Булгаков Михаил Афанасьевич. Майстар i Маргарыта (на белорусском языке)

   Ну, паднялася хваля гора, патрымалася-патрымалася i пачала ападаць, i сёй-той ужо вярнуўся да свайго столiка i - спачатку крадком, а потым i адкрыта - выпiў гарэлачкi i закусiў. I на самай справе, не прападаць жа курыным катлетам дэваляй? Чым мы дапаможам Мiхаiлу Аляксандравiчу? Тым, што застанемся галодныя? Але ж мы жывыя!
   Натуральна, раяль замкнулi, джаз разышоўся, некалькi журналiстаў паехалi ў свае рэдакцыi пiсаць некралогi. Стала вядома, што прыехаў з морга Жаўдыбiн. Ён размясцiўся ў кабiнеце нябожчыка наверсе, i адразу ж пракацiлася чутка, што ён i будзе замест Берлiёза. Жаўдыбiн выклiкаў да сябе з рэстарацыi ўсiх дванаццаць сябраў праўлення, i на паседжаннi, якое тэрмiнова пачалося ў Берлiёзавым кабiнеце, пачалi абмяркоўваць тэрмiновыя пытаннi, як прыбраць грыбаедаўскую залу, пра перавоз цела з морга, пра адкрыццё доступу i пра ўсё астатняе, што звязана з сумным здарэннем.
   А рэстарацыя зажыла сваiм звычайным жыццём, i жыла бы iм да закрыцця, гэта значыць да чатырох гадзiн, калi б не здарылася нешта такое, што ўразiла гасцей значна больш, чым вестка пра гiбель Берлiёза.
   Першыя захвалявалiся рамiзнiкi, якiя дзяжурылi ля варот грыбаедаўскага дома. Чуваць было, як адзiн з iх, прыўстаўшы на козлах, закрычаў:
   - Цю, вы толькi гляньце!
   I адразу ж ля чыгуннае рашоткi аднекуль успыхнуў агеньчык i пачаў наблiжацца да веранды. Усе, хто сядзеў за столiкамi, пачалi ўставаць i прыглядацца, i ўбачылi, што разам з агеньчыкам да рэстарацыi наблiжаецца белая здань. Калi здань падышла да трыльяжа, усе нiбы акасцянелi з кавалачкамi сцерлядзi на вiдэльцах i вылупленымi вачыма. Швейцар, якi ў гэты час выйшаў з дзвярэй рэстарацыйнага гардэроба, каб папалiць, затаптаў папяроску i спачатку рушыў насустрач зданi, каб перагарадзiць ёй дарогу ў рэстарацыю, але чамусьцi не зрабiў гэтага, спынiўся з недарэчнаю ўсмешачкаю.
   I здань прайшла праз адтулiну ў трыльяжы, вольна ступiла на веранду. I тут толькi ўсе ўгледзелi, што гэта нiякi не прывiд, а Iван Мiкалаевiч Бяздомны вядомы паэт.
   Ён быў босы, у парванай белай талстоўцы, да якое на грудзях шпiлькаю прышпiлена папяровая iконка з вылiнялым малюнкам нейкага святога, i ў паласатых споднiках. У руцэ Iван Мiкалаевiч нёс запаленую вянчальную свечку. Правая шчака ў Iвана Мiкалаевiча была абадраная. Цяжка нават вымераць тую глыбiню маўчання, якое запанавала на верандзе. У аднаго з афiцыянтаў з нахiленага куфля цякло на падлогу пiва.
   Паэт падняў свечку над галавой i моцна сказаў:
   - Здаровы, другi мае! - i адразу ж зазiрнуў пад блiжэйшы столiк i тужлiва ўсклiкнуў: - Не, яго няма тут!
   Пачулiся два галасы. Бас сказаў бязлiтасна:
   - Усё ясна. Белая гарачка.
   А другi, жаночы, спалохана прамовiў словы:
   - Як жа гэта мiлiцыя прапусцiла яго па вулiцах у такiм выглядзе?
   Гэта Iван Мiкалаевiч пачуў i адазваўся:
   - Двойчы хацелi затрымаць, у Скацертным i тут, на Броннай, ды я сiгануў цераз плот, бачыце, шчаку разадраў! - Тут Iван Мiкалаевiч падняў свечку i закрычаў: - Браты ў лiтаратуры! (Асiплы яго голас памацнеў i зрабiўся палымяным.) Слухайце мяне ўсе! Ён з'явiўся! Лавiце яго тэрмiнова, бо ён наробiць бяды, якая i не снiлася нам!
   - Што? Што? Што ён сказаў? Хто з'явiўся? - пачулiся галасы з усiх бакоў.
   - Кансультант, - адказаў Iван, - i гэты кансультант зараз забiў на Патрыярхавых Мiшу Берлiёза.
   Тут з унутраных залаў павалiў на веранду народ, вакол Iванавага агню сабраўся натоўп.
   - Выбачайце, выбачайце, скажыце дакладней, - пачуўся над вухам у Iвана Мiкалаевiча цiхi i ветлiвы голас, - скажыце, як гэта забiў? Хто забiў?
   - Замежны кансультант, прафесар i шпiён! - сказаў Iван i азiрнуўся.
   - А як яго прозвiшча? - цiха спыталiся на вуха.
   - Во, прозвiшча! - сумна крыкнуў Iван, - Каб я ведаў прозвiшча! Не запомнiў я прозвiшча на вiзiтнай картцы... Памятаю толькi першую лiтару "Вэ", на "Вэ" прозвiшча! Якое ж прозвiшча на "Вэ"? - схапiўшыся за лоб, сам у сябе спытаўся Iван i раптам замармытаў: - Вэ... Вэ... Вэ! Ва... Вашнер? Вагнер? Вайнер? Вегнер? Вiнтэр? - валасы на галаве ў Iвана ад напругi пачалi варушыцца.
   - Вульф? - жаласлiва выкрыкнула нейкая жанчына. Iван раззлаваўся.
   - Дура! - крыкнуў ён i пачаў шукаць яе позiркам. - Пры чым тут Вульф? Вульф нi ў чым не вiнаваты! Во, во... Не, нiяк не ўспомню! Ну, дык вось, грамадзяне: зараз жа тэлефануйце ў мiлiцыю, каб выслалi пяць матацыклаў з кулямётамi прафесара лавiць. Ды не забудзьце сказаць, што з iм яшчэ двое: адзiн высозны, клятчасты... пенснэ пабiтае i кот чорны, тлусты. А я пакуль што абшукаю Грыбаедава, я адчуваю, што ён тут!
   Iван захваляваўся, расштурхаў акружэнне, пачаў размахваць свечкаю, аблiваў сябе воскам, зазiраў пад сталы. Тут пачулася слова: "Доктара!" - i нечы твар, ласкавы i мясiсты, выгалены i дагледжаны, у рагавых акулярах, з'явiўся перад Iванам.
   - Таварыш Бяздомны, - загаварыў гэты твар юбiлейным голасам, супакойцеся! Вас уразiла смерць усiмi намi любiмага Мiхаiла Аляксандравiча... не, проста Мiшы Берлiёза. Мы гэта добра разумеем усе. Вам трэба адпачыць. Зараз таварышы правядуць нас у пакой, i вы адпачняце...
   - Ты, - выскалiўся Iван, - цi разумееш ты, што трэба злавiць прафесара? А ты лезеш да мяне з розным глупствам! Крэтын!
   - Таварыш Бяздомны, злiтуйцеся, - адказаў твар, пачырванеў, пачаў адступаць i ўжо раскайваўся, што ўвязаўся ў гэтую гiсторыю.
   - Не, з каго-каго, а з цябе я не злiтуюся, - з цiхай нянавiсцю сказаў Iван Мiкалаевiч.
   Твар яго сутаргава скрывiўся, ён хуценька перахапiў свечку з правае рукi ў левую, шырока размахнуўся i ўрэзаў спагадлiваму твару ў вуха.
   Тут здагадалiся кiнуцца на Iвана - i кiнулiся. Свечка патухла, акуляры, якiя ўпалi з твару, былi iмгненна растаптаны. Iван выгукнуў страшны баявы клiч, якi пачулi з задавальненнем нават на бульвары, i пачаў абараняцца. Зазвiнеў са сталоў посуд, закрычалi жанчыны.
   Пакуль афiцыянты звязвалi паэта ручнiкамi, у раздзявалцы iшла гаворка памiж камандзiрам брыга i швейцарам.
   - Ты бачыў, што ён у споднiм? - холадна пытаўся пiрат.
   - Ды, Арчыбальд Арчыбальдавiч, - спалохана апраўдваўся швейцар, - як я магу iх не пусцiць, калi ён сябра МАССАЛIТа?
   - Ты бачыў, што ён у споднiм? - паўтарыў пiрат.
   - Злiтуйцеся, Арчыбальд Арчыбальдавiч, - чырванеў швейцар, - што ж я магу зрабiць? Я сам разумею, што на верандзе панi сядзяць...
   - Панi тут нi пры чым, iм гэта ўсё роўна, - адказваў пiрат i папялiў швейцара позiркам, - а гэта мiлiцыi не ўсё роўна! Чалавек у бялiзне можа iсцi па вулiцах у Маскве толькi тады, калi яго суправаджае мiлiцыя, i толькi ў адно месца - у аддзел мiлiцыi! А ты, калi швейцар, павiнен ведаць, што як толькi ўбачыў такога чалавека, ты павiнен не трацiць i секунды, пачынаць свiстаць. Ты чуеш?
   Ашалелы швейцар пачуў з веранды вухканне, звон пасуды i жаночыя крыкi.
   - Ну што з табой зрабiць за гэта? - спытаўся флiбусцьер.
   Скура на твары ў швейцара зрабiлася тыфознага колеру, а вочы змярцвелi. Яму здалося, што чорныя валасы, цяпер расчэсаныя на прабор, пакрылiся вогненным шоўкам.I знiклi пластрон i сурдут, а за скураной папругай паказалася ручка пiсталета. Швейцар уявiў сябе павешаным на фор-марсарэi. Сваiмi вачыма ён убачыў свой высалаплены язык i мёртвую галаву, якая звiсла на плячо, i нават пачуў, як усхлiпнула за бортам хваля. Каленi швейцара падагнулiся. Але тут флiбусцьер злiтаваўся з яго i патушыў свой востры позiрк.
   - Глядзi, Мiкалай! Гэта апошнi раз. Нам такiх швейцараў у рэстарацыi i дарэмна не трэба. Ты ў царкву вартаўнiком паступай. - Пасля гэтага камандзiр скамандаваў коратка, ясна, хутка: - Панцялея з буфетнай. Мiлiцыянера. Пратакол. Машыну. У псiхiятрычную, - i дадаў: - Свiшчы!
   Праз чвэртку гадзiны ўражаная публiка не толькi ў рэстарацыi, але i на самiм бульвары i ў вокнах дамоў, якiя выходзiлi на рэстарацыю, бачыла, як з варот Грыбаедава Панцялей, швейцар, мiлiцыннер i паэт Рохiн выносiлi спелянатага, як ляльку, маладога чалавека, якi залiваўся слязьмi, пляваўся i цаляў менавiта ў Рохiна, захлiпаўся ад слёз i крычаў:
   - Сволач!
   Шафёр грузавое машыны са злосным тварам заводзiў матор. Побач лiхач гарачыў каня, бiў яго па крупе сiнiмi лейцамi, крычаў:
   - А вось на бегунках! Я вазiў у псiхiятрычную!
   Вакол гудзеў натоўп, абмяркоўваў нечуванае здарэнне; адным словам, адбыўся брыдкi, нясмачны, спакуслiвы свiнскi скандал, якi скончыўся толькi тады, калi грузавiк паiмчаў на сабе ад варот Грыбаедава няшчаснага Iвана Мiкалаевiча, мiлiцыянера, Панцялея i Рохiна.
   Раздзел 6
   ШЫЗАФРЭНIЯ, ЯК I БЫЛО СКАЗАНА
   Калi ў прыёмную славутай псiхiятрычнай клiнiкi, якую нядаўна пабудавалi пад Масквой на беразе рэчкi, зайшоў чалавек з востраю бародкаю, апрануты ў белы халат, была палова другой ночы. Трое санiтараў не спускалi вачэй з Iвана Мiкалаевiча, якi сядзеў на канапе. Тут быў i зусiм расхваляваны паэт Рохiн. Ручнiкi, якiмi звязвалi Iвана Мiкалаевiча, ляжалi кучаю на той жа канапе. Рукi i ногi ў Iвана Мiкалаевiча былi развязаны.
   Угледзеўшы чалавека, Рохiн пабялеў, кашлянуў i баязлiва сказаў:
   - Добры дзень, доктар!
   Доктар пакланiўся Рохiну, але ў гэты час глядзеў не на яго, а на Iвана Мiкалаевiча.
   Той сядзеў зусiм нерухома, злосны з твару, насупiўшы бровы, i нават не варухнуўся, калi зайшоў доктар.
   - Вось, доктар, - чамусьцi таямнiчым шэптам загаварыў Рохiн i баязлiва азiрнуўся на Iвана Мiкалаевiча, - вядомы паэт Iван Бяздомны... вось, бачыце, мы баiмося, што белая гарачка...
   - Моцна пiў? - скрозь зубы спытаўся доктар.
   - Не, выпiваў, але не так каб ужо...
   - Тараканаў, пацукоў, чорцiкаў альбо сабак не лавiў?
   - Не, - скалануўся Рохiн, - яго я ўчора i сёння ранiцай бачыў. Зусiм здаровы быў...
   - А чаму ў споднiм? З ложка ўзялi?
   - Ён, доктар, у рэстарацыю у гэтакiм выглядзе прыйшоў...
   - Ага, ага, - вельмi задаволена сказаў доктар, - а чаму абадраны? Бiўся з кiм-небудзь?
   - Ён з плота ўпаў, а потым у рэстарацыi ўдарыў аднаго, а потым другога...
   - Так, так, так, - сказаў доктар, завярнуўся да Iвана i дадаў: - Добры дзень!
   - Добры дзень, шкоднiк! - злосна i гучна адказаў Iван.
   Рохiн збянтэжыўся гэтак, што не адважваўся вочы падняць на ветлiвага доктара. Але той зусiм не пакрыўдзiўся, а звычна зняў акуляры, прыпадняў крысо халата, спрытным рухам схаваў iх у заднюю кiшэню штаноў, а потым спытаўся ў Iвана:
   - Колькi вам гадоў?
   - Пайшлi вы ўсе к чорту, дальбог! - груба крыкнуў Iван i адвярнуўся.
   - Чаго вы злуяцеся? Хiба я сказаў вам хоць што-небудзь непрыемнае?
   - Мне дваццаць тры гады, - узбуджана загаварыў Iван, - i я падам скаргу на вас усiх. А на цябе асаблiва, гнiда, - выдзелiў ён асобна Рохiна.
   - I чаму вы будзеце скардзiцца?
   - Таму, што мяне, здаровага чалавека, схапiлi i сiлком прывалаклi ў дурдом! - абурана адказаў Iван.
   Тут Рохiн прыгледзеўся да Iвана i пахаладзеў: нiчога вар'яцкага не было ў Iванавых вачах. З каламутных, якiя былi ў Грыбаедаве, яны ператварылiся ў ясныя, ранейшыя.
   "Браточкi, - спалохана падумаў Рохiн, - ды ён i сапраўды нармальны! Вось дурнота якая! Навошта ж мы тады, сапраўды, прывалаклi яго сюды? Нармальны, нармальны, толькi морда аблупленая..."
   - Вы знаходзiцеся, - спакойна загаварыў доктар i сеў на белую табурэтку на блiскучай назе, - не ў вар'яцкiм доме, а ў клiнiцы, дзе вас нiхто не будзе затрымлiваць, калi няма патрэбы.
   Iван Мiкалаевiч зiрнуў скоса i недаверлiва, але ўсё ж прабурчаў:
   - Слава богу! Знайшоўся хоць адзiн нармальны сярод iдыётаў, найпершы з якiх - балбес i бездар Сашка!
   - Хто гэта Сашка-бездар? - пацiкавiўся доктар.
   - А вось ён, Рохiн! - адказаў Iван i тыцнуў брудным пальцам у Рохiна.
   Той успыхнуў ад абурэння.
   "Гэта ён мне заместа дзякуй, - горка падумаў ён, - за тое, што я рашыў дапамагчы яму! На самай справе брыдота!"
   - Тыповы кулачок па сваёй псiхалогii, - загаварыў Iван Мiкалаевiч, якому прыспiчыла выкрыць Рохiна, - i прытым кулачок, якi старанна маскiруецца пад пралетарыя. Паглядзiце на яго посную фiзiяномiю i параўнайце з тымi крыклiвымi вершамi, якiя ён выдумляе да святаў! Хэ-хэ-хэ... "Узвейцеся!" ды "развейцеся!,"... а вы ў нутро яму зiрнiце - што ён там думае... вы ахнеце! i Iван Мiкалаевiч злавесна засмяяўся.
   Рохiн цяжка соп, быў чырвоны i думаў толькi пра тое, што ён прыгрэў у сябе на грудзях змяю, што ён рашыў дапамагчы таму, хто напавер аказаўся лютым ворагам. I галоўнае, што нiчога не зробiш: не будзеш жа сварыцца з вар'ятам?!
   - А чаму вас, скажыце, прывезлi да нас? - спытаўся доктар пасля таго, як уважлiва выслухаў выкрыццё.
   - Ды чорт iх ведае, дурняў! Схапiлi, звязалi нейкiмi анучамi i павалаклi на грузавiку!
   - Дазвольце спытацца, а чаму вы ў рэстарацыю прыйшлi ў адной бялiзне?
   - А што тут такога, - адказаў Iван, - пайшоў я купацца на Маскву-раку, ну i свiснулi маё адзенне, а гэтыя рызманы пакiнулi! Не голым жа мне па Маскве iсцi? Надзеў, што было, таму што спяшаўся ў рэстарацыю да Грыбаедава.
   Доктар запытальна паглядзеў на Рохiна, i той пахмура прамармытаў:
   - Рэстарацыя гэтак называецца.
   - Ага, - сказаў доктар, - а чаму вы спяшалiся? Спатканне якое?
   - Кансультанта я лаўлю, - адказаў Iван Мiкалаевiч i трывожна азiрнуўся.
   - Якога кансультанта?
   - Вы Берлiёза ведаеце? - спытаўся Iван шматзначна.
   - Гэта... кампазiтар? Iван засмуцiўся.
   - Якi кампазiтар? А, ды не! Кампазiтар - гэта супадзенне з прозвiшчам Мiшы Берлiёза!
   Рохiну не хацелася нiчога гаварыць, але даводзiлася тлумачыць.
   - Сакратара МАССАЛIТа Берлiёза сёння вечарам зарэзала трамваем на Патрыярхавых.
   - Не гавары пра тое, чаго не ведаеш! - раззлаваўся на Рохiна Iван. - Я, а не ты быў там! Ён яго знарок пад трамвай прыстроiў!
   - Папхнуў?
   - Ды пры чым тут "папхнуў"? - злаваўся на агульную бесталковасць Iван. Яму i папiхаць не трэба! Ён гэтакiя штукi можа вытварыць, што толькi трымайся! Ён зараней ведаў, што Берлiёз трапiць пад трамвай!
   - А хто-небудзь, акрамя вас, бачыў гэтага кансультанта?
   - Вось у тым i бяда, што толькi я i Берлiёз.
   - Так. I якiя ж меры вы прынялi, каб затрымаць забойцу? - тут доктар завярнуўся i кiнуў позiрк на жанчыну ў белым халаце, якая сядзела збоч за столiкам. Тая дастала лiст з шуфлядкi i пачала запаўняць пустыя мясцiны ў графах.
   - Меры вось якiя. Узяў я на кухнi свечачку...
   - Вось гэту? - спытаўся доктар i паказаў на паломаную свечку, якая ляжала побач з iконкай на стале перад жанчынаю.
   - Гэтую i...
   - А навошта iконка?
   - Ага, i iконка... - Iван пачырванеў, - iконка больш за ўсё i спалохала, ён зноў пальцам паказаў на Рохiна, - але справа ў тым, што ён, кансультант, ён, скажам шчыра... знаецца з нячыстаю сiлаю... i проста так яго не зловiш.
   Санiтары чамусьцi выцягнулi рукi па швах i не спускалi вачэй з Iвана.
   - Ага, - працягваў Iван, - знаецца! Тут факт бясспрэчны. Ён асабiста з Понцiем Пiлатам размаўляў. Ды не глядзiце вы гэтак на мяне! Праўду гавару! Усё бачыў - i балкон, i пальмы! Быў, адным словам, у Понцiя Пiлата, я ручаюся.
   - Ну, ну...
   - Ну, значыць, я iконку на грудзi прычапiў i пабег...I тут гадзiннiк ударыў двойчы.
   - Эге, - усклiкнуў Iван i ўстаў з канапы, - дзве гадзiны, а я з вамi час марную! Я прашу прабачэння, дзе тэлефон?
   - Прапусцiце да тэлефона, - загадаў доктар санiтарам.
   Iван схапiў слухаўку, а жанчына тым часам спыталася ў Рохiна:
   - Жанаты ён?
   - Халасцяк, - спалохана адказаў Рохiн.
   - Сябра прафсаюза?
   - Ага.
   - Мiлiцыя? - закрычаў Iван у слухаўку. - Мiлiцыя? Таварыш дзяжурны, загадайце зараз жа, каб выслалi пяць матацыклiстаў з кулямётамi лавiць замежнага кансультанта. Што? Заязджайце па мяне, я сам з вамi паеду... Гаворыць паэт Iван Бяздомны з вар'яцкага дома... Якi ваш адрас? - шэптам спытаўся Бяздомны ў доктара, прыкрыўшы слухаўку далонню, а потым зноў закрычаў у слухаўку: - Вы слухаеце? Алё!.. Бесталач! - раптам зароў Iван i ляпнуў слухаўку аб сцяну. Потым ён завярнуўся да доктара, падаў руку, суха сказаў "да пабачэння" i сабраўся iсцi.
   - Злiтуйцеся, куды ж вы хочаце iсцi, - загаварыў доктар, гледзячы Iвану ў вочы, - апоўначы, у адной бялiзне... Вы сябе дрэнна адчуваеце, застаньцеся ў нас!
   - Прапусцiце, - сказаў Iван санiтарам, якiя заступiлi дзверы. - Прапусцiце вы цi не? - страшным голасам крыкнуў паэт.
   Рохiн затрымцеў, а жанчына нацiснула на кнопачку ў стале, i на яго блiскучую паверхню выскачыла блiскучая каробачка i запаяная ампула.
   - Ах, так?! - дзiка i зацкавана прамовiў Iван i азiрнуўся. - Ну ладна! Бывайце... - i галавою ён кiнуўся ў акно. Пачуўся ўдар, але спецыяльнае шкло вытрымала, i праз iмгненне Iван выкручваўся ў руках у санiтараў. Ён хрыпеў, спрабаваў кусацца, крычаў:
   - Дык вось якiя вы шкельцы ў сябе завялi!.. Пусцi!.. Пусцi, кажу!
   Шпрыц блiснуў у руках у доктара, жанчына адным узмахам разарвала рукаў талстоўкi i ўчапiлася ў руку з нежаночаю сiлаю. Запахла эфiрам, Iван аслаб у руках у чатырох чалавек, i спрытны доктар выкарыстаў гэты момант, укалоў iголку ў Iванаву руку. Iвана патрымалi яшчэ некалькi хвiлiн, потым паклалi на канапу.
   - Бандыты, - закрычаў Iван i ўсхапiўся з канапы, але яго пасадзiлi. Як толькi адпусцiлi, ён зноў падхапiўся, але назад ужо сеў сам. Ё? памаўчаў, дзiкавата азiрнуўся, потым нечакана пазяхнуў, потым злосна ўсмiхнуўся.
   - Упяклi ўсё ж, - сказаў ён, пазяхнуўшы яшчэ раз, нечакана прылёг, галаву паклаў на падушку, кулак па-дзiцячы пад шчаку, замармытаў ужо сонным голасам, нязлосна: - Ну што ж, добра... самi ж за ўсё i расплацiцеся. Я папярэдзiў, а там як хочаце! Мяне ж зараз найбольш цiкавiць Понцiй Пiлат... Пiлат... - i ён заплюшчыў вочы.
   - Ванну, сто семнаццатую асобную i пост да яго, - загадаў доктар, надзяваючы акуляры.
   Тут Рохiн зноў здрыгануўся: нячутна адчынiлiся белыя дзверы, за iмi быў вiдаць калiдор, асветлены сiнiмi начнымi лямпачкамi. З калiдора выехала на гумавых колах канапа, на яе пераклалi зацiхлага Iвана, i дзверы за iмi замкнулiся.
   - Доктар, - шэптам спытаў уражаны Рохiн, - ён што, сапраўды хворы?
   - Вядома, - адказаў доктар.
   - I што ж гэта з iм? - спалохана спытаў Рохiн.
   Стомлены доктар паглядзеў на Рохiна i вяла адказаў:
   - Рухальнае i моўнае ўзбуджэнне... лiхаманкавыя iнтэрпрэтацыi... выпадак, вiдаць, цяжкi... Шызафрэнiя, мабыць. I да ўсяго гэтага алкагалiзм...
   Рохiн зразумеў са сказанага доктарам, што справа ў Iвана Мiкалаевiча дрэнь, уздыхнуў i спытаўся:
   - А што гэта ён усё пра нейкага кансультанта гаварыў?
   - Бачыў, мабыць, некага, хто надта ўразiў яго хворае ўяўленне. А можа, i галюцынацыi...
   Праз некалькi хвiлiн грузавiк iмчаў Рохiна ў Маскву. Свiтала, i святло не патушаных на шашы лiхтароў было ўжо непатрэбнае i непрыемнае. Шафёр злаваўся, што змарнавана ноч, гнаў машыну хутка, i яе заносiла на паваротах.
   Вось i лес адпаў, застаўся недзе ззаду, i рэчка адышла некуды ўбок, насустрач грузавiку сыпалася рознае: нейкiя платы з вартаўнiчымi будкамi i штабелi дроў, высозныя валуны i нейкiя мачты, а на iх нанiзаныя катушкi, кучы каменнага друзу, зямля, парэзаная канавамi, - адным словам, адчувалася, што вось яна, Масква, побач, недзе за чарговым паваротам, i зараз навалiцца, абхопiць.
   Рохiна калацiла i падкiдала нейкая калодка, на якой ён прымасцiўся, вылузвалася з-пад яго. Рэстарацыйныя ручнiкi, што падкiнуў мiлiцыянер, якi раней ад'ехаў на тралейбусе разам з Панцялеем, коўзалiся па ўсiм кузаве. Рохiн паспрабаваў iх спачатку сабраць, але потым чамусьцi злосна прашыпеў: "Ну iх к чорту! Чаго я, на самай справе, кручуся, як дурань?.." - адкiнуў iх нагой i не глядзеў туды болей.
   Настрой у яго быў жахлiвы. Наведванне журботнага дома пакiнула ў душы цяжкi след. Рохiн спрабаваў зразумець, што яго мучыць. Калiдор з сiнiмi лямпачкамi, якi ўрэзаўся ў памяць? Думка пра тое, што горшае бяды, чым вар'яцтва, няма на свеце? Вядома, i гэта ўсё. Але яно так - агульная думка. А вось яшчэ ёсць нешта. Што ж гэта? Крыўда, вось што. Ага, крыўдныя словы, якiя сказаў Бяздомны проста ў вочы. I бяда не ў тым, што яны крыўдныя, а ў тым, што гэта праўда.
   Паэт не глядзеў болей па баках, а ўпёрся позiркам у падлогу, дрыготкую i брудную, пачаў нешта мармытаць, ныць, нiшчыць самога сябе.
   Ну, вершы... Яму - трыццаць два гады! А сапраўды, што ж будзе далей? I далей ён будзе выдумляць па некалькi вершаў у год. Да старасцi? Ага, да старасцi. Што ж дадуць яму гэтыя вершы? Славу? "Глупства! Хоць сам сябе не абманвай. Нiколi не будзе славы ў таго, хто выдумляе недарэчныя вершыкi. Чаму недарэчныя? Праўда, праўда сказана! - бязлiтасна пераконваў сябе Рохiн, - не веру я нiчому з таго, што пiшу!.."
   Атручаны выбухам неўрастэнii, паэт гайдануўся, падлога перад iм перастала трэсцiся. Рохiн падняў галаву i ўбачыў, што ён даўно ўжо ў Маскве i што над Масквою ранiца, што воблака падсвечана золатам, што грузавiк яго спынiўся ў калоне разам з iншымi ля павароту на бульвар i што блiзенька ад яго стаiць на пастаменце металiчны чалавек з ледзь нахiленай галавой i абыякава глядзiць на бульвар.
   Нейкiя дзiўныя думкi хлынулi ў голаў захварэламу паэту. "Вось прыклад сапраўднае ўдачы... - тут Рохiн устаў у кузаве i руку падняў, напаў чамусьцi на чалавека, якi нiколi нiкога не чапаў, - куды б не ступiў ён у жыццi, што толькi не здаралася з iм, усё яму на карысць было, усё ператваралася ў славу! Ну што ён зрабiў? Я не разумею... Ну што асаблiвае ў гэтых словах: "Буря мглою..."? Не разумею!.. Пашанцавала, пашанцавала! - злосна падсумаваў Рохiн i адчуў, што грузавiк пад iм варухнуўся, - страляў, страляў у яго гэты белагвардзеец, разбiў бядро i забяспечыў несмяротнасць..."
   Калона рушыла. Зусiм хворы i нават пастарэлы паэт не болей чым праз дзве хвiлiны ўваходзiў на веранду Грыбаедава. Яна ўжо апусцела. У куце дапiвала нейкая кампанiя, у цэнтры яе мiтусiўся знаёмы канферансье ў цюбецейцы i з бакалам "Абраў" у руцэ.
   Рохiн, нагружаны ручнiкамi, быў сустрэты Арчыбальдам Арчыбальдавiчам вельмi прыязна i адразу ж пазбаўлены ад праклятых ануч. Калi б Рохiн не быў гэтак змучаны клiнiкаю i грузавiком, ён, мабыць, з задавальненнем расказаў бы пра тое, як усё адбывалася ў лячэбнiцы, упрыгожыў бы гэты расказ выдуманымi падрабязнасцямi. Але цяпер яму было не да гэтага i, акрамя ўсяго, хаця Рохiн i не быў нiколi назiральным, - цяпер, пасля пакут на грузавiку, ён упершыню як след прыгледзеўся да пiратавага твару i зразумеў, што хоць той i пытаецца пра Бяздомнага, i нават аяяйкае, але на самай справе зусiм абыякавы да лёсу Бяздомнага i абсалютна не шкадуе яго. "I малайчына! I правiльна!" - з цынiчнаю самазнiшчальнаю злосцю падумаў Рохiн, абарваў расказ пра шызафрэнiю i папрасiў:
   - Арчыбальд Арчыбальдавiч, гарэлачкi б мне...
   Пiрат зрабiў спачувальны твар, шапнуў:
   - Разумею... адну хвiлiнку... - махнуў афiцыянту.
   Праз чвэрць гадзiны Рохiн, зусiм адзiн, сядзеў, сагнуўшыся над рыбцом, глушыў кiлiшак за кiлiшкам, разумеў i прызнаваў, што паправiць хоць што-небудзь у жыццi ўжо нельга, можна толькi пра ўсё забыць i не думаць.
   Паэт змарнаваў ноч, пакуль iншыя весялiлiся, i цяпер разумеў, што вярнуць яе нельга. Варта толькi было падняць галаву ад лямпы ўгору на неба, каб зразумець, што ноч страчана назаўсёды. Афiцыянты спехам зрывалi настольнiкi са сталоў. У катоў, якiя шнырылi ля веранды, быў ранiшнi выгляд. На паэта няўмольна навальваўся дзень.
   Раздзел 7
   НЯЧЫСТАЯ КВАТЭРА
   Калi б на наступную ранiцу Сцёпу Лiхадзееву сказалi такое: "Сцёпа! Цябе расстраляюць, калi ты зараз жа не ўстанеш!" Сцёпа адказаў бы ледзь чутным голасам: "Расстрэльвайце, рабiце са мною што хочаце, але я не ўстану".
   Не тое што ўстаць, - яму здавалася, што ён нават вочы не можа расплюшчыць, таму што калi ён гэта зробiць, блiсне маланка i галаву адразу ж разнясе на кавалкi. У гэтай галаве гудзеў цяжкi звон, мiж вочнымi яблыкамi i заплюшчанымi павекамi плылi карычневыя плямы з вогненна-зялёнымi абадкамi, у дадатак да ўсяго нудзiла i чамусьцi здавалася, што нуджэнне гэтае звязана з гукамi нейкага назойлiвага патэфона.
   Сцёпа стараўся нешта ўспомнiць, але памяталася толькi адно - што, здаецца, учора i невядома дзе ён стаяў з сурвэткаю ў руцэ i намагаўся пацалаваць руку нейкай панi i адначасна абяцаў ёй, што назаўтра, роўна апоўднi, ён прыйдзе да яе ў госцi. Панi адмаўлялася ад гэтага, гаварыла: "Не, не, мяне не будзе дома!" - Сцёпа ўпарта настойваў на сваiм: "А я вось вазьму i прыйду!"
   Нi якая гэта была панi, нi колькi зараз гадзiн, нi якая дата i якi месяц Сцёпа зусiм не ведаў i, што горш за ўсё, нават не мог зразумець, дзе ён знаходзiцца. Ён пастараўся высветлiць хаця б гэта i таму разляпiў сонныя павекi левага вока. У прыцемку нешта цьмяна блiшчала. Сцёпа нарэшце пазнаў, што гэта трумо, i зразумеў, што ён ляжыць дома на ложку тварам угору, гэта значыць на былым ювелiршыным ложку, у спальнi. Тут яму гэтак ударыла ў галаву, што ён заплюшчыў вочы i застагнаў.
   Растлумачым: Сцёпа Лiхадзееў, дырэктар тэатра Вар'етэ, ачуняў ранiцай на сваёй кватэры, якую займаў папалам з нябожчыкам Берлiёзам, у вялiкiм шасцiпавярховым доме, утульна размешчаным на Садовай вулiцы.
   Трэба сказаць, што кватэра гэтая - No 50 - даўно ўжо карысталася калi не дрэннаю, то ў крайнiм выпадку дзiўнаю рэпутацыяй. Яшчэ два гады назад валодала ёю ўдава ювелiра дэ Фужэрэ. Ганна Францаўна Фужэрэ, пяцiдзесяцiгадовая, паважная i вельмi дзелавая панi, тры пакоi з пяцi здавала жыльцам: аднаму, здаецца, прозвiшча якога было Беламут, i другому - з забытым прозвiшчам.
   I вось два гады, як пачалiся ў кватэры незразумелыя здарэннi: з гэтае кватэры людзi пачалi знiкаць бясследна.
   Аднойчы ў выхадны дзень з'явiўся на кватэру мiлiцыянер, выклiкаў у пярэднi пакой другога жыльца (прозвiшча якога забылася) i сказаў, што таго запрашаюць на хвiлiнку зайсцi ў аддзел i там распiсацца. Жылец наказаў Анфiсе, адданай i даўняй служанцы Ганны Францаўны, сказаць, калi яму будуць тэлефанаваць, што ён вернецца праз дзесяць хвiлiн, i пайшоў разам з ветлiвым мiлiцыянерам у белых пальчатках. Але не вярнуўся ён не толькi праз дзесяць хвiлiн, а наогул нiколi не вярнуўся. Сама дзiўнае з усяго, што з iм разам, мабыць, знiк i мiлiцыянер.
   Набожная, а дакладней, забабонная Анфiса адкрыта сказала засмучанай Ганне Францаўне, што гэта чары i што яна добра ведае, хто павалок i жыльца i мiлiцыянера, толькi на ноч гаварыць не хоча. Ну, а чарам варта толькi пачацца, i тады iх нiяк не спынiш. Другi жылец знiк, памятаецца, у панядзелак, а ў сераду быццам скрозь зямлю правалiўся i Беламут, праўда, пры iншых акалiчнасцях. Ранiцай па яго, як i звычайна, заехала машына, каб завезцi на службу, i завезла, але назад нiкога не прывезла i сама больш не вярнулася.