалонавiча па галаве.
Нягоднiк Фагот, ён жа i Кароўеў, крыкнуў:
- Вось, паважаныя грамадзяне, адзiн з выпадкаў выкрыцця, якога гэтак назойлiва дабiваўся Аркадзiй Апалонавiч!
- Як магла ты, нягоднiца, закрануць Аркадзiя Апалонавiча? - грозна спыталася жонка Аркадзiя Апалонавiча i ўстала ў ложы на ўвесь свой гiганцкi рост.
Другi кароткi прыступ сатанiнскага смеху авалодаў маладой сваячкаю.
- Ужо хто-хто, - адказала тая з рогатам, - а я магу зачапiць! - i другi раз пачуўся сухi трэск парасона, якi адскочыў ад галавы Аркадзiя Апалонавiча.
- Мiлiцыя! Узяць яе! - гэтакiм страшным голасам пратрубiла жонка Семпляярава, што ў многiх пахаладзела сэрца.
А тут яшчэ кот выскачыў да рампы i раўнуў на ўвесь тэатр чалавечым голасам:
- Сеанс скончаны! Маэстра! Урэжце марша!
Ашалелы дырыжор, не разбiраючыся, што робiць, узмахнуў палачкаю, i аркестр не заiграў, i нават не грымнуў, i нават не хватануў, а менавiта, адпаведна мярзотнаму пажаданню ката, урэзаў нейкi неверагодны, нi з чым не параўнальны па разбэшчанасцi марш.
На нейкае iмгненне здалося, што быццам чуваць сталi колiшнiя, пад зоркамi паўднёвымi, у кафэшантане, нейкiя малазразумелыя, паўсляпыя, але разгульныя словы з гэтага марша:
Его превосходительство
Любил домашних птиц
И брал под покровительство
Хорошеньких девиц!!!
А магчыма, i не было нiякiх гэтакiх слоў, а былi iншыя, на гэтую ж самую музыку, зусiм непрыстойныя. Галоўнае не гэта, а тое, што ў Вар'етэ пасля пачалося нейкае стоўпатварэнне вавiлонскае. Да семпляяраўскае ложы бегла мiлiцыя, на бар'ер лезлi цiкаўныя, чулiся страшэнныя выбухi рогату, шалёныя крыкi, якiя глушыў залаты звон аркестравых талерак.
I вiдаць было, што сцэна раптоўна апусцела i што ашуканец Фагот i нахабны кацiла Бегемот расталi ў паветры, знiклi, як знiк раней маг у крэсле з вылiнялаю абiўкаю.
Раздзел 13
З'ЯЎЛЕННЕ ГЕРОЯ
Дык вось, невядомы пакiваў Iвану пальцам i прашаптаў: "Цiха!"
Iван звесiў ногi з ложка i прыгледзеўся. З балкона асцярожна зазiраў у пакой паголены, цёмнавалосы, з вострым носам, устрывожанымi вачыма i са звешанай на лоб пасмай валасоў чалавек прыкладна гадоў трыццацi васьмi.
Воплескi скаланулi будынак, блакiтная заслона паплыла з абодвух бакоў i закрыла веласiпедыстаў, зялёныя агнi з надпiсам: "Выхад" над дзвярыма патухлi, а ў павуцiне трапецый пад самым купалам, як сонцы, запалiлiся белыя шары. Пачаўся антракт перад апошнiм аддзяленнем.
Адзiным чалавекам, якога нiяк не цiкавiлi дзiвосы веласiпеднай тэхнiкi сям'i Джулi, быў Рыгор Данiлавiч Рымскi. У абсалютнай адзiноце ён сядзеў у сваiм кабiнеце, кусаў тонкiя губы i па яго твары час ад часу прабягала сутарга. Да незвычайнага знiкнення Лiхадзеева дадалася зусiм неспадзяваная прапажа i адмiнiстратара Варэнухi.
Рымскi ведаў, куды ён пайшоў, але ён пайшоў i... не вярнуўся назад! Рымскi пацiскаў плячыма i шаптаў сам сабе:
- Але за што?!
I дзiва дзiўнае: такому дзелавому чалавеку, як фiндырэктар, прасцей за ўсё было патэлефанаваць туды, куды накiроўваў Варэнуху, i даведацца, што з iм здарылася, а мiж тым да дзесяцi гадзiн вечара ён не мог прымусiць сябе зрабiць гэта.
У дзесяць, лiчыце, згвалтаваўшы сябе, Рымскi зняў слухаўку i пераканаўся, што тэлефон яго мёртвы. Кур'ер далажыў, што i астатнiя апараты ў будынку сапсавалiся. Гэтае непрыемнае, але не звышнатуральнае здарэнне зусiм даканала дырэктара i адначасова ўзрадавала: адпала патрэба тэлефанаваць. У гэты час над галавой у дырэктара ўспыхнула i замiргала чырвоная лямпачка, паведамiла, што пачаўся антракт, увайшоў кур'ер i папярэдзiў, што прыехаў замежны артыст. Фiндырэктара чамусьцi аж скаланула ўсяго, ён пацямнеў з твару, як навальнiчная хмара, i накiраваўся за кулiсы сустракаць гастралёра, бо больш не было каму сустракаць.
У вялiкую прыборную з калiдора, дзе ўжо трашчалi сiгнальныя званкi, знаходзiлi прычыну зазiрнуць занадта цiкаўныя. Тут былi фокуснiкi ў яркiх халатах i ў чалме на галовах, канькабежцы ў белых вязаных куртках, бледны ад пудры расказчык i грымёр.
Знакамiтасць уразiла ўсiх сваiм неверагодна доўгiм фракам дзiўнага крою i тым, што з'явiлася ў чорнай паўмасцы. Але яшчэ дзiўнейшыя былi спадарожнiкi ў чорнага мага: доўгi клятчасты з пабiтым пенснэ i чорны тлусты кот, якi зайшоў у грымёрную на заднiх лапах, зусiм па-свойску сеў на канапу i прыплюшчыўся на аголеныя грымiравальныя лампiёны.
Рымскi пастараўся напусцiць на твар усмешку, але твар ад гэтага стаў кiслы i злосны, пакланiўся маўклiваму магу, якi сядзеў побач з катом на канапе. Поцiску рук не было. Затое бесцырымонны клятчасты сам назваўся, сказаў пра сябе "iхнi памочнiк". Гэта здзiвiла фiндырэктара, i зноў непрыемна: у кантракце нават i ўпамiнання не было нi пра якога памочнiка.
Даволi вымушана i суха Рыгор Данiлавiч папытаўся ў клятчастага, якi навязаўся яму на галаву, пра тое, дзе апаратура артыста.
- Алмаз вы наш нябесны, найшаноўнейшы пан дырэктар, - трэснутым голасам адказаў памочнiк мага, - наша апаратура заўсёды з намi. Вось яна! Эйн, цвэй, дрэй! - i пакруцiў перад вачыма Рымскага вузлаватымi пальцамi, нечакана выцягнуў з-за вуха ў ката ўласны Рымскага залаты гадзiннiк на ланцужку, якi дагэтуль быў у фiндырэктаравай кiшэнi ў камiзэльцы пад зашпiленым пiнжаком i з ланцужком, прадзетым у пятлiцу.
Рымскi мiжволi ўхапiўся за жывот, прысутныя ахнулi, а грымёр, якi зазiраў у дзверы, адабральна кашлянуў.
- Ваш гадзiннiчак? Прашу атрымаць, - нахабна ўсмiхаўся клятчасты i на бруднай растапыранай далонi падаў разгубленаму Рымскаму яго дабро.
- З такiм у трамвай не садзiся, - цiха i весела шапнуў расказчык грымёру.
Але кот выкiнуў штуку не раўня нумару з чужым гадзiннiкам. Ён нечакана ўстаў з канапы, на заднiх лапах падышоў да падлюстранага столiка, пярэдняй лапай дастаў корак з графiна, налiў вады ў шклянку, выпiў яе, паставiў корак на месца i грымiравальнаю анучкаю выцер вусы.
Нiхто нават i не ахнуў, толькi раты разявiлi, а грымёр у захапленнi шапнуў:
- Вось дык клас!
Тут трэцi раз трывожна загрымелi званкi, i ўсе ўзбуджаныя, у прадчуваннi цiкавага нумара, павалiлi з грымёрнае.
Праз хвiлiну ў глядзельнай зале патухлi шары, успыхнула i дала чырвоны водсвет на нiз заслоны рампа, i ў асветленай шчылiне заслоны паўстаў перад публiкай поўны, вясёлы, як дзiця, чалавек з паголеным тварам, у пакамечаным фраку i ў нясвежай кашулi. Гэта быў добра вядомы ўсёй Маскве канферансье Жорж Бенгальскi.
- Ну вось, грамадзяне, - загаварыў Бенгальскi i ўсмiхнуўся дзiцячаю ўсмешкаю, - зараз перад вамi выступiць... - тут Бенгальскi сцiх на iмгненне i загаварыў з другой iнтанацыяй: - Я бачу, што колькасць публiкi на трэцяе аддзяленне яшчэ больш павялiчылася. У нас сёння палавiна горада! Неяк на днях сустракаю я прыяцеля i гавару яму: "Чаму не заходзiш да нас? Учора ў нас была палавiна горада". А ён мне адказвае: "А я жыву ў другой палавiне!" Бенгальскi вытрымаў паўзу, чакаў выбуху смеху, але нiхто не засмяяўся, i ён працягваў: - ...Такiм чынам, выступiць вядомы замежны артыст мсье Воланд з сеансам чорнае магii! Але мы ж з вамi разумеем, - тут Бенгальскi мудра ўсмiхнуўся, - што яе наогул не iснуе на свеце i што яна не што iншае, як забабоны, а проста мсье Воланд у высокай ступенi валодае тэхнiкай фокусаў, што i будзе вiдаць з сама цiкавае часткi, гэта значыць выкрыцця гэтай тэхнiкi, а ўлiчваючы тое, што мы ўсе як адзiн i за тэхнiку, i за яе выкрыццё, то папросiм пана Воланда!
Пасля таго як сказаў усё гэтае глупства, Бенгальскi сашчапiў абедзве рукi далонь да далонi i прывiтальна замахаў iмi ў расхiл заслоны, i той з цiхiм пошумам разышоўся ў бакi.
Выхад мага з яго рослым памочнiкам i катом, якi выйшаў на сцэну на заднiх лапах, вельмi спадабаўся публiцы.
- Крэсла мне, - цiха загадаў Воланд, i iмгненна, невядома як i адкуль, на сцэне з'явiлася крэсла, на якое сеў маг, - скажы мне, шаноўны Фагот, спытаўся Воланд у клятчастага гаера, якi, вiдаць, меў i iншую назву акрамя "Кароўева", - як па-твойму, маскоўскае насельнiцтва значна змянiлася?
Маг паглядзеў на прыцiхлую, уражаную з'яўленнем крэсла публiку.
- Вельмi, месiр, - цiха адказаў Фагот-Кароўеў.
- Твая праўда. Гараджане моцна перамянiлiся, знешне, я кажу, як i сам горад, мiж iншым. Пра строi нават i гаворкi няма, але з'явiлiся гэтыя... як iх... трамваi, аўтамабiлi...
- Аўтобусы, - пачцiва падказаў Фагот.
Публiка ўважлiва слухала размову, меркавала, што гэта прэлюдыя да магiчных фокусаў. Кулiсы былi забiтыя артыстамi i рабочымi сцэны, i мiж iх вiдаць быў напружаны, белы твар Рымскага.
На фiзiяномii Бенгальскага, якi прытулiўся з боку сцэны, з'явiлася недаўменне. Ён ледзь-ледзь прыўзняў бровы, выкарыстаў паўзу i загаварыў:
- Замежны артыст выказвае сваё захапленне Масквою, якая значна вырасла ў тэхнiчных адносiнах, а таксама i масквiчамi, - тут Бенгальскi двойчы ўсмiхнуўся, спачатку партэру, потым галерэi.
Воланд, Фагот i кот павярнулi галовы да канферансье.
- Хiба я выказваў захапленне? - спытаў маг у Фагота.
- Зусiм не, месiр, вы нiякага захаплення не выказвалi, - адказаў той.
- Дык што ж гаворыць гэты чалавек?
- Ён проста схлусiў! - гучна, на ўвесь тэатр паведамiў клятчасты памочнiк, завярнуўся да Бенгальскага i дадаў: - Вiншую вас, грамадзянiн хлус!
З галерэi шумнула смехам, а Бенгальскi скалануўся i вылупiў вочы.
- Але мяне, вядома, не гэтак цiкавяць аўтобусы, тэлефоны i iншая...
- Апаратура! - падказаў клятчасты.
- Правiльна, дзякуй, - паволi гаварыў маг цяжкiм басам, - яшчэ больш значнае пытанне: цi змянiлiся гэтыя гараджане ўнутрана?
- Ага, гэта важнейшае пытанне, месiр.
У кулiсах пачалi пераглядацца i пацiскаць плячыма, Бенгальскi стаў чырвоны, а Рымскi быў белы. Але тут, быццам бы адгадаўшы трывогу, якая пачыналася, маг сказаў:
- Аднак мы загаварылiся, дарагi Фагот, а публiка пачынае сумаваць. Пакажы нам на пачатак што-небудзь просценькае.
Зала з палёгкаю заварушылася. Фагот i кот разышлiся ў розныя бакi рампы. Фагот пстрыкнуў пальцамi i залiхвацка крыкнуў:
- Тры, чатыры! - злавiў у паветры калоду карт, ператасаваў яе i стужкаю пусцiў да ката. Кот стужку перахапiў i адправiў назад. Атласная змяя фыркнула, Фагот разявiў рот, i ўсю яе, карта за картаю, праглынуў:
Пасля гэтага кот пакланiўся, шаркануў праваю задняю лапаю i выклiкаў неверагодныя апладысменты.
- Клас, клас! - у захапленнi крычалi за кулiсамi.
А Фагот тыцнуў пальцам у партэр i аб'явiў:
- Калода гэтая цяперака, паважаныя грамадзяне, знаходзiцца ў сёмым радзе ў грамадзянiна Парчэўскага, якраз мiж траячкаю i павесткай аб выклiку ў суд за нявыплату алiментаў грамадзянцы Зяльковай.
У партэры зашавялiлiся, пачалi прыўставаць, i, нарэшце, нейкi грамадзянiн, у якога i сапраўды прозвiшча было Парчэўскi, увесь чырвоны ад здзiўлення, дастаў з бумажнiка калоду карт i пачаў тыцкаць ёю ў паветра, бо не ведаў, што трэба рабiць.
- Няхай яна застанецца вам на памяць! - крыкнуў Фагот. - Нездарма ж вы гаварылi ўчора, вячэраючы, што каб не покер, то ваша жыццё ў Маскве было б зусiм пакутаю.
- Старыя штучкi, - пачулася з галёркi, - гэты ў партэры з тае ж самае кампанii.
- Вы гэтак думаеце? - закрычаў Фагот i прыплюшчыўся на галерэю. - У такiм выпадку i вы з намi ў адной шайцы, таму што яны ў вас у кiшэнi!
На галёрцы адбыўся рух, i пачуўся радасны голас:
- Праўда! У яго! Тут, тут... Стой! Ды гэта ж чырвонцы!
Тыя, хто сядзеў у партэры, завярнулi галовы. На галерэi нейкi збянтэжаны грамадзянiн знайшоў у сваёй кiшэнi пачак, перакрыжаваны па-банкаўску i з надпiсам на абкладцы: "Адна тысяча рублёў".
Суседзi навалiлiся на яго, а ён здзiўлена падкалуплiваў пальцам упакоўку, стараўся даведацца, сапраўдныя гэта чырвонцы цi чараўнiчыя.
- Дальбог, сапраўдныя! Чырвонцы! - крычалi радасна з галёркi.
- Згуляйце i са мною ў такую калоду, - весела папрасiў нейкi таўстун з сярэдзiны партэра.
- Авек плезiр! - адазваўся Фагот. - Але чаму з адным вамi? Усе прымуць актыўны ўдзел! - i скамандаваў: - Прашу глядзець угору!.. Раз!.. - у руцэ ў яго аказаўся пiсталет, ён крыкнуў: - Два! - Пiсталет падняўся ўгору. Ён крыкнуў: - Тры! - блiснула, бабахнула, i адразу ж з-пад купала, ныраючы мiж трапецый, пачалi падаць у залу белыя паперкi.
Яны кружылiся, iх разносiла ў бакi, забiвала на галерэю, адкiдвала ў аркестр i на сцэну. Праз некалькi секунд грашовы дождж дасягнуў крэслаў, пагусцеў, i гледачы пачалi яго лавiць.
Падымалiся сотнi рук, гледачы скрозь паперкi глядзелi на асветленую сцэну i бачылi сама сапраўдныя i дакладныя вадзяныя знакi. Пах таксама не пакiдаў нiякага сумнення: гэта быў нi з чым не параўнальны па водары пах толькi што аддрукаваных грошай. Спачатку весялосць, а потым здзiўленне апанавала ўвесь тэатр. Скрозь гудзелi словы "чырвонцы, чырвонцы", чулiся ўсклiкi "ах, ах!" i вясёлы смех. Сёй-той ужо поўзаў па праходзе, шукаў пад крэсламi. Многiя пасталi на крэслы, лавiлi вiхлястыя, капрызныя паперкi.
На тварах у мiлiцыi пакрысе пачало з'яўляцца здзiўленне, а артысты бесцырымонна палезлi з-за кулiсаў.
У бельэтажы пачулiся крыкi: "Ты чаго хапаеш? Гэта мая! Да мяне ляцела!" i другi голас: "Ды ты не папiхайся, я цябе сам як пiхану!" I раптам пачулася поўха. Адразу ж у бельэтажы з'явiўся мiлiцэйскi шлем, i з бельэтажа некага павялi.
Наогул узбуджанасць расла, i невядома, чым бы ўсё скончылася, калi б Фагот не спынiў грашовы дождж, дзьмухнуўшы ў паветра.
Два маладыя чалавекi шматзначна пераглянулiся, усталi i праменька пакiравалi ў буфет. У тэатры стаяў гул, ва ўсiх гледачоў узбуджана блiшчалi вочы. Так, так, невядома, у што б усё гэта вылiлася, калi б Бенгальскi не сабраў у сабе сiлы i не паварушыўся. Стараючыся мацней авалодаць сабой, ён прывычна пацёр рукi i як мог гучным голасам загаварыў:
- Вось, грамадзяне, мы з вамi бачылi выпадак гэтак званага масавага гiпнозу. Чыста навуковы вопыт, якi як найлепш даказвае, што нiякiх дзiвосаў i магii не iснуе. Папросiм маэстра Воланда раскрыць нам гэты вопыт. Зараз, грамадзяне, вы ўбачыце, што гэтыя быццам бы грашовыя паперкi знiкнуць гэтак жа раптоўна, як i з'явiлiся.
Тут ён пачаў апладзiраваць зусiм адзiн, i на твары ў яго ў гэты час свяцiлася ўпэўненая ўсмешка, але ў вачах упэўненасцi не было, у iх хутчэй свяцiлася просьба.
Публiцы гаворка Бенгальскага не спадабалася. Настала агульнае маўчанне, якое перапынiў клятчасты Фагот:
- Гэта зноў выпадак гэтак званае хлуснi, - аб'явiў ён моцным казлiным тэнарам, - паперкi, грамадзяне, сапраўдныя.
- Брава! - коратка раўнуў бас недзе ў глыбiнi залы.
- Мiж iншым, гэты, - тут Фагот паказаў на Бенгальскага, - мне збрыдзеў. Лезе ўвесь час туды, куды яго не просяць, хлуслiвымi заўвагамi псуе сеанс! Што б гэта нам такое з iм зрабiць?
- Голаў яму адарваць! - сказаў нехта сурова з галёркi.
- Што вы сказалi? Ась? - адразу ж адгукнуўся на гэтую дзiкую прапанову Фагот. - Галаву адарваць? Гэта iдэя! Бегемот, - закрычаў ён кату, - рабi! Эйн, цвэй, дрэй!!!
I здарылася нечуванае. Шэрсць на чорным кату ўстала дыбам, ён мяўкнуў гэтак, што душу распаласавала. Потым сцяўся ў камяк i, як пантэра, скочыў проста на грудзi Бенгальскаму, а адтуль пераскочыў на галаву. З вуркатаннем пухлымi лапамi кот учапiўся ў рэдзенькую шавялюру канферансье, дзiка завыў i за два павароты адарваў галаву ад таўставатае шыi.
Дзве з палавiнаю тысячы чалавек у тэатры ўскрыкнулi ў адзiн голас. Кроў фантанамi з разарваных артэрый на шыi ўдарыла ўгору i аблiла манiшку i фрак. Безгаловае тулава недарэчна загрэбала нагамi i села на падлогу. У зале пачулiся iстэрычныя жаночыя крыкi. Кот перадаў галаву Фаготу, той за валасы падняў яе i паказаў публiцы, i галава гэтая адчайна крыкнула на ўвесь тэатр:
- Доктара!
- Ты будзеш i далей гаварыць усякае глупства? - грозна спытаўся Фагот у галавы, якая плакала.
- Не буду болей! - прахрыпела галава.
- Злiтуйцеся, не мучце яе! - раптам, перакрыўшы шум у зале, пачуўся з залы жаночы голас, i маг павярнуў твар на гэты голас.
- Дык што ж, грамадзяне, дараваць яму, цi як? - спытаўся Фагот у залы.
- Дараваць! Дараваць! - пачулiся спачатку адзiночныя i пераважна жаночыя галасы, а потым яны злiлiся ў адзiн хор з мужчынскiмi.
- Як загадаеце, месiр? - спытаўся Фагот у замаскiраванага.
- Ну што ж, - задуменна адгукнуўся той, - яны - людзi як людзi. Любяць грошы, але ж гэта заўсёды было... Чалавецтва любiць грошы, з чаго б яны не былi зроблены - са скуры, з паперы, з бронзы альбо з золата. Ну, легкадумныя... ну, што ж... i лiтасцiвасць часам кранае iх сэрца... звычайныя людзi... увогуле нагадваюць ранейшых... кватэрнае пытанне толькi сапсавала iх... - i гучна загадаў: - Надзеньце галаву.
Кот прымеркаваўся i акуратна ўздзеў галаву на шыю, i яна дакладна села на сваё месца, быццам нiколi i не здымалася. I галоўнае, што нават нiякага i шрама не засталося. Кот лапамi абмахнуў фрак i пластрон, i з iх зляцеў след крывi. Фагот падняў Бенгальскага, якi ўсё сядзеў на падлозе, на ногi, сунуў яму ў кiшэню пачак чырвонцаў i адправiў са сцэны:
- Кацiцеся адсюль! Без вас тут весялей.
Няўцямна азiраючыся i хiстаючыся, канферансье дайшоў толькi да пажарнага паста, i раптам яму стала дрэнна. Ён жаласлiва ўскрыкнуў:
- Галава мая, галава!
Разам з усiмi да яго кiнуўся i Рымскi. Канферансье плакаў, лавiў нешта ў паветры, мармытаў:
- Аддайце мне маю галаву! Галаву аддайце! Кватэру забярыце, карцiны забярыце, толькi галаву аддайце!
Кур'ер пабег па доктара. Бенгальскага спрабавалi пакласцi на канапу, але ён пачаў адбiвацца, разбуянiўся. Давялося выклiкаць карэту. Калi няшчаснага канферансье забралi, Рымскi пабег назад на сцэну i ўбачыў, што на ёй адбываюцца новыя дзiвосы. Дарэчы, у гэты час цi крышку раней, але маг разам са сваiм вылiнялым крэслам знiк са сцэны, варта адзначыць, што публiка зусiм гэтага не заўважыла, захопленая тым незвычайным вiдовiшчам, якое разгарнуў на сцэне Фагот.
А Фагот, пасля таго як пазбавiўся ад няшчаснага канферансье, аб'явiў публiцы такое:
- Цяперака, калi гэтага назолу сплавiлi, давайце адчынiм дамскую краму!
I адразу падлога сцэны пакрылася персiдскiмi дыванамi, узнiклi вялiзныя люстры, з бакоў асветленыя зеленаватымi трубкамi, а памiж люстрамi вiтрыны, у iх гледачы ўбачылi з вясёлым ашаламленнем рознага колеру i фасону жаночыя сукенкi. Гэта ў адных вiтрынах, а ў другiх з'явiлiся сотнi капялюшыкаў i з пёркамi i без пёрак, i са спражкамi i без iх, сотнi туфляў - чорных, белых, жоўтых, скураных, атласных, замшавых, i з раменьчыкамi, i з каменьчыкамi. Памiж туфляў з'явiлiся футаралы, а ў iх заззялi святлом блiскучыя гранi крыштальных флаконаў. Горы сумачак са скуры антылопаў, замшавых, шаўковых, а памiж iмi цэлыя кучы чаканных залатых прадаўгаватых футаральчыкаў, у якiх звычайна бывае губная памада.
Чортведама адкуль узялася рыжая дзявуля ў вячэрнiм уборы, з усiх бакоў спраўная дзявуля, каб не псаваў яе толькi дзiўны шрам на шыi, заўсмiхалася ля вiтрын усмешкаю гаспадынi.
Фагот з салодкаю ўхмылкаю аб'явiў, што фiрма зусiм бяплатна мяняе старыя жаночыя сукенкi i абутак на парыжскiя мадэлi i парыжскi абутак. Гэтае ж самае ён дадаў i ў дачыненнi сумачак, духоў i ўсяго астатняга.
Кот пачаў расшарквацца задняю лапаю, пярэдняй адначасна выкручваў нейкiя жэсты, падобныя да жэстаў швейцара, якi адчыняе дзверы.
Дзявуля хоць i хрыплавата, але соладка заспявала, крышку картава, нешта мала зразумелае, але, мяркуючы па жаночых тварах, надта спакуслiвае:
- Герлен, Шанэль нумар пяць, Мiцука, Нарсiс Нуар, вячэрнiя сукенкi, сукенкi кактэйль...
Фагот выгiнаўся, кот кланяўся, дзявуля адчыняла шкляныя вiтрыны.
- Прашу! - крычаў Фагот. - Без усякага сораму i аглядкi!
Публiка хвалявалася, але iсцi на сцэну пакуль што нiхто не адважваўся. Нарэшце нейкая брунетка выйшла з дзесятага рада, а ў партэры ўсмiхнулася гэтак, што ёй, маўляў, усё дазволена i на ўсё напляваць, прайшла па бакавым трапе, узышла на сцэну.
- Брава! - закрычаў Фагот. - Вiтаю першую наведвальнiцу! Бегемот, крэсла! Пачнём з абутку, мадам.
Брунетка села на крэсла, i Фагот адразу вывернуў перад ёй цэлую кучу туфляў.
Брунетка зняла свой правы туфель, памерала бэзавы, патупала аб дыван, агледзела абцас.
- А цiснуць не будуць? - задумлiва спыталася яна.
У адказ Фагот пакрыўджана ўсклiкнуў:
- Што вы, што вы! - а кот ад крыўды нават мяўкнуў.
- Я бяру гэтую пару, масье, - сказала брунетка з гонарам i абула другi туфель.
Старыя туфлi брунеткi былi выкiнуты за фiранку, туды пайшла i сама яна ў суправаджэннi рыжае дзявулi i Фагота, якi нёс на плечках некалькi мадэльных сукенак. Кот мiтусiўся, дапамагаў i каб выглядаць салiдней, пачапiў сабе на шыю кравецкi метр.
Праз хвiлiну з-за фiранкi выйшла брунетка ў такой сукенцы, што ўвесь партэр аж уздыхнуў. Смелая жанчына, якая надзiва папрыгажэла, спынiлася ля люстра, павяла аголенымi плячыма, паправiла валасы на патылiцы i выгнулася, стараючыся зiрнуць сабе на спiну.
- Фiрма просiць вас узяць гэта на памяць, - сказаў Фагот i падаў брунетцы адчынены футарал з флаконам.
- Мерсi, - ганарлiва адказала брунетка i пайшла па трапе ў партэр. Пакуль яна iшла, гледачы ўсхоплiвалiся, мацалi за футарал.
I тады прарвала ўшчэнт, i з усiх бакоў на сцэну пайшлi жанчыны. У агульнай узбуджанай гамане, усмешачках, уздыхах пачуўся мужчынскi голас: "Я не дазваляю табе!" - i жаночы: "Дэспат i мешчанiн, не выкручвай мне руку!" Жанчыны знiкалi за фiранкай, пакiдалi там свае сукенкi i выходзiлi ў новых. На табурэтачках з пазалочанымi ножкамi сядзеў цэлы рад i энергiчна тупаў абутымi нагамi. Фагот станавiўся на каленi, дапамагаў ражком, кот знясiльваўся, носячы горы сумачак i туфляў, снаваў ад вiтрыны да табурэтак, дзявуля з пакалечанай шыяй то з'яўлялася, то знiкала i дайшла да таго, што зусiм пачала тарабанiць па-французску, i дзiўна было, што яе з паўслова разумелi ўсе жанчыны, нават тыя, хто не ведаў нiводнага французскага слова.
Агульнае здзiўленне выклiкаў мужчына, якi таксама ўзбiўся на сцэну. Ён аб'явiў, што ў яго жонкi грып, i таму ён просiць перадаць што-небудзь. А каб даказаць, што ён i сапраўды жанаты, мужчына гатоў быў паказаць пашпарт. Заява клапатлiвага мужа была сустрэта агульным рогатам, Фагот закрычаў, што верыць яму, як i самому сабе, i без пашпарта, i ўручыў грамадзянiну дзве пары шаўковых панчох, кот ад сябе дадаў футаральчык з памадай.
Жанчыны, якiя спазнiлiся, рвалiся на сцэну, са сцэны плылi шчаслiвыя ў бальных сукенках, у пiжамах з драконамi, у строгiх вiзiтных гарнiтурах, у капялюшыках, насунутых на адно брыво.
Тады Фагот аб'явiў, што з-за позняга часу крама зачыняецца да заўтрашняга вечара роўна праз адну хвiлiну, i неверагодная мiтусня ўсчалася на сцэне. Жанчыны хуценька, без усякае прымеркi хапалi туфлi. Адна, як бура, уварвалася за фiранку, скiнула там сваё адзенне, ухапiла першае, што толькi трапiла пад руку, - шаўковы, у вялiзныя букеты халат i, акрамя таго, успела ўхапiць два футаралы з духамi.
Роўна праз хвiлiну пачуўся пiсталетны стрэл, люстры знiклi, прапалi вiтрыны i табурэткi, дыван растаў у паветры гэтаксама, як i фiранка. Апошняй знiкла вялiкая куча старых сукенак i абутку, i зрабiлася сцэна зноў строгая, парожняя i голая.
I тут у падзеi ўмяшалася новая дзеючая асоба.
Прыемны, моцны i настойлiвы барытон пачуўся з ложы No 2:
- Усё ж пажадана, грамадзянiн артыст, каб вы зараз жа раскрылi перад гледачамi тэхнiку вашых фокусаў, асаблiва фокуса з грашыма. Пажадана таксама вярнуць на сцэну канферансье. Лёс яго хвалюе гледачоў.
Барытон належаў не каму-небудзь, а паважанаму госцю сённяшняга вечара Аркадзiю Апалонавiчу Семпляяраву, старшынi акустычнай камiсii маскоўскiх тэатраў.
Аркадзiй Апалонавiч размяшчаўся ў ложы з дзвюма жанчынамi: пажылою, дорага i модна апранутаю, i другой - маладзенькаю i прыгожанькаю, апранутай прасцей. Першая з iх, як потым высветлiлася ў час складання пратакола, была жонка Аркадзiя Апалонавiча, а другая - далёкая сваячка яго, пачынаючая i падаючая спадзяваннi артыстка, якая прыехала з Саратава i жыла на кватэры ў Аркадзiя Апалонавiча i яго жонкi.
- Пардон! - адазваўся Фагот. - Я прашу прабачэння, але тут няма чаго раскрываць, тут усё ясна.
- Не, выбачайце! Выкрыццё патрэбна абавязкова. Без яго вашы блiскучыя нумары пакiдаюць гнятлiвае ўражанне. Глядацкая маса патрабуе выкрыцця.
- Глядацкая маса, - перапынiў Семпляярава нахабны гаер, - як быццам нiчога не гаварыла? Але, улiчваючы ваша глыбокапаважанае жаданне, Аркадзiй Апалонавiч, я, няхай будзе па-вашаму, зраблю выкрыццё. Але для гэтага дазвольце яшчэ адзiн маленькi нумарок.
- Калi ласка, - велiкадушна адказаў Аркадзiй Апалонавiч, - але абавязкова з выкрыццём!
- Слухаюся, слухаюся. Тады дазвольце запытацца ў вас, дзе вы былi ўчора вечарам, Аркадзiй Апалонавiч?
У час гэтага зусiм непатрэбнага i хамскага пытання твар у Аркадзiя Апалонавiча змянiўся, i вельмi моцна змянiўся.
- Аркадзiй Апалонавiч учора вечарам быў на паседжаннi акустычнай камiсii, - даволi пагардлiва сказала жонка Аркадзiя Апалонавiча, - але я не разумею, якiя адносiны гэта мае да магii.
- Вой, мадам! - пацвердзiў Фагот. - Натуральна, вы не разумееце. А наконт паседжання вы цалкам памыляецеся. Выехаўшы на тое паседжанне, якое, дарэчы, учора i не намячалася, Аркадзiй Апалонавiч адпусцiў свайго шафёра ля будынка акустычнай камiсii на Чыстых сажалках (увесь тэатр зацiх), а сам у аўтобусе паехаў на Ялохаўскую вулiцу ў госцi да артысткi раз'язнога раённага тэатра Мiлiцы Андрэеўны Пакабацька i правёў у яе ў гасцях каля чатырох гадзiн.
- Вой, - пакутлiва ўскрыкнуў нехта ў поўнай цiшынi.
Маладая ж сваячка Аркадзiя Апалонавiча засмяялася глухiм i страшным смехам.
- Усё зразумела! - ускрыкнула яна. - I я даўно ўжо падазравала гэта. Цяпер мне зразумела, чаму гэта бездар атрымала ролю Луiзы!
I неспадзявана замахнулася кароткiм i тоўстым лiловым парасонам i ўдарыла Аркадзiя Апалонавiча па галаве.
Нягоднiк Фагот, ён жа i Кароўеў, крыкнуў:
- Вось, паважаныя грамадзяне, адзiн з выпадкаў выкрыцця, якога гэтак назойлiва дабiваўся Аркадзiй Апалонавiч!
- Як магла ты, нягоднiца, закрануць Аркадзiя Апалонавiча? - грозна спыталася жонка Аркадзiя Апалонавiча i ўстала ў ложы на ўвесь свой гiганцкi рост.
Другi кароткi прыступ сатанiнскага смеху авалодаў маладой сваячкаю.
- Ужо хто-хто, - адказала тая з рогатам, - а я магу зачапiць! - i другi раз пачуўся сухi трэск парасона, якi адскочыў ад галавы Аркадзiя Апалонавiча.
- Мiлiцыя! Узяць яе! - гэтакiм страшным голасам пратрубiла жонка Семпляярава, што ў многiх пахаладзела сэрца.
А тут яшчэ кот выскачыў да рампы i раўнуў на ўвесь тэатр чалавечым голасам:
- Сеанс скончаны! Маэстра! Урэжце марша!
Ашалелы дырыжор, не разбiраючыся, што робiць, узмахнуў палачкаю, i аркестр не заiграў, i нават не грымнуў, i нават не хватануў, а менавiта, адпаведна мярзотнаму пажаданню ката, урэзаў нейкi неверагодны, нi з чым не параўнальны па разбэшчанасцi марш.
На нейкае iмгненне здалося, што быццам чуваць сталi колiшнiя, пад зоркамi паўднёвымi, у кафэшантане, нейкiя малазразумелыя, паўсляпыя, але разгульныя словы з гэтага марша:
Его превосходительство
Любил домашних птиц
И брал под покровительство
Хорошеньких девиц!!!
А магчыма, i не было нiякiх гэтакiх слоў, а былi iншыя, на гэтую ж самую музыку, зусiм непрыстойныя. Галоўнае не гэта, а тое, што ў Вар'етэ пасля пачалося нейкае стоўпатварэнне вавiлонскае. Да семпляяраўскае ложы бегла мiлiцыя, на бар'ер лезлi цiкаўныя, чулiся страшэнныя выбухi рогату, шалёныя крыкi, якiя глушыў залаты звон аркестравых талерак.
I вiдаць было, што сцэна раптоўна апусцела i што ашуканец Фагот i нахабны кацiла Бегемот расталi ў паветры, знiклi, як знiк раней маг у крэсле з вылiнялаю абiўкаю.
Раздзел 13
З'ЯЎЛЕННЕ ГЕРОЯ
Дык вось, невядомы пакiваў Iвану пальцам i прашаптаў: "Цiха!"
Iван звесiў ногi з ложка i прыгледзеўся. З балкона асцярожна зазiраў у пакой паголены, цёмнавалосы, з вострым носам, устрывожанымi вачыма i са звешанай на лоб пасмай валасоў чалавек прыкладна гадоў трыццацi васьмi.