Булгаков Михаил Афанасьевич. Майстар i Маргарыта (на белорусском языке)

   Дык вось, пракуратар жадае ведаць, каго з двух злачынцаў збiраецца вызвалiць Сiнедрыён: Вар-равана цi Га-Ноцры? Каiфа схiлiў галаву i тым самым даў знак, што пытанне зразумеў i адказаў:
   - Сiнедрыён просiць адпусцiць Вар-равана.
   Пракуратар добра ведаў, што гэтак яму адкажа першасвятар, але задача яго была ў тым, каб паказаць, што адказ гэты выклiкае ў яго вялiкае здзiўленне.
   Пiлат i зрабiў гэта з вялiкiм майстэрствам. Бровы на пагардлiвым твары паднялiся, пракуратар здзiўлена паглядзеў проста ў вочы першасвятару.
   - Прызнаюся, гэты адказ мяне здзiвiў, - мякка загаварыў пракуратар, баюся, цi няма тут недаразумення.
   Пiлат растлумачыў. Рымская ўлада не спрабуе замахвацца на правы духоўнай мясцовай улады, першасвятару гэта добра вядома, але тут яўная памылка. I ў выпраўленнi гэтае памылкi рымская ўлада зацiкаўлена.
   На самай справе: злачынствы Вар-равана i Га-Ноцры зусiм непараўнальныя з-за цяжару зробленага. Калi другi яўна ненармальны чалавек, уся вiна якога ў несусветных выдумках, якiя бянтэжаць народ у Ершалаiме i ў iншых мясцовасцях, то злачынствы першага намнога цяжэйшыя. Мала таго што ён заклiкаў да паўстання, дык ён яшчэ забiў вартаўнiка, калi яго паспрабавалi затрымаць. Вар-раван намнога небяспечнейшы, чым Га-Ноцры.
   У вынiку ўсяго сказанага пракуратар просiць першасвятара перагледзець рашэнне i пакiнуць на волi таго з двух асуджаных, хто менш шкодны, а такiм, без сумнення, з'яўляецца Га-Ноцры. Ну?
   Каiфа проста ў вочы паглядзеў Пiлату i сказаў цiхiм, але цвёрдым голасам, што Сiнедрыён уважлiва азнаёмiўся са справай i другi раз паведамляе, што збiраецца вызвалiць Вар-равана.
   - Як? Нават пасля майго хадайнiцтва? Хадайнiцтва таго, вуснамi якога гаворыць рымская ўлада? Першасвятар, паўтары трэцi раз!
   - I трэцi раз мы паведамляем, што вызваляем Вар-равана, - цiха сказаў Каiфа.
   Усё было скончана, гаварыць больш не было пра што. Га-Ноцры адыходзiў назаўсёды, i страшны, люты пракуратараў боль няма каму вылечыць; ад яго няма сродку, акрамя смерцi. Але не гэтая думка ўразiла зараз Пiлата. Усё тая ж незразумелая туга, што прыходзiла на балконе, працяла ўсю яго iстоту. Ён паспрабаваў вытлумачыць яе, i тлумачэнне было дзiўнае: здалося, што ён пра нешта не дагаварыў з асуджаным, а можа, нечага не даслухаў да канца.
   Пiлат адагнаў гэтую думку, i яна адляцела ў адно iмгненне, як i прыляцела. Яна паляцела, а туга засталася невытлумачанай, бо не магла ж быць тлумачэннем кароткая, як маланка, другая думка: "Несмяротнасць... прыйшло бяссмерце..." Чыё бяссмерце прыйшло? Гэтага не зразумеў пракуратар, але думка пра гэтае загадкавае бяссмерце прымусiла яго пахаладзець на санцапёку.
   - Добра, - сказаў Пiлат, - няхай будзе па-вашаму. Тут ён азiрнуўся, акiнуў позiркам бачны яму свет i здзiвiўся перамене, якая адбылася. Знiк цяжкi ад руж куст, знiклi кiпарысы, якiя акружалi верхнюю тэрасу, i гранатавае дрэва, i белая статуя ў зелянiне ды i сама зелянiна. Паплыла замест гэтага ўсяго нейкая барвовая гушча, у ёй загайдалiся водарасцi i паплылi кудысьцi, а разам з iмi i сам Пiлат. Цяпер яго нёс, душыў i палiў сама страшны гнеў, гнеў ад бяссiлля.
   - Цесна мне, - прамовiў Пiлат, - цесна мне.
   Ён халоднаю вiльготнаю рукою рвануў спражку з каўняра плашча, i тая ўпала на пясок.
   - Сёння душна, аднекуль iдзе навальнiца, - адазваўся Каiфа, ён не зводзiў вачэй з пачырванелага пракуратаравага твару i прадбачыў усе пакуты, якiя ў яго яшчэ наперадзе. "Вой, якi страшны месяц нiсан у гэтым годзе!"
   - Не, - сказаў Пiлат, - гэта не таму, што душна, а цесна мне з табой, Каiфа, - Пiлат прыплюшчыў вочы, усмiхнуўся i дадаў: - Беражы сябе, першасвятар.
   Цёмныя вочы першасвятара блiснулi, i ён, не горш чым толькi што пракуратар, зрабiў здзiўленым твар.
   - Што я чую, пракуратар? - з годнасцю i спакойна адказаў Каiфа. - Ты пагражаеш мне пасля вынесенага прысуду, якi табою ж i зацверджаны? Мы прывыклi да таго, што рымскi пракуратар выбiрае словы, перш чым што-небудзь сказаць. Каб не пачуў нас хто, iгемон?
   Пiлат мёртвымi вачыма паглядзеў на першасвятара, аскалiўся ўсмешкаю.
   - Што ты, першасвятар? Хто можа пачуць нас тут зараз? Хiба ж я падобны на юнага валацугу-калеку, якога сёння тут пакараюць? Хiба я хлопчык, Каiфа? Ведаю, што гавару i дзе гавару. Ачэплены сад, ачэплены палац гэтак, што i мыш не праскочыць нi ў якую шчылiну! Ды не толькi мыш, не пранiкне i гэты, як яго... з горада Карыяфа. Дарэчы, ты ведаеш такога, першасвятар? Ага... калi б гэтакi пранiк сюды, то ён горка пашкадаваў бы, я думаю, ты верыш? Дык ведай жа, што не будзе табе з гэтага часу, першасвятар, спакою! Нi табе, нi народу твайму, - i Пiлат паказаў направа ўдалечыню, туды, дзе ў вышынi ззяў храм, гэта я табе гавару - Пiлат Панцiйскi, коннiк Залатая Пiка!
   - Ведаю, ведаю! - бясстрашна адказаў чорнабароды Каiфа. Ён падняў руку ўгору i працягваў: - Ведае i народ юдэйскi, што ты ненавiдзiш яго лютай нянавiсцю i шмат пакуты ты яму прынясеш, але зусiм ты яго не загубiш! Бог яго абаронiць! Пачуе нас, пачуе нас усемагутны кесар, уратуе ад губiцеля Пiлата!
   - Не-е! - усклiкнуў Пiлат, i з кожным словам яму рабiлася лягчэй i лягчэй: не трэба было болей прытварацца i выбiраць словы. - Занадта шмат ты скардзiўся кесару на мяне, i цяпер прыйшоў мой час, Каiфа! Цяпер паляцiць вестка ад мяне, i не намеснiку ў Анцiахiю, i не ў Рым, а проста на Капрэю, самому iмператару, вестка пра тое, як вы адкрытых бунтаўшчыкоў хаваеце ў Ершалаiме ад смерцi.I не вадой з Саламонавай сажалкi, як я хацеў вам на карысць, напаю я тады Ершалаiм! Не, не вадой! Успомнi, як мне давялося з-за вас здымаць са сцен шчыты з вензелямi iмператара, перакiдаць войскi, давялося, бачыш, самому прыехаць, глядзець, што тут у вас творыцца! Успомнiш мае словы, першасвятар. Убачыш ты не адну кагорту ў Ершалаiме, не адну! Прыйдзе да сцен горада цалкам легiён Фульмiнтана, падыдуць арабскiя коннiкi, тады пачуеш ты i горкi плач i стогны! Успомнiш ты тады выратаванага Вар-равана i пашкадуеш, што адправiў на смерць фiлосафа з яго мiрнай пропаведдзю!
   Твар першасвятара пакрыўся плямамi, вочы гарэлi. Ён, як i пракуратар, аскалiўся ўсмешкаю i адказаў:
   - Цi верыш ты, пракуратар, сам таму, што гаворыш? Не, не верыш! Не мiр, не мiр прынёс нам гэты спакуснiк народа ў Ершалаiм, i ты, коннiк, добра гэта разумееш. Ты хацеў таму яго выпусцiць, каб ён затлумiў народ, з веры паздзекаваўся i павёў народ пад рымскiя мячы! Але я, першасвятар юдэйскi, пакуль жывы, не дам веру на глум i не пушчу народ пад мячы! Ты чуеш, Пiлат? i тут Каiфа грозна падняў руку: - Прыслухайся, пракуратар!
   Каiфа замоўк, i пракуратар пачуў зноў быццам марскi шум, якi падкочваўся пад самыя сцены сада Iрада Вялiкага. Гэты шум паднiмаўся знiзу да ног i ў твар пракуратару. А за плячыма ў яго, там, за крыламi палаца, чулiся трывожныя трубныя сiгналы, цяжкi хрумст соцень ног, жалезнае пагрукванне, - тут пракуратар зразумеў, што рымская пяхота ўжо выступае, згодна з яго загадам iдзе на страшны бунтаўшчыкам i разбойнiкам перадсмяротны парад.
   - Ты чуеш, пракуратар? - цiха паўтарыў першасвятар. - Няўжо ты скажаш мне, што ўсё гэта, - тут першасвятар падняў абедзве рукi, i цёмны башлык упаў з галавы Каiфы, - зрабiў няшчасны разбойнiк Вар-раван?
   Пракуратар тыльным бокам рукi выцер мокры, халодны лоб, паглядзеў на зямлю, потым прыплюшчана ў неба, убачыў, што распалены шар вiсiць над самай галавой, а цень Каiфы сцялася ля львiнага хваста, i сказаў цiха i раўнадушна:
   - Ужо поўдзень. Мы загаварылiся, а трэба працягваць.
   Ён далiкатна папрасiў прабачэння ў першасвятара, запрасiў яго прысесцi на лаўку ў цянi ад магнолii, пачакаць, пакуль ён выклiча астатнiх, хто патрэбны на кароткай нарадзе, i аддасць яшчэ адзiн загад, звязаны з пакараннем.
   Каiфа ветлiва пакланiўся, прытулiў руку да сэрца i застаўся ў садзе, а Пiлат вярнуўся на балкон. Там ён загадаў сакратару запрасiць у сад легата легiёна, трыбуна кагорты, а таксама двух сябраў Сiнедрыёна i начальнiка храмавай варты, якiя чакалi выклiку на наступнай, нiжэйшай тэрасе ў садзе ў круглай альтанцы з фантанам. Пiлат дадаў, што зараз вернецца, i пайшоў у глыб палаца.
   Пакуль сакратар збiраў нараду, пракуратар у зацененым ад сонца глухiмi занавескамi пакоi меў спатканне з нейкiм чалавекам, твар якога быў напалову захiнуты башлыком, хаця ў пакоi не было сонечных промняў. Спатканне было надзвычай кароткае. Пракуратар цiха сказаў чалавеку некалькi слоў, i той адразу ж пайшоў, а Пiлат праз каланаду выйшаў у сад.
   Там, у прысутнасцi ўсiх, каго ён хацеў бачыць, пракуратар урачыста i суха паведамiў, што ён зацвярджае смяротны прысуд Iешуа Га-Ноцры, i афiцыйна пацiкавiўся ў сябраў Сiнедрыёна пра тое, каго са злачынцаў варта пакiнуць жывым. I калi пачуў, што гэта Вар-раван, сказаў цiха:
   - Вельмi добра, - i загадаў сакратару адразу ж запiсаць гэта ў пратакол, сцiснуў у руцэ паднятую сакратаром спражку i ўрачыста прамовiў: - Пара!
   I адразу ж усе рушылi ўнiз па шырокай мармуровай лесвiцы паўз сцены з руж, ад водару якiх кружылася галава, сыходзiлi ўсё нiжэй i нiжэй да варот з палаца, якiя выходзiлi на вялiкую, гладка брукаваную плошчу, у канцы якой вiдаць былi калоны i статуi ершалаiмскага рысталiшча.
   Як толькi група выйшла з саду на плошчу, паднялася на прасторны мураваны памост, якi высiўся над плошчай, Пiлат агледзеўся прыплюшчанымi вачыма i разабраўся ў сiтуацыi. Тая прастора, якую ён толькi што прайшоў, гэта значыць ад дварцовай сцяны да памоста, была пустая, але затое ўперадзе Пiлат плошчы ўжо не бачыў - яе з'еў натоўп. Ён запоўнiў бы i памост, i ачышчанае месца, калi б трайны рад себасцiйскiх салдат злева ад Пiлата i салдат iтурэйскай дадатковай кагорты справа не стрымлiвалi яго.
   Урэшце Пiлат узышоў на памост. Ён мiжволi сцiскаў у руцэ спражку i глядзеў прыплюшчана. Прыплюшчваўся Пiлат не толькi таму, што сонца сляпiла вочы, не! Ён не хацеў чамусьцi бачыць асуджаных, якiх, а ён гэта добра ведаў, зараз следам за iм узводзяць на памост.
   Ледзь толькi белы плашч з барвовым падбоем узнiк увышынi на каменным уцёсе над краем людскога мора, Пiлату ўдарыла ў вушы хваля: "Га-а-а..." Яна пачалася цiха, нарадзiлася недзе ўдалечынi, ля гiпадрома, потым стала грамавой, пратрымалася некалькi секунд i пачала ападаць. "Убачылi мяне", - падумаў пракуратар. Хваля не зацiхла зусiм, а нечакана пачала зноў уздымацца i, разгойдваючыся, паднялася вышэй, чым першая, i на другой хвалi, як на марской закiпае пена, ускiпеў свiст i асобныя, праз гром адметныя жаночыя стогны. "Гэта iх вывелi на памост... - падумаў Пiлат, - а стогны таму, што задушылi некалькi жанчын, калi натоўп падаўся наперад".
   Ён счакаў крыху, бо ведаў, што нiякая сiла не можа прымусiць замоўкнуць натоўп, пакуль ён сам не сцiхне, не выдыхне ўсё, што сабралася ў iм.
   I калi гэтае iмгненне настала, пракуратар выкiнуў уперад правую руку, i апошнi шум быццам садзьмула з натоўпу.
   Тады Пiлат удыхнуў як мага гарачага паветра ў грудзi i закрычаў, i ахрыплы яго голас панесла над тысячамi галоў:
   - Iмем кесара iмператара!
   Тут яму па вушах ударыў некалькi разоў металiчны крык - у кагортах, выкiнуўшы ўгору пiкi i значкi, страшна закрычалi салдаты:
   - Няхай жыве кесар!
   Пiлат падняў голаў i ўткнуў яе проста ў сонца. Пад павекамi ў яго ўспыхнуў зялёны агонь, ад яго загарэлiся мазгi, i над натоўпам паляцелi хрыплыя арамейскiя словы:
   - Чацвёра злачынцаў, арыштаваных у Ершалаiме за забойства, падбухторванне да паўстання i зневажанне закону i веры, асуджаны на ганебнае пакаранне павешанне на слупах! I гэтае пакаранне зараз адбудзецца на Лысай Гары! Iмёны злачынцаў - Дзiсмас, Гестас, Вар-раван i Га-Ноцры. Вось яны перад вамi!
   Пiлат паказаў рукой управа, хоць i не бачыў нiякiх злачынцаў, але ведаў, што яны тут, што яны на тым месцы, дзе iм i належыць быць.
   Натоўп адказаў доўгiм гулам не то здзiўлення, не то палёгкi. Калi ён патух, Пiлат працягваў:
   - Але пакараны будуць толькi трое, бо ў адпаведнасцi з законам i звычаем, у гонар свята Пасхi аднаму з асуджаных, па выбару Малога Сiнедрыёна i са згоды рымскае ўлады, велiкадушны кесар iмператар вяртае яго нiкчэмнае жыццё!
   Пiлат выкрыкваў словы i адначасова чуў, як на змену вялiкаму гулу iдзе вялiкая цiшыня. Цяпер нi ўздыху, нi шолаху не далятала да яго вушэй, i нават наступiла iмгненне, калi Пiлату здалося, што ўсё навокал наогул знiкла. Ненавiсны яму горад вымер, i толькi ён адзiн стаiць, гарыць ад промняў, упёршыся лбом у неба. Пiлат яшчэ прытрымаў цiшыню, а потым пачаў выкрыкваць:
   - Iмя таго, каго зараз пры вас адпусцяць на волю...
   Ён яшчэ раз замоўк, правяраў, цi ўсё сказаў, таму што ведаў, што мёртвы горад уваскрэсне пасля вымаўленага прозвiшча шчаслiўчыка i нiякiх больш слоў нельга будзе пачуць.
   "Усё? - шапнуў сам сабе Пiлат. - Усё. Iмя!"
   I ён крыкам пракацiў лiтару "р" над замоўклым горадам.
   - Вар-раван!
   Тут яму здалося, што сонца са звонам лопнула над iм i залiло яму вушы агнём. У гэтым агнi бушавалi крык, вiск, стогны, смех i свiст.
   Пiлат завярнуўся i пайшоў назад па памосце да прыступак, не гледзячы нi на што, акрамя рознакаляровых шашак мазаiкi пад нагамi, каб не спатыкнуцца. Ён ведаў, што цяпер у яго за плячыма градам ляцяць на памост бронзавыя манеты, фiнiкi, што ў азвярэлым натоўпе людзi душаць адзiн аднаго, лезуць на плечы, каб сваiмi вачыма ўбачыць дзiва - як чалавек, якi ўжо быў у руках у смерцi, вырваўся з гэтых рук! Як легiянеры здымаюць з яго вяроўкi, мiжволi прычыняюць яму пякучы боль у выкручаных на допытах руках, як ён моршчыцца i вохкае, усмiхаецца дурною ўсмешкаю.
   Ён ведаў, што ў гэты ж самы час канвой вядзе да бакавых прыступак траiх са звязанымi рукамi, каб выводзiць iх на дарогу, якая iдзе на захад, за горад, да Лысае Гары. I толь-кi тады, калi зайшоў за памост, Пiлат расплюшчыў вочы, ведаючы, што цяпер ён у бяспечным месцы - адсюль нельга ўбачыць асуджаных.
   Да стогну пачаўшага зацiхаць натоўпу прымешвалiся i былi чуваць цяпер ужо i крыкi глашатаяў, якiя паўтаралi на арамейскай, на грэцкай мовах тое, што пракрычаў з памоста пракуратар. Акрамя ўсяго гэтага,да яго слыху даляцеў дробны роўны строкат капытоў i гук трубы, якая пратрубiла нешта коратка i весела. На гэтыя гукi адказаў хлапчукоўскi свiст з дахаў дамоў на вулiцы, што вяла з базару на гiпадромную плошчу i крыкi "сцеражыся!".
   Салдат, якi адзiнока стаяў на вызваленай ад людзей плошчы са значком у руцэ, трывожна ўзмахнуў iм, i тады пракуратар, легат легiёна, сакратар i канвой спынiлiся.
   Конная ала, забiраючы ўсё шырэй, вылецела на плошчу, каб перасекчы яе збоч, абмiнуўшы збоiшча людзей, i за-вулкам пад каменнаю сцяною, па якой слаўся вiнаград, карацейшай дарогаю праiмчаць да Лысае Гары.
   Пралятаючы рыссю, маленькi, як хлопчык, цёмны, як мулат, камандзiр алы сiрыец, - калi параўняўся з Пiлатам, нешта тонка крыкнуў i выхапiў з похваў меч. Злосны мокры вараны конь шарахнуўся, устаў на дыбы. Камандзiр укiнуў меч у ножны, ударыў нагайкаю каня па шыi, выраўняў яго i паiмчаў у завулак, пераходзячы ў галоп. За iм па тры ў рад паляцелi коннiкi ў хмарах пылу, падскоквалi кончыкi тонкiх бамбукавых пiк. Паўз пракуратара паiмчалiся, здавалася, надзiва смуглыя пад белымi цюрбанамi твары з весела аскаленымi белымi зубамi.
   Ала ўварвалася ў завулак, падняла да неба пыл, i паўз Пiлата апошнiм пранёсся салдат з блiскучай на сонцы трубою за плячыма.
   Пiлат рушыў далей. Ён закрываў ад пылу твар рукою i незадаволена моршчыўся. За iм да варотаў у сад пры палацы рушылi легат, сакратар i канвой.
   Было каля дзесяцi гадзiн ранiцы.
   Раздзел 3
   СЁМЫ ДОКАЗ
   - Ага, было каля дзесяцi гадзiн ранiцы, глыбокапаважаны Iван Мiкалаевiч, сказаў прафесар.
   Паэт правёў рукою па твары, як чалавек, якi толькi што прачнуўся i ўбачыў, што на Патрыярхавых сажалках вечар.
   Вада ў сажалцы пачарнела, i лёгкая лодачка плыла ўжо па ёй, i чуўся плёскат вясла i смяшок нейкае гараджаначкi ў лодачцы. На алеях на лавачках з'явiлася публiка, але на ўсiх трох баках квадрата, акрамя таго боку, дзе былi нашы субяседнiкi.
   Неба над Масквою быццам вылiняла, i зусiм выразна была вiдаць увышынi поўня, яшчэ не залатая, а толькi белая. Дыхаць стала намнога лягчэй, i галасы пад лiпамi цяпер гучалi мякчэй, па-вечароваму.
   "Як жа гэта я не заўважыў, калi ён паспеў сплесцi цэлы расказ? - падумаў Бяздомны здзiўлена, - вось ужо i вечар! А можа, гэта i не ён мне расказваў, а я заснуў i ўсё мне саснiлася?"
   Але трэба думаць, што ўсё ж расказваў прафесар, бо тое ж самае саснiлася i Берлiёзу, i той сказаў, уважлiва ўглядаючыся ў твар незнаёмца.
   - Расказанае вамi надзвычай цiкава, прафесар, хаця гэта зусiм не супадае з евангельскiмi апавяданнямi.
   - Злiтуйцеся, - паблажлiва адазваўся з усмешкаю прафесар, - каму-каму, а вам трэба ведаць, што нiчога з таго, што напiсана ў Евангеллi, не было на самай справе нiколi, i калi мы пачнём спасылацца на Евангелле як на гiстарычную крынiцу... - ён яшчэ раз усмiхнуўся, i Берлiёз асекся, таму што лiтаральна тое ж самае ён гаварыў Бяздомнаму, калi iшоў з iм па Броннай да Патрыярхавых сажалак.
   - Гэта правiльна, - заўважыў Берлiёз, - але баюся, што нiхто не можа пацвердзiць, што i тое, пра што вы нам расказалi, адбывалася на самай справе.
   - Э, не! Гэта можа хто пацвердзiць! - на ломанай мове надзвычай упэўнена адказаў прафесар i нечакана таямнiча паклiкаў абодвух сябрукоў блiжэй да сябе.
   Тыя нахiлiлiся да яго з абодвух бакоў, i ён сказаў, але ўжо без усякага акцэнту, якi ў яго бог ведае чаму то з'яўляўся, то знiкаў:
   - Справа ў тым... - тут прафесар спалохана азiрнуўся i загаварыў шэптам, што я сам прысутнiчаў пры ўсiм гэтым. I на балконе быў у Понцiя Пiлата, i ў садзе, калi ён з Каiфам размаўляў, i на памосце, але таемна, iнкогнiта, як гаворыцца, таму прашу вас - нiкому нi слова i поўны сакрэт!.. Цiха!..
   Запанавала маўчанне, i Берлiёз пабялеў.
   - Вы... вы колькi ў Маскве? - спытаўся, i голас у яго задрыжаў.
   - А я толькi што, хвiлiну назад у Маскву прыехаў, - разгублена адказаў прафесар, i толькi тут сябры змаглi як след разгледзець яго вочы i пераканацца ў тым, што левае, зялёнае, зусiм вар'яцкае, а правае - пустое, чорнае i мёртвае.
   "Вось усё i стала зразумела! - падумаў Берлiёз спалохана. - Прыехаў вар'ят немец цi толькi што звар'яцеў тут, на Патрыярхавых сажалках. Вось якая гiсторыя!"
   Сапраўды, усё тлумачылася вельмi проста: i дзiўны сняданак у прафесара Канта, i дзiвацкiя прароцтвы наконт алею i Анечкi, i прароцтва пра тое, што галава будзе адрэзана, i ўсё астатняе - прафесар быў вар'ят.
   Берлiёз адразу ж зразумеў, што трэба зрабiць. Ён адкiнуўся на спiнку, за плячыма ў прафесара замiргаў Бяздомнаму - не спрачайся, маўляў, - але разгублены паэт гэтых сiгналаў не зразумеў.
   - Так, так, так, - узбуджана гаварыў Берлiёз, - мiж iншым, усё гэта магчыма! Вельмi нават магчыма, i Понцiй Пiлат, i балкон, i ўсё астатняе. А вы адзiн прыехалi цi з жонкаю?
   - Адзiн, адзiн, я заўсёды адзiн, - горка адказаў прафесар.
   - А дзе ж вашы рэчы, прафесар? - даверлiва дапытваўся Берлiёз. - У "Метраполi"? Дзе вы спынiлiся?
   - Я? Нiдзе, - адказаў звар'яцелы немец, сумна i дзiка блукаючы позiркам па Патрыярхавых сажалках.
   - Як? А... дзе вы будзеце жыць?
   - У вашай кватэры, - раптам нахабна адказаў вар'ят i падмiргнуў.
   - Я... я вельмi рады, - замармытаў Берлiёз, - але, паверце, вам у мяне будзе нязручна... А ў "Метраполi" цудоўныя нумары, гэта першакласны гатэль...
   - А д'ябла таксама не iснуе? - раптам весела папытаўся ў Iвана Мiкалаевiча хворы.
   - I д'ябла...
   - Не пярэч! - аднымi губамi шапнуў Берлiёз, адкiнуўся за плечы прафесара i паказваў на мiгах.
   - Ды няма нiякага д'ябла! - закрычаў зусiм неўпапад Iван Мiкалаевiч, разгубiўшыся ад усяго гэтага. - Вось насланнё! Хопiць вам псiхаваць!
   Тут вар'ят зарагатаў гэтак, што з лiпы над галовамi субяседнiкаў вылецеў верабей.
   - Ну, гэта ўжо i сапраўды цiкава, - трасучыся ад рогату, гаварыў прафесар, - што ж гэта ў вас, за што нi вазьмiся - няма, нiчога няма! - Ён перастаў рагатаць раптоўна, як i бывае пры псiхiчнай хваробе, пасля смеху даўся ў другую крайнасць - крыкнуў сурова i злосна: - Значыць, усё ж няма?
   - Супакойцеся, супакойцеся, супакойцеся, прафесар, - мармытаў Берлiёз, каб болей не хваляваць хворага, - вы пасядзiце тут хвiлiнку з таварышам Бяздомным, а я толькi збегаю да перакрыжавання, дзынкну па тэлефоне, а потым мы вас i павядзём туды, куды вы хочаце. Вы ж не ведаеце горада...
   Берлiёзаў план варта прызнаць правiльным: трэба было дабегчы да блiжэйшага тэлефона i паведамiць у замежнае бюро пра тое, што прыезджы з-за мяжы кансультант сядзiць на Патрыярхавых сажалках у зусiм ненармальным стане. Дык вось, неабходна прыняць меры, а то атрымлiваецца нейкае непрыемнае глупства.
   - Патэлефанаваць? Ну, што ж, патэлефануйце, - сумна згадзiўся хворы i раптам горача папрасiў: - Але малю вас на развiтанне, паверце хаця таму, што ёсць д'ябал! Пра большае я ўжо не прашу. Майце на ўвазе, што на гэта ёсць сёмы доказ, i ён сама надзейны! I зараз вам ён будзе паказаны.
   - Добра, добра, - з фальшываю ласкавасцю сказаў Берлiёз, падмiргнуў засмучанаму паэту, якому зусiм не хацелася вартаваць звар'яцелага немца, i памчаў да таго выхаду з Патрыярхавых, якi знаходзiцца на рагу Броннае i Ермалаеўскага завулка.
   А прафесар адразу ж зрабiўся здаровым i вясёлым.
   - Мiхаiл Аляксандравiч! - крыкнуў ён наўздагон Берлiёзу.
   Той здрыгануўся, азiрнуўся, але супакоiў сябе тым, што iмя яго i iмя па-бацьку вядомы прафесару таксама з газеты. А прафесар крыкнуў, склаўшы рукi рупарам:
   - Цi не загадаеце неадкладна адбiць тэлеграму вашаму дзядзьку ў Кiеў?
   I зноў перасмыкнула Берлiёза. Адкуль вар'ят ведае пра яго кiеўскага дзядзьку? Пра гэта ж у газетах не сказана. Эге, цi не праў тут Бяздомны? А калi дакумент лiпавы? Вой, дзiўны суб'ект. Тэлефанаваць, тэлефанаваць! Яго хутка высветляць!
   Берлiёз пабег далей, нi да чога болей не прыслухоўваючыся.
   I тут ля самага выхаду на Бронную з лаўкi насустрач рэдактару ўстаў якраз гэтакi ж самы грамадзянiн, што тады ў сонечным святле вылепiўся з тлустае спякоты. Толькi цяпер ён быў ужо не паветраны, а звычайны, плоцкi, i ў прыцемку Берлiёз добра разгледзеў, што вусiкi ў яго як курынае пер'е, вочкi маленькiя, iранiчныя i п'янаватыя, а штаны клятчастыя, падцягнутыя гэтак, што вiдаць брудныя белыя шкарпэткi.
   Мiхаiл Аляксандравiч падаўся назад, але супакоiў сябе тым, што гэта недарэчнае супадзенне i што цяпер няма часу на роздум.
   - Турнiкет шукаеце, грамадзянiн? - надтрэснутым тэнарам пацiкавiўся клятчасты тып. - Сюды, калi ласка! Проста i выйдзеце куды трэба! З вас бы за падказку на чвэрць лiтра... падлячыцца... былому рэгенту! - суб'ект, крыўляючыся, наводмаш зняў сваю жакейскую шапачку.
   Берлiёз не стаў слухаць пабiрушку i крыўляку рэгента, падбег да турнiкета, узяўся за яго рукою. Ён павярнуў яго i збiраўся ўжо ступiць на рэйкi, як у твар пырснула чырвоным i белым святлом: у шкляной скрынцы засвяцiўся надпiс: "Сцеражыся трамвая!"
   Адразу ж падляцеў трамвай, якi заварочваў на новую лiнiю з Ермалаеўскага на Бронную. Як толькi завярнуў i выйшаў на прамую, раптоўна асвятлiўся ўнутры электрычнасцю, узвыў i дадаў ходу.
   Асцярожны Берлiёз, хоць i стаяў у бяспечным месцы, вырашыў вярнуцца за рагатку, пераклаў руку на вяртушцы, ступiў крок назад. I ў гэтае iмгненне рука яго сарвалася, нага няўмольна, як на лёдзе, слiзганула па бруку да рэек, другую нагу падкiнула, i Берлiёз вылецеў на рэйкi.
   Берлiёз стараўся за што-небудзь ухапiцца, упаў дагары, злёгку ўдарыўся патылiцай аб каменне, i ўспеў угледзець увышынi, але справа цi злева, ён ужо не запомнiў, - пазалочаную поўню. Ён паспеў перавярнуццца на бок, iмклiва падцягнуў ногi да жывата i, пасля таго як павярнуўся, угледзеў, як iмчыць на яго з нястрымнаю сiлаю зусiм белы ад жаху твар жанчыны-вагонаважатай i яе чырвоную павязку. Берлiёз не паспеў ускочыць, але вакол яго адчайнымi жаночымi галасамi завiшчала ўся вулiца. Важатая рванула за электрычны тормаз, вагон сеў носам у зямлю, пасля iмгненна падскочыў, з грукатам i звонам з вокнаў пасыпалася шкло. Тут у мазгах у Берлiёза нехта адчайна крыкнуў: "Няўжо?.." Яшчэ раз, ужо апошнi раз, мiльганула поўня, якая развальвалася на кавалкi, i потым стала цёмна.
   Трамвай накрыў Берлiёза, i пад агароджу Патрыярхавае алеi выкiнула на брукаваны каменны адхон круглы цёмны прадмет. Ён скацiўся з гэтага адхону i заскакаў па бруку Броннае.
   Гэта была адрэзаная галава Берлiёза.
   Раздзел 4
   ПАГОНЯ
   Сцiхлi iстэрычныя жаночыя крыкi, перасталi свiдраваць паветра мiлiцэйскiя свiсткi, дзве санiтарныя машыны павезлi: адна - абезгалоўленае цела i адрэзаную галаву ў морг, другая - параненую асколкамi шкла прыгожую важатую; дворнiкi ў белых фартухах прыбралi асколкi шкла i засыпалi пяском крывавыя лужы, а Iван Мiкалаевiч, як упаў на лаўцы, не дабегшы да турнiкета, гэтак i застаўся на ёй.
   Некалькi разоў ён спрабаваў устаць, але ногi не слухалiся, - з Бяздомным здарылася нешта накшталт паралiча.
   Паэт кiнуўся бегчы да турнiкета, як толькi пачуў крык, i бачыў, як галава падскоквала, кацiлася па бруку. Ён гэтак спалохаўся, што ўпаў i кусаў рукi да крывi. Пра звар'яцелага немца ён, вядома, забыўся i стараўся зразумець толькi адно, як гэта можа быць, што вось толькi што ён гаварыў з Берлiёзам, а праз хвiлiну - галава...
   Усхваляваныя людзi прабягалi паўз паэта па алеi, нешта крычалi, але Iван Мiкалаевiч iх не разумеў.
   Нечакана ля яго сустрэлiся дзве жанчыны, i адна з iх, вастраносая i проставалосая, закрычала над самым паэтам другой жанчыне:
   - Анечка! Наша Анечка! З Садовае! Гэта яе работа! Узяла яна ў бакалеi алею, ды лiтроўку аб вяртушку i пабiла! Усю спаднiцу сапсавала... Вой, як яна лаялася, як лаялася! А ён, бедны, выходзiць, паслiзнуўся i паехаў на рэйкi...
   З усяго сказанага жанчынамi ў збянтэжанай галаве ў Iвана Мiкалаевiча засталося адно слова: "Анечка..."
   - Анечка... Анечка?.. - пачаў мармытаць паэт i ўстрывожана азiрацца. Пачакайце, пачакайце...
   Да слова "Анечка" прывязалася слова "алей", а потым чамусьцi "Понцiй Пiлат". Пiлата паэт адрынуў i пачаў вязаць ланцужок ад слова "Анечка". А ланцужок гэты вязаўся вельмi хутка i прывёў да звар'яцелага прафесара.
   Прабачце! Ды ён жа сказаў, што паседжанне не адбудзецца, таму што Анечка разлiла алей. I маеце - яно не адбудзецца! Мала гэтага: ён яшчэ сказаў, што галаву Берлiёзу адрэжа жанчына?! Ага, ага! Важатая - жанчына?! Што ж гэта такое? Га? Цяпер не было i кропелькi сумнення ў тым, што таямнiчы кансультант дакладна ведаў загадзя ўсю карцiну жахлiвае смерцi Берлiёза. Тут дзве думкi працялi галаву паэта. Першая: "Ён зусiм не вар'ят! Усё гэта глупства!" i другая: "Цi не падстроiў усё гэта ён сам?!"