Страница:
Граф дэ ля Шэр старанна перакладаў чужаземцам яе апавяданьне.
Усе, за выключэньнем Варкулы, слухалi, затаiўшы подых. Учынак Гараднiчага з рысьсю выклiкаў агульны рогат, а адвага ганца - пашану, i нават зайздрасьць.
Бедны Олiвер праклiнаў у душы й сябе, i сваю долю - за тое, што мiнуў такi зручны момант услужыць Княжне й, выратаваўшы ёй жыцьцё, дабiцца яе прыязьнi.
У канцы апавяданьня Кандрат глыбака ўздахнуў i сеў. Абхапiўшы галаву рукамi, ён абвёў блукаючым паглядам натоўп, сабраны каля саней, i зь лёккiм енкам iзноў павалiўся на сьпiну.
Некаторы час навокал панавала цiша. Паступова, на белых шчаках Кандрата зьявiўся слабы румянец. Ён iзноў адплюшчыў вочы й, угледзеўшы ўзброеных людзей, цiха, але ўстрывожана запытаў:
- Княжна?... Цi ўратавалi Княжну?...
- Бачце-ка! - усьмiхнуўся Вiтаўт. - Стары, сiвы, як голуб, а туды-ж. Нават не пасьпеў прачухацца... Першая думка аб Княжне! Шчасьце маё, што Яроша тут няма, той-бы адразу за сякеру...
Затое Рынгайла аднеслася йнакш. Схiлiўшыся над Кандратам i прыкрываючы яго кажухом, ласкава прамовiла:
- Уратавалi. Уратавалi... I толькi дзякуючы табе, адважны ганец. Ляжы цяпер - адпачывай...
Супакоены Кандрат заварушыўся й, раптам пазнаўшы Вiтаўта, iрвануўся ўстаць, але бязьсiльна абвалiўся йзноў.
- Прабачэньня, Ваша Высокасьць... не магу... Ад Фёдара, Ваяводы Грозаўскага, з Кракава...
- Пачакай! - перабiў Вiтаўт. - Адпачывай зараз! Ня час i ня мейсца тут ганцоў выслухваць... Хiба, можа нешта сьпешнае?
- Не, Ваша Высокасьць, сьпешнага нiчога няма...
- Ну дык, як у Замак вернемся, тады дакладзеш! Кандратам завесься?
- Так, Ваша Высокасьць... Кандрат Тур...
- Добра!
* * *
Па дарозе к Замку, у санi да Кандрата падсеў адзiн з чэляднiкаў Вiтаўта, i ад няма-чаго-рабiць падрабязна разказваў прабег паляваньня. Старанна апiсаў усе драбнiцы, не забываючыся ўспомнiць i пра сябе.
Пачынала цямнець. Шэры змрок густой заслонай ахутаў пушчу. У чорным бяздоньнi неба заiскрылiся зоркi. На небасхiле, апiсваючы дугу, скацiлася яскравае сьвятло.
- Глянь-ка, добры чалавек, - перарваў сваё апавяданьне чэляднiк. - Цi-то душа чыясь вандруе, цi мо', проста чараўнiца з паходняй кудысь выбралася? Як ты скажаш?
- А хто-ж яго ведае... - буркнуў нехаце Кандрат. - Толькi мне здаецца, што чараўнiкi й без паходняў ночай бачаць.
- Чараўнiкi бачаць! - умяшаўся, маўчаўшы дагэтуль, вожчык. - Але не чараўнiцы!
- Як гэта? Якая-ж розьнiца? - зацiкавiўся Кандрат.
- А такая, - вытлумачыў вожчык, - што чараўнiк сваю душу самаму Д'яблу прадаў, ня к ночы кажучы. А той i ўпадобiў яго да сябе, i зручнасьць такую даў, каб ночай бачыць. А з кабетаю дык iнакш, бо каму яе душа патрэбна?...
- Ды яшчэ цi мае кабета душу, - дадаў чэляднiк. - У Пiсаньнi нiдзе таго не сказана!
- I я так кажу, - працягваў вожчык. - Каму яе душа патрэбна, хоць-бы й мела яна яе? Дык нячысьцiк ёй зручнасьць даў, каб у людзей душу вырывала, цi хiтрыкам, цi маною. А каб у ночы яна магла бачыць, дык упадобiў яе коткаю перакiдацца - iнакш не! Вось, калi ёй кудысь далёка патрэбна, цi ў Чорныя Яры, цi на Мёртвы Камень[24], дык коткаю нiяк туды не дабегнеш, вось яна й запальвае паходню, каб вiдней было. Iнакш дык пiльнуй - на зорку наткнесься, i кудлы паабпальвае, i мятла пагатоў згарыць. Так!...
Кандрат прамаўчаў, бо цалкам пагадзiўся з гэтым тлумачэньнем. Вожчык замоўк таксама, i, лянiва падхвостваючы каня, занурыўся ў вялiзны каўнер кажуха.
Чэляднiк таксама, трохi памаўчаўшы, вярнуўся да апавяданьня аб паляваньнi:
- ...Дык як там было? Пачакай... Ага! Зубры... Як, знацца, рынуць, гэтыя зубры! I ўсе як адзiн, адзiн другога большыя, i проста на Гаспадара йдуць. Тут мiж намi пярэпалах учынiўся, думаем: "Загiне нашае сонейка, Вiтаўт Кейстутавiч". Нават i я сякеру з рук выпусьцiў. А ён, як зiрне наўкола, аж iскры з вачэй пырскаюць, ды як гукне на цэлую пушчу: "Немцаў бiлi, а гэтых i пагадзе пакладзем!", i сам дзiдаю ў грудзi першага быка ўцэлiў, а потым сякераю як гакне, ажно рэха пайшло. Так усю галаву напалам i разьнёс! Чужаземцы, потым, усе да аднаго хадзiлi глядзець на гэтую зубраву галаву. Надзiвiцца не маглi - якая сiла ў Гаспадара нашага. А адзiн зь iх, той вялiзны са сьмешным iмем, як там яго?... Маркамер, цi як, дык нiяк уверыць ня мог, што сам Гаспадар так секануў, хаця сваiмi-ж вачамi бачыў. Усё абмацоўваў зубра й пальцамi ў чэрап лазiў, ды толькi вохкаў з падзiву. А потым увесь час бажыўся, што яшчэ ў жыцьцi ня бачыў такога цёсу.
Чэляднiк аж заглынуўся ад радасьцi, разказваючы пра адвагу й сiлу Вiтаўта. Яго вочы зьзялi запалам i ўздымам:
- Ну а як звалiў Вялiкi Княжа першага зубра, тады й рэшта паляўнiчых духу набралiся. I я йзноў сякеру падхапiў, так i паклалi ўсiх зуброў да астатку, хто сякерай, хто дзiдай. Толькi кроў пырскала, ды лес стагнаў! Ажно млосьць мяне прабiрала... А тут бабы зь вiскам ды галасам набеглi: "Княжну - галосяць - ратуйце! Лясун на Княжну напаў!" Ну, думаю, калi Лясун, то нiчога не парадзiш, ня жыць ужо небарачцы, i ну хрысьцiцца й лямантаваць. Гляджу, i рэшта конюхаў ды чэляднiкаў хрысьцяцца ды за ўпакой моляцца, аж сьлёзы льлюцца. Шкада Княжну, добрая была, ласкавая. Але хто паадважней ды паздагадлiвей, за зброю ўхапiлiся, ды, завярнуўшы кабетаў галасьлiвых, бегма ў лес пусьцiлiся...
Тут чэляднiк замоўк, i, трохi падумаўшы, запытаў:
- Дык гэта, знацца, ты, добры чалавек, нашу Княжну ад лясуна ўратаваў?
- Ад мядзьведзя, - паправiў Кандрат. - Так Богу было ўгодна!
Вожчык высунуў галаву з кажуха й з дакорам у голасе прамовiў:
- Вось кажаш "ад мядзьведзя", i нават паспрачацца гатовы, а сам нiчога не разумееш, i ў нашых мейсцах ты зусiм новы чалавек, таму й ня ведаеш, якiя выбрыкi нячысьцiк выкiдае, ды яшчэ пад вечар. Не надарма чараўнiца на Мёртвы Камень паляцела, няйначай вестку панесла. Ты вось заўтра лепей выспавядайся, ды бацюхну ўсё добра разпавядзi, што там у лесе здарылася, бо, ня к ночы кажучы, якое й лiха табе яшчэ прычынiцца.
Кандрат задумаўся над гэтай парадай. Без сумневу, трэба яе выканаць, але цi ўдасца, i ён цiха прамовiў:
- Правiдлова кажаш, але-ж заўтра ад'яжджаць мушу...
- Нават i ня думай! - запярэчыў чэляднiк. - Ня пусьцяць!
Некаторы час ехалi моўчкi, потым чэляднiк iзноў загутарыў:
- Шчасьлiвы ты чалавек! Не забудзе Княжна табе гэтага, аж пакуль жыць будзе. Вось мне, дык нiколi не пашчасьцiць, заўсёды як што якое, дык перапалохаюся й ня ведаю, што рабiць. Мая бабка кажа, што загавар на мяне накладзены, ад таго й шчасьця ня маю. Слова трэба даведацца, тады сыйдуць чары...
Кандрат нiчога не адказаў. Углядаючыся ў чорнае неба, ён думаў пра Ваяводу Фёдара, якому ня церпiцца вырвацца з Кракава...
Ранiцай, выспавядаўшыся й прычасьцiўшыся, Кандрат зьявiўся да Вялiкага Князя з дакладам. Гуд у галаве сьцiхнуў, i толькi моцна балела правая скронь, пасiнелая ды апухлая.
Узяўшы лiст ад Ваяводы Фёдара й выслухаўшы вусны даклад, Вiтаўт адправiў Кандрата ды ў роздуму закрочыў па пакою. Весткi былi важныя, хаця амаль зусiм не таркалiся таго пытаньня, у сувязi зь якiм Фёдар ад'ехаў у Кракаў. Вiтаўт выклiкаў да сябе Князя Жыгiмонта Карыбута й доўга радзiўся зь iм. Толькi пад вечар паведамiў Кандрату, што ад'езд яго адкладзены на цэлы тыдзень.
- Ваша Высокасьць! - не ўтрымаўся Кандрат. - Дазвольце раней ад'ехаць. Хутка вясна пачнецца, дарогi размокнуць, не дабяруся я тады да Кракава аж да лета. Шкада Ваяводу... Зьнемагае ён там! Загадваў пасьпяшацца...
- Няхай патомiцца. Чым даўжэй там прасядзiць, тым мацней свой Край кахаць будзе. Iдзi! I не журыся. Адпачынку сам патрабуеш.
Сумна пацягнулiся днi. Кандрат не знаходзiў сабе мейсца - надта моцна прывязаўся ён за гэты час да Ваяводы, да Кiрыма, сумаваў за Васiлём Капыльскiм, якi няведама дзе падзеўся, пусьцiўшыся ў пагоню за апрышкамi.
Княжна Рынгайла асыпала ласкамi свайго ратаўнiка. Падаравала яму маладога жарэбчыка з Гаспадарскiх стайняў, моцны панцыр з набедраньнiкамi, багаты плашч з прышытай рысяй скурай ды залаты ланцуг зь бляхаю, на якой перагародчастай эмаляй была вымаляваная Пагоня. Але Кандрат ня надта цешыўся, а зь нецярпеньнем чакаў дня ад'езду, з трывогай прыглядаючыся да вiльгатнеючага й асядаючага сьнегу.
Да Вялiкага Князя ў гэтыя днi, дзень i ноч, прыяжджалi пасланцы з усiх куткоў Лiтвы й суседняй Жамойцi. Кандрат iз сумам праваджаў вачамi ад'яжджаючых ганцоў. Шчасьлiўцы - iх не трымалi так доўга... Але не надарма высядзеў тут Кандрат, шмат чаго цiкавага й хвалюючага даведаўся ён, знаходзячыся так блiзка ад Гаспадара.
Варкула, не дачакаўшыся брата, выехаў з дазволу Вiтаўта на пошукi. Адабраўшы з абсады Ляснога Замку два тузiны адважнейшых вояў, ён зьнiк у ночы, у невядомым кiрунку...
17. НА РАДЗIМУ
Сустрэўшыся яшчэ раз з Каралём, Ваявода Фёдар дастаў ад яго грамату да Гаспадара Вялiкага Князя: "Яго Каралеўская Мосьць жадалi асабiста спаткацца з Гаспадаром Лiтоўскiм".
У паветры пахла вiльгацьцю й вясной. Доўгiя лядзякi са звонам адрывалiся ад мокрых падстрэшшаў. Праз брудны сьнег пачаў мейсцамi паказвацца брук Кракаўскiх вулiц. Сонца штодня падымалася ўсё вышэй i вышэй. На касьцёльных прыступках, з кожным днём, зьяўлялася ўсё болей i болей жабракоў. Зьбiўшыся ў купу, яны з набрыдлiвым галашэньнем выстаўлялi напаказ свае брудныя й агiдныя язвы, скулы, струпы. У далячынi маўклiва iскрыўся хрыбет Карпатаў, абвiты ў падножжы цёмнымi садамi й пералескамi...
Фёдар спынiў каня й з радасьцю азiрнуўся на нялюбае места-гняздо хiтрага й падступнага павука ў залатой кароне.
Нарэшце! Нарэшце яму далi дазвол пакiнуць змрочныя муры Вавеля й уздыхнуць поўнымi грудзьмi вольнага ветрыку.
З узгорку адчынiўся вiд на мнагалюдны Кракаў, зь яго вежамi, касьцёламi ды вузкiмi й цеснымi вулкамi. У другi бок разпасьцерлiся бязкрайнiя лясы, утыканыя там i сям кляштарамi, замкамi й маёнткамi. На паўночны ўсход глядзеў зараз Ваявода. На Радзiму йрвалася ўся яго йстота, а сэрца прагнула завiтаць у адзiн закутак гэтай дарагой Радзiмы - у Слуцак. Там, у Слуцку, скрыжоўвалiся дарогi ягоных стараньняў, мараў i надзеяў. Там была яна - найдаражэйшая, каханая Марыля.
Але... Спатканьне зь ёю, гэтую салодкую прывабную сустрэчу, прыйдзецца адкласьцi, бо доўг i гонар Драба вымагаюць хутка й безадкладна зьявiцца перад вочы Вялiкага Князя.
- Як давяду да канца гэтае пасольства, - прашаптаў Фёдар, пускаючы каня ўскач, - адразу-ж ад'еду ў Слуцак i пашлю да Марылi сватоў... А там будзь што будзе...
Мяккi ветрык ласкава варушыў пёры на шоламе й выбiўшуюся на лоб пасмачку валасоў. Унiз, унiз з узгорка гульлiва скача конь, i радасна б'ецца сэрца Ваяводы: На Радзiму!...
Ня менш за Ваяводу радуюцца павароту на Радзiму воi яго пачоту. Два дзясяткi ўзброеных коньнiкаў з прыемнасьцю падганяюць коняў. Уперадзе працягнулася найвясялейшая дарога...
Нават Кiрым не хавае радасьцi. Ён, падхвостваючы свайго Гнедка, крывiць сьмешна твар, перадражняючы кракаўскiх купцоў, мнiхаў, мяшчан. Але болей за ўсё дастаецца на долю Каралеўскага Харунжага Ежага з Чэрвiцы. Надзьмуўшыся як iндык ды прымружыўшы й без таго вузкiя вочы, Кiрым бубнiць:
- Мая, яго мосьць харужая! Хрысьцiць твой з сабачы вера трэба буду... - а потым, прыбраўшы ваяўнiчы выгляд, голасам Пашкевiча крычыць: - Харужая, скончыў? Апсiк, сабачы кроў, з маi вочы!...
Слухаючы яго лапатню, воi рагочуць. Усьмiхаецца й Фёдар, успамiнаючы пыхлiвую мiну харунжага.
Дарога цягнецца ўздоўж Вiслы, па шырокай прыгожай раўнiне. Рака яшчэ не кранулася, але лёд ужо пачаў узьнiмацца. Вось, вось пачнецца крыгалом.
Праз тры днi язды, коньнiкi сыйшлi зь сёдлаў у Люблiне. Тут у карчме Фёдар спаткаў Камандора Куно фон Лiхтэнштайна. Камандору спадарожнiчалi Барон Дзiтэнгаймэр-Чорны i Рыцар Газэндорф. Фёдар адразу пазнаў гэтага хiтрага Крыжака, але зводзiць старыя парахункi тут было ня мейсца. Пазнаў i Куно Фёдара, прыгадаўшы разьвiтаньне над Нёманам. Там калiсь Ваявода Фёдар адводзiў Лiтоўскiя Дружыны зь некаторых заходнiх замкаў Жамойцi. Вiтаўт аддаваў iх Крыжакам, каб заручыцца нэйтральнасьцю Ордэну на час, патрэбны для спыненьня мангольскага цiску на поўднi. Жамойцкi Князь Скiрвойла тады пратэставаў, пагражаў, прасiў i нават плакаў. Аднак Вiтаўт паставiў на сваiм, i замкi перайшлi Крыжаком. Лiхтэнштайн прыймаў i разстаўляў залогi. Пры разьвiтаньнi зь Фёдарам у апошнiм замку, на беразе Нёмана, ён з усьмешкай прамовiў:
- Жамойцкiя Князi льлюць сьлёзы як дзецi, а Лiтоўскiя будуць плакаць крывёю... як прыйдзе на тое час!
Фёдар адразу-ж ухапiўся за меч i выклiкаў нахабнiка, але Лiхтэнштайн супакойна прамовiў, зварочаючыся да акаляючых яго Рыцараў:
- У гэтага Лiтоўскага Ваяводы дзiцячы розум. Яму ня войскам кiраваць, а на печы мух бiць. Ён, бядак, зусiм забыўся, для чаго й чаму Вiтаўт паслаў яго сюды. Ён зусiм забыўся, для чаго й чаму гэтыя замкi пераходзяць да нас. I, напэўна, зусiм ня ведае, што, выклiкаючы мяне, Камандора Лiхтэнштайна, ён наносiць абразу цэламу Ордэну Сьвятога Крыжа, бо-ж нам, сьцiплым манахам, паядынкi сурова забароненыя[25]. Але, калi я памыляюся, Ваявода Грозаўскi ўсё гэта ведае й памятае, i ўсё-ж настойвае на паядынку, то я - заклiкаю Бога й вас, дарагiя браты, у сьведкi й прыймаю выклiк. Рукавiцу я не падыму й агалю свой меч толькi як сродак абароны! - вочы Крыжака сьвяцiлiся задавальненьнем i радасьцю. Ён добра ведаў, што Фёдар паслухаецца голасу розуму, нягледзячы на ўсе абразы.
Так яно й сталася. Фёдар высiлкам волi адарваў руку ад дзяржальны мяча й глухiм тонам адказаў:
- Так! Сапраўды я забыўся, бо словы твае, Куно Лiхтэнштайн, як атрута гадзюкi, могуць затуманiць розум кожнаму сумленнаму чалавеку... Але памятай, Куно, што спатканьне гэтае не апошняе! У другi раз ты ня выкруцiсься так латва!...
Немцы, тады, выбухнулi рогатам. Лiтоўцы моўчкi пакiнулi замак, ад гневу кусаючы вусны... Жалезная рукавiца Фёдара самотна засталася ляжаць на сярэдзiне замкавага пляцу, як грозны напамiн. Куно загадаў прыкацiць на пляц вялiзарны камень i на яго пакласьцi яе - ён спадзяваўся, што яшчэ прыйдзе адпаведны час, калi можна будзе зьвярнуць яе Фёдару - на канцы дзiды[26].
I вось цяпер iзноў той самы Лiхтэнштайн, як заўсёды нахабны й усьмехнены. I йзноў немагчыма спагнаць на iм злосьць: абодва - паслы, i абодва ў чужой краiне.
- Маё ўшанаваньне! - прывiтаўся Лiхтэнштайн. - Вось мы й спаткалiся йзноў...
- Спадзяюся, не ў апошнi раз! - адказаў Фёдар. - Думаю, што ў другi раз спаткаемся на вузейшай дарожцы...
- Так, так! - падхапiў у тон Лiхтэнштайн. - Каб не было як разьмiнуцца!
Фёдар больш нiчога не адказаў. Моўчкi падыйшоў да сталу й замовiў карчмару падсiлак для сябе й сваiх людзей.
Крыжакi, ужо адпачнуўшы, выбiралiся ў дарогу, на Кракаў.
З надворку данесься iх гучны рогат. Фёдар здагадаўся, што гэта Лiхтэнштайн разпавядае аб здарэньнi ў Жамойцi. Кроў закiпела ў грудзях Фёдара, рукi самi пачалi шукаць зброю, аднак стрымаўся, навучаны горкiм досьведам. Ведаў, што й тут Лiхтэнштайн выкруцiцца. Лепей пачакаць...
Пачулася тупаценьне коней, i за мутным сьлюдзяным вакном прамiльгнуў чырвоны гэрб Лiхтэнштайна, за iм чорна-белы Дзiтэнгаймэра й жоўты Газэндорфа. Некалькi ўзброеных служкаў Ордэну маўклiва выехалi ўсьлед.
Ваявода Фёдар пераначаваў у Люблiне, i зь першым сьвятлом выехаў на Берасьцейскi гасьцiнец. Адпачнуўшыя конi йшлi лёкка, умiнаючы за адзiн перагон вялiзарныя кавалкi дарогi, i праз два днi аддзел з радасьцю ўехаў у браму Берасьця. Як толькi харугва Ваяводы Грозаўскага паказалася на вулiцы з-за цытадэльных муроў, з паблiзу ляжачай карчмы "Залаты рог" выйшаў чалавек, апрануты ў скураную паддзеўку ды зь лёккiм мячом пры баку. На выгляд ён нагадваў Лiтоўскага шляхцюка з засьценку[27], якiя якраз у той час пачалi паўставаць у Беларусi, у вынiку прыняцьця Ягайлам польскае кароны. Быў гэта Лазiнскi. Ён уважна прыгледзеўся да Ваяводы i, зь цяжкасьцю пералiчыўшы пачот, узмахнуў рукой. Зараз-жа з суседняга двара яму падалi асядланага каня. Лазiнскi лёкка ўскочыў у сядло, сьвiснуў батагом, i галёпам скрыўся на бакавой вулачцы.
Фёдар, тым часам, пад'ехаў да дому Берасьцейскага Пасаднiка[28]. Сам стары Пасаднiк выйшаў сустракаць госьця.
- Ну як справiўся, сынку? - пацiкавiўся ён. - Чым парадуеш?
- Няма чым пахвалiцца - адказаў Фёдар. - Пацяшальнага амаль нiчога няма, а й сумнага таксама.
- Так, так... Кароль, ён заўзяты! Цяжка зь iм зладзiць, але й уступаць яму нельга, з ног саб'е. Ну ды лiха зь iм, ты, сынку, разьмяшчайся як удома. Адпачнеш з дарогi дзянькоў колькi, а там i далей рушыш...
- Не, не! Заўтра ледзь сьвятло, у дарогу. Сьпяшаюся.
- А як-жа гасьцяваць?... Пачакай! Нiяк i напраўду заўтра ад'едзеш? скрыўдзiўся стары. - Можа такi пабудзеш? Рады я цябе бачыць...
- Некалi iншым разам. Весткi сьпешныя, а пакуль да Полацка дабяруся, то дарогi гатоў i размокнуць.
- У Полацак табе няма чаго ехаць! - з крыўдай у голасе прамовiў Пасаднiк. - Гаспадар Вялiкi Князь у Троках, туды табе й шлях трымаць! Бачу, як сьпяшаесься, калi ў Полацак iрвесься... Напэўна да Келябовiчанкi?...
Ранiцай, Пасаднiк Берасьцейскi правёў Фёдара за гарадзкiя заставы й, моцна пацiскаючы яму руку, прамовiў:
- Сьцеражыся, сынку, як праз пушчу будзеш праяжджаць. Апрышкi завялiся. Людзей рануюць, жанчын гвалцяць, вёскi паляць. Хто супрацiў iм чынiць - жыўцом пад лёд пускаюць. I нiяк не злавiць праклятых... Пачакай! Я - стары дурань не падумаў аб гэтым адразу, можна-ж конную сотню прыставiць да цябе для бясьпекi. Але ты ўчора скрыўдзiў мяне моцна, а я й забыўся...
- Ня трэба! - усьмiхнуўся Фёдар. - Я не баюся. У мяне свае малайцы як на падбор, любому супрацiў паставяць! - I ён акiнуў ласкавым паглядам сваiх вояў.
- Эх, сынку... - уздыхнуў стары Пасаднiк. - Дарэмна адмаўляесься, у iх сiла. Людзi кажуць, каля сотнi будзе. А не давядзi Гасподзь, што станецца з табою, дык не прабачу я сабе нiколi. Да сьмерцi пакутаваць буду. Ды й Вiтаўт Кейстутавiч не прабачыць, строгi ён... А, можа, сапраўды клiкнуць хоць паўсотнi?... Пачакай! Ня доўга затрымаесься, а ўсё бясьпечней будзе!
- Ня трэба! Дзякую за гасьцiннасьць i клопаты.
- Ведаю цябе, Фёдар, яшчэ з калыскi. Заўсёды ты быў такi ўпарты - як вырашыў, так i павiнна быць. Дарма мяне старога ня слухаеш, дабра табе жадаю! Калiсь зь нябожчыкам бацькам тваiм, царства яму нябеснае, разам у бiтву хадзiлi, разам спалi, елi, адным плашчом прыкрывалiся, як браты былi... Паслухайся, Фёдар, каб не шкадаваць потым, ня каяцца!
Аднак Фёдар адмовiўся йзноў. Махнуўшы на разьвiтаньне рукой, прышпорыў каня й пусьцiўся наўскач к чарнеючаму лесу.
Стары Пасаднiк усьлед перахрысьцiў яго й пасьпяшаўся назад да дому, з моцным намерам выслаць наўздагон узброены аддзел.
Глуха шапоча гушчар. Дуднiць убiтая дарога пад капытамi, грукатае зброя, трапятаюцца плашчы й сьцяжкi на дзiдах. Фёдар поўнымi грудзямi ўдыхае мяккае вiльготнае паветра. Як радасна вось так скакаць па роднай зямельцы, дыхаць i ўпiвацца родным вясёлым ветрыкам, любавацца суровым хараством роднага краю. Здаецца, i нядоўга прыйшлося прабыць на чужыне, аднак моцна засумавала душа за чароўнымi краявiдамi Бацькаўшчыны. Прастор i прывольле хмелем напаўняюць галаву маладога Ваяводы. Вобраз каханае дзяўчыны, салодкiм марывам маячыць перад вачамi. Хутка вясна. Зямля ўкрываецца зеляньню. Прачнецца заснуўшая пушча й напоўнiцца клапатлiвымi, таямнiчымi гукамi ды шорахамi. Але ў сэрцы Фёдара ўжо вясна, яно ўзбуджана б'ецца ў грудзях, як-бы стараючыся вырвацца з-пад сталёвага панцыра й птушкай ляцець, ляцець...
- Ану, песьню! - абарочваецца ён на скаку. - Павесялей!
Конi пераходзяць на рысь. Разчырванеўшыяся воi ўсьмiхаюцца. Некаторы час едуць моўчкi. I вось, нарэшце, як-бы прабуючы голас, нясьмела чуецца знаёмы, але прызабыты Фёдару напеў. Конi, падпарадкуючыся такту мэлёдыi, зладжана адбiваюць дробат на дарозе.
Песьня мацнее. Набiрае сiлу. Адгалосак разносiць яе далёка па пушчы:
...Ой падносiць дзевiца
Кубак мёду малайцу:
Выпей, усё да донышка!
Меч падпаяшу. Э-э-эх
Кубак мёду малайцу
Пас сама я выткала,
Конь капытам б'е.
Шчыт Ярылу славячы,
Моцны пры сядле. Э-э-э-х
Конь капытам б'е.
Плашч расшыты золатам.
Дзiду сьцiсьнеш доўгую,
Грудзь, плячо шырокае
У поле чыста выедзеш. Э-э-эх
Дзiду сьцiсьнеш доўгую.
Шырокiм разьлiвам разьцякаецца над пушчай удалая песьня. Магутны напеў, хваляй узьнiмаецца насустрач ранiшняму сонцу. Звонкiя галасы, бурлiвымi пералiвамi перакатваюцца над засьнежанымi абшарамi.
Конi йдуць лёкка й упэўнена. Мiльгаюць просекi, паляны, масткi. Бязконцая дарога, вычварна выгiнаючыся, вядзе на поўнач.
Фёдар з задавальненьнем прыслухоўваецца да песьнi. А яна грымiць i трапечыцца, зьзяючы гераiчнымi прыгодамi - песьня адвагi, славы, каханьня й радасьцi.
Кiрым аж рот раскрыў, увесь абярнуўшыся ў слых. Мейсцамi, ён аж прыцмоквае языком ад захапленьня, i падскоквае ў сядле:
- О-о-о! Ай-яй песьня! Што за песьня! - ускрыквае ён i здымае шолам, каб ясьней было чуваць.
...Вернесься са славаю,
Сонцу, ветру брат.
Выйду я сустрэну,
Князем буду зваць! Э-э-эх
Сонцу, ветру брат.
Нiколi яшчэ Кiрым ня чуў такога сьпеву. Нi ў сябе на бацькаўшчыне, нi ў Маскоўшчыне. Нiдзе не сьпявалi так удала й прыгожа. Ён з захапленьнем паўтарае:
- Князь зваць буду! - i ўзмахвае рукамi. Шолам высьлiзгаецца з пальцаў i з глухiм звонам падае на дарогу. Кiрым з праклёнамi спыняе свайго Гнедка й пасьпешна саскоквае зь сядла. Воi зь песьняй на вуснах, усьмiхаючыся, скачуць мiма. Адзiн зь iх гукае:
- Пасьпяшайся, Кiрым! Бо не здагонiш аж да Трокаў!
- Такi, як ты, не далёка даганяй, - бурчыць угневаны Кiрым i паддае нагой па шоламу. Той адкацiўся на некалькi крокаў убок, ды, грукнуўшы на выбаю, падскочыў i адляцеў у мяккi прыдарожны сьнег.
- Каб ты, сабачы кроў, век так скакаў! - шыпiць Кiрым, выграбаючы яго адтуль дзiдай.
..........................
Сват шаноўны ўвойдзе,
На покуць усаджу
Рушнiкамi накрыж...
Песьня раптоўна змоўкла. Пачулiся крыкi, звон зброi, енкi, iржаньне. Кiрым пасьпешна насунуў на галаву поўны мокрага сьнегу шолам i азiрнуўся. Нi Ваяводы, нi аддзелу ня бачна - схавалiся за паваротам дарогi. Адтуль даносiлiся крыкi й валтузьня. Кiрым коткай ускочыў у сядло й, прыцiснуўшыся да грывы, галёпам пусьцiўся на галас. Увесь ён трапятаў, падазраючы бяду.
Вось ён i паварот. На поўным скаку Кiрым асадзiў каня. Яго вачам адкрылася жудаснае вiдовiшча: ад аддзелу Ваяводы не засталося нiчога, акрамя пасечаных i акрываўленых трупаў. Дарога ўперадзе аж роiлася ад узброеных людзей, якiя пасьпешна сьцягвалi вопратку й зброю з забiтых. Самаго Ваяводы Фёдара нiдзе ня бачна...
Жах i адчай на момант апанавалi Кiрыма. Што рабiць? Кiнуцца на рабаўнiкоў? Паспрабаваць неспадзяваным нападам успалашыць iх? Так! Толькi так! Але... нейкая невядомая сiла ўтрымала яго на мейсцы, не даючы ў роспачы кiнуцца на апрышак i гэтым падзялiць сумны лёс сваiх спадарожнiкаў. I гэтая-ж сiла не дала завярнуць каня й скакаць у Берасьце за падмогай.
Нарэшце, апанаваўшы сябе, Кiрым асьцярожна зьехаў убок з дарогi i, схаваўшыся ў кустах, пачаў уважней прыглядацца да рабаўнiкоў. На iх шчытах i дзiдах няма нiякiх гярбоў цi адзнакаў, па якiх можна было-бы вызначыць iхную прыналежнасьць. Апрышкi! Аднак увага Кiрыма спынiлася на адным з напасьнiкаў горда ўзяўшыся ў бокi, ён сядзеў на белым каню. Узбраеньне яго рэзка выдзялялася памiж iншых. Быў гэта чалавек ужо ў гадах, моцны й здаровы. Пасiвелыя вусы зьвiсалi аж да самага падбародзьдзя. Добры рыцарскi панцыр з набедранiкамi, доўгi двуручны меч, залаты ланцуг на шыi... Усё гэта здалося Кiрыму знаёмым, але прыпомнiць, дзе яго бачыў, нiяк ня мог, хаця напружваў усю сваю памяць. Коньнiк гэты яўна быў тут галоўным, бо ягоны голас гучаў моцна й загадна:
- Хутка! Хутка, пся маць!... Нават абдзерцi ня ўмееце, быдлё! - крычаў ён, памахваючы цяжкiм бiзуном.
Нецярпеньне й насьцярожанасьць не давалi яму супакою. Нарэшце, не вытрымаўшы, загадаў:
- Досыць, пся маць! Язда!
Апрышкi нехаця, але паслухмяна, адступiлiся ад сваiх ахвяраў. Узвалiўшы здабычу на плечы, рушылi за коньнiкамi па прасецы ў глыб лесу.
Тут толькi Кiрым заўважыў яшчэ аднаго каня, пакрытага грубай посьцiлкай. Праз посьцiлку абазначалася чалавечая постаць, перакiнутая цераз сядло. Няцяжка было здагадацца, хто быў гэты палонны, i Кiрым адчуў, як нэрвовыя дрыжыкi прабеглi па сьпiне.
- Што-ж рабiць? Цi жывы хаця Ваявода? - падумаў у роспачы Кiрым. - Як яму дапамагчы, калi жывы?
Але адзiн супраць цэлае банды не парадзiш. Застаецца толькi прасачыць, куды апрышкi павязуць Ваяводу, i, паклаўшыся на лёс, чакаць зручнага моманту. Але галоўнае - не прапусьцiць Кандрата, як ён будзе варочацца ў Кракаў. Так Кiрым i зрабiў. Памаленьку, на вялiкай адлегласьцi, ён падаўся ўсьлед за бандай.
У глыбiнi лесу апрышак чакаў канавод з асядланымi коньмi...
* * *
Аддзел, высланы Берасьцейскiм Пасаднiкам, знайшоў на дарозе ўжо скарчанелыя трупы людзей i коней. Воi разпазналi забiтых, i моўчкi паскiдалi шоламы. Але ўсiх зьдзiвiла, што памiж забiтых няма нi Ваяводы, нi Татарына.
- Напэўна жыўцом узялi... - прамовiў малады сотнiк. - Трэба хутчэй у Берасьце, ды дакласьцi Пасаднiку. Вось бяда...
Зусiм уночы, празь Берасьцейскiя заставы, сумна праехаў вярнуўшыся аддзел, вязучы захутаных у плашчы пасечаных спадарожнiкаў Фёдара...
18. ГНЕЎ УЛЁГСЯ
Чырванаватым сьвятлом залiвае ранiшняе сонца замкавыя муры. Сьвежым зямляным апарам дыхае паўднёвы вецер.
Ваявода Станiслаў моцна пацягнуўся на ложку й прыўзьняўся на локаць. Узяў кубак вiна i, зрабiўшы са смакам вялiкi каўток, прамовiў:
- Ну, сёньня паспрабую сесьцi ў сядло.
Ваявода памаленьку ўстаў i, не выклiкаючы нiкога на дапамогу, апрануўся. Убраньне яго было даволi багатае й прыгожае: мяккiя чырвоныя боцiкi-выцяжкi зь нiзкiмi халяўкамi, аксамiтныя порткi ў шырокую блакiтна-чырвоную палоску, прыгожа аблягаўшыя ягоныя мускулiстыя ногi, ясна-зялёная скураная падьдзеўка з шырокiм зубчастым каўняром i такiмi-ж рукавамi, i белая ядвабная сарочка з шырокiмi прарэзнымi рукавамi ды зашнураваная на грудзях чырвоным шнурком з "фрэндзлямi".
Усе, за выключэньнем Варкулы, слухалi, затаiўшы подых. Учынак Гараднiчага з рысьсю выклiкаў агульны рогат, а адвага ганца - пашану, i нават зайздрасьць.
Бедны Олiвер праклiнаў у душы й сябе, i сваю долю - за тое, што мiнуў такi зручны момант услужыць Княжне й, выратаваўшы ёй жыцьцё, дабiцца яе прыязьнi.
У канцы апавяданьня Кандрат глыбака ўздахнуў i сеў. Абхапiўшы галаву рукамi, ён абвёў блукаючым паглядам натоўп, сабраны каля саней, i зь лёккiм енкам iзноў павалiўся на сьпiну.
Некаторы час навокал панавала цiша. Паступова, на белых шчаках Кандрата зьявiўся слабы румянец. Ён iзноў адплюшчыў вочы й, угледзеўшы ўзброеных людзей, цiха, але ўстрывожана запытаў:
- Княжна?... Цi ўратавалi Княжну?...
- Бачце-ка! - усьмiхнуўся Вiтаўт. - Стары, сiвы, як голуб, а туды-ж. Нават не пасьпеў прачухацца... Першая думка аб Княжне! Шчасьце маё, што Яроша тут няма, той-бы адразу за сякеру...
Затое Рынгайла аднеслася йнакш. Схiлiўшыся над Кандратам i прыкрываючы яго кажухом, ласкава прамовiла:
- Уратавалi. Уратавалi... I толькi дзякуючы табе, адважны ганец. Ляжы цяпер - адпачывай...
Супакоены Кандрат заварушыўся й, раптам пазнаўшы Вiтаўта, iрвануўся ўстаць, але бязьсiльна абвалiўся йзноў.
- Прабачэньня, Ваша Высокасьць... не магу... Ад Фёдара, Ваяводы Грозаўскага, з Кракава...
- Пачакай! - перабiў Вiтаўт. - Адпачывай зараз! Ня час i ня мейсца тут ганцоў выслухваць... Хiба, можа нешта сьпешнае?
- Не, Ваша Высокасьць, сьпешнага нiчога няма...
- Ну дык, як у Замак вернемся, тады дакладзеш! Кандратам завесься?
- Так, Ваша Высокасьць... Кандрат Тур...
- Добра!
* * *
Па дарозе к Замку, у санi да Кандрата падсеў адзiн з чэляднiкаў Вiтаўта, i ад няма-чаго-рабiць падрабязна разказваў прабег паляваньня. Старанна апiсаў усе драбнiцы, не забываючыся ўспомнiць i пра сябе.
Пачынала цямнець. Шэры змрок густой заслонай ахутаў пушчу. У чорным бяздоньнi неба заiскрылiся зоркi. На небасхiле, апiсваючы дугу, скацiлася яскравае сьвятло.
- Глянь-ка, добры чалавек, - перарваў сваё апавяданьне чэляднiк. - Цi-то душа чыясь вандруе, цi мо', проста чараўнiца з паходняй кудысь выбралася? Як ты скажаш?
- А хто-ж яго ведае... - буркнуў нехаце Кандрат. - Толькi мне здаецца, што чараўнiкi й без паходняў ночай бачаць.
- Чараўнiкi бачаць! - умяшаўся, маўчаўшы дагэтуль, вожчык. - Але не чараўнiцы!
- Як гэта? Якая-ж розьнiца? - зацiкавiўся Кандрат.
- А такая, - вытлумачыў вожчык, - што чараўнiк сваю душу самаму Д'яблу прадаў, ня к ночы кажучы. А той i ўпадобiў яго да сябе, i зручнасьць такую даў, каб ночай бачыць. А з кабетаю дык iнакш, бо каму яе душа патрэбна?...
- Ды яшчэ цi мае кабета душу, - дадаў чэляднiк. - У Пiсаньнi нiдзе таго не сказана!
- I я так кажу, - працягваў вожчык. - Каму яе душа патрэбна, хоць-бы й мела яна яе? Дык нячысьцiк ёй зручнасьць даў, каб у людзей душу вырывала, цi хiтрыкам, цi маною. А каб у ночы яна магла бачыць, дык упадобiў яе коткаю перакiдацца - iнакш не! Вось, калi ёй кудысь далёка патрэбна, цi ў Чорныя Яры, цi на Мёртвы Камень[24], дык коткаю нiяк туды не дабегнеш, вось яна й запальвае паходню, каб вiдней было. Iнакш дык пiльнуй - на зорку наткнесься, i кудлы паабпальвае, i мятла пагатоў згарыць. Так!...
Кандрат прамаўчаў, бо цалкам пагадзiўся з гэтым тлумачэньнем. Вожчык замоўк таксама, i, лянiва падхвостваючы каня, занурыўся ў вялiзны каўнер кажуха.
Чэляднiк таксама, трохi памаўчаўшы, вярнуўся да апавяданьня аб паляваньнi:
- ...Дык як там было? Пачакай... Ага! Зубры... Як, знацца, рынуць, гэтыя зубры! I ўсе як адзiн, адзiн другога большыя, i проста на Гаспадара йдуць. Тут мiж намi пярэпалах учынiўся, думаем: "Загiне нашае сонейка, Вiтаўт Кейстутавiч". Нават i я сякеру з рук выпусьцiў. А ён, як зiрне наўкола, аж iскры з вачэй пырскаюць, ды як гукне на цэлую пушчу: "Немцаў бiлi, а гэтых i пагадзе пакладзем!", i сам дзiдаю ў грудзi першага быка ўцэлiў, а потым сякераю як гакне, ажно рэха пайшло. Так усю галаву напалам i разьнёс! Чужаземцы, потым, усе да аднаго хадзiлi глядзець на гэтую зубраву галаву. Надзiвiцца не маглi - якая сiла ў Гаспадара нашага. А адзiн зь iх, той вялiзны са сьмешным iмем, як там яго?... Маркамер, цi як, дык нiяк уверыць ня мог, што сам Гаспадар так секануў, хаця сваiмi-ж вачамi бачыў. Усё абмацоўваў зубра й пальцамi ў чэрап лазiў, ды толькi вохкаў з падзiву. А потым увесь час бажыўся, што яшчэ ў жыцьцi ня бачыў такога цёсу.
Чэляднiк аж заглынуўся ад радасьцi, разказваючы пра адвагу й сiлу Вiтаўта. Яго вочы зьзялi запалам i ўздымам:
- Ну а як звалiў Вялiкi Княжа першага зубра, тады й рэшта паляўнiчых духу набралiся. I я йзноў сякеру падхапiў, так i паклалi ўсiх зуброў да астатку, хто сякерай, хто дзiдай. Толькi кроў пырскала, ды лес стагнаў! Ажно млосьць мяне прабiрала... А тут бабы зь вiскам ды галасам набеглi: "Княжну - галосяць - ратуйце! Лясун на Княжну напаў!" Ну, думаю, калi Лясун, то нiчога не парадзiш, ня жыць ужо небарачцы, i ну хрысьцiцца й лямантаваць. Гляджу, i рэшта конюхаў ды чэляднiкаў хрысьцяцца ды за ўпакой моляцца, аж сьлёзы льлюцца. Шкада Княжну, добрая была, ласкавая. Але хто паадважней ды паздагадлiвей, за зброю ўхапiлiся, ды, завярнуўшы кабетаў галасьлiвых, бегма ў лес пусьцiлiся...
Тут чэляднiк замоўк, i, трохi падумаўшы, запытаў:
- Дык гэта, знацца, ты, добры чалавек, нашу Княжну ад лясуна ўратаваў?
- Ад мядзьведзя, - паправiў Кандрат. - Так Богу было ўгодна!
Вожчык высунуў галаву з кажуха й з дакорам у голасе прамовiў:
- Вось кажаш "ад мядзьведзя", i нават паспрачацца гатовы, а сам нiчога не разумееш, i ў нашых мейсцах ты зусiм новы чалавек, таму й ня ведаеш, якiя выбрыкi нячысьцiк выкiдае, ды яшчэ пад вечар. Не надарма чараўнiца на Мёртвы Камень паляцела, няйначай вестку панесла. Ты вось заўтра лепей выспавядайся, ды бацюхну ўсё добра разпавядзi, што там у лесе здарылася, бо, ня к ночы кажучы, якое й лiха табе яшчэ прычынiцца.
Кандрат задумаўся над гэтай парадай. Без сумневу, трэба яе выканаць, але цi ўдасца, i ён цiха прамовiў:
- Правiдлова кажаш, але-ж заўтра ад'яжджаць мушу...
- Нават i ня думай! - запярэчыў чэляднiк. - Ня пусьцяць!
Некаторы час ехалi моўчкi, потым чэляднiк iзноў загутарыў:
- Шчасьлiвы ты чалавек! Не забудзе Княжна табе гэтага, аж пакуль жыць будзе. Вось мне, дык нiколi не пашчасьцiць, заўсёды як што якое, дык перапалохаюся й ня ведаю, што рабiць. Мая бабка кажа, што загавар на мяне накладзены, ад таго й шчасьця ня маю. Слова трэба даведацца, тады сыйдуць чары...
Кандрат нiчога не адказаў. Углядаючыся ў чорнае неба, ён думаў пра Ваяводу Фёдара, якому ня церпiцца вырвацца з Кракава...
Ранiцай, выспавядаўшыся й прычасьцiўшыся, Кандрат зьявiўся да Вялiкага Князя з дакладам. Гуд у галаве сьцiхнуў, i толькi моцна балела правая скронь, пасiнелая ды апухлая.
Узяўшы лiст ад Ваяводы Фёдара й выслухаўшы вусны даклад, Вiтаўт адправiў Кандрата ды ў роздуму закрочыў па пакою. Весткi былi важныя, хаця амаль зусiм не таркалiся таго пытаньня, у сувязi зь якiм Фёдар ад'ехаў у Кракаў. Вiтаўт выклiкаў да сябе Князя Жыгiмонта Карыбута й доўга радзiўся зь iм. Толькi пад вечар паведамiў Кандрату, што ад'езд яго адкладзены на цэлы тыдзень.
- Ваша Высокасьць! - не ўтрымаўся Кандрат. - Дазвольце раней ад'ехаць. Хутка вясна пачнецца, дарогi размокнуць, не дабяруся я тады да Кракава аж да лета. Шкада Ваяводу... Зьнемагае ён там! Загадваў пасьпяшацца...
- Няхай патомiцца. Чым даўжэй там прасядзiць, тым мацней свой Край кахаць будзе. Iдзi! I не журыся. Адпачынку сам патрабуеш.
Сумна пацягнулiся днi. Кандрат не знаходзiў сабе мейсца - надта моцна прывязаўся ён за гэты час да Ваяводы, да Кiрыма, сумаваў за Васiлём Капыльскiм, якi няведама дзе падзеўся, пусьцiўшыся ў пагоню за апрышкамi.
Княжна Рынгайла асыпала ласкамi свайго ратаўнiка. Падаравала яму маладога жарэбчыка з Гаспадарскiх стайняў, моцны панцыр з набедраньнiкамi, багаты плашч з прышытай рысяй скурай ды залаты ланцуг зь бляхаю, на якой перагародчастай эмаляй была вымаляваная Пагоня. Але Кандрат ня надта цешыўся, а зь нецярпеньнем чакаў дня ад'езду, з трывогай прыглядаючыся да вiльгатнеючага й асядаючага сьнегу.
Да Вялiкага Князя ў гэтыя днi, дзень i ноч, прыяжджалi пасланцы з усiх куткоў Лiтвы й суседняй Жамойцi. Кандрат iз сумам праваджаў вачамi ад'яжджаючых ганцоў. Шчасьлiўцы - iх не трымалi так доўга... Але не надарма высядзеў тут Кандрат, шмат чаго цiкавага й хвалюючага даведаўся ён, знаходзячыся так блiзка ад Гаспадара.
Варкула, не дачакаўшыся брата, выехаў з дазволу Вiтаўта на пошукi. Адабраўшы з абсады Ляснога Замку два тузiны адважнейшых вояў, ён зьнiк у ночы, у невядомым кiрунку...
17. НА РАДЗIМУ
Сустрэўшыся яшчэ раз з Каралём, Ваявода Фёдар дастаў ад яго грамату да Гаспадара Вялiкага Князя: "Яго Каралеўская Мосьць жадалi асабiста спаткацца з Гаспадаром Лiтоўскiм".
У паветры пахла вiльгацьцю й вясной. Доўгiя лядзякi са звонам адрывалiся ад мокрых падстрэшшаў. Праз брудны сьнег пачаў мейсцамi паказвацца брук Кракаўскiх вулiц. Сонца штодня падымалася ўсё вышэй i вышэй. На касьцёльных прыступках, з кожным днём, зьяўлялася ўсё болей i болей жабракоў. Зьбiўшыся ў купу, яны з набрыдлiвым галашэньнем выстаўлялi напаказ свае брудныя й агiдныя язвы, скулы, струпы. У далячынi маўклiва iскрыўся хрыбет Карпатаў, абвiты ў падножжы цёмнымi садамi й пералескамi...
Фёдар спынiў каня й з радасьцю азiрнуўся на нялюбае места-гняздо хiтрага й падступнага павука ў залатой кароне.
Нарэшце! Нарэшце яму далi дазвол пакiнуць змрочныя муры Вавеля й уздыхнуць поўнымi грудзьмi вольнага ветрыку.
З узгорку адчынiўся вiд на мнагалюдны Кракаў, зь яго вежамi, касьцёламi ды вузкiмi й цеснымi вулкамi. У другi бок разпасьцерлiся бязкрайнiя лясы, утыканыя там i сям кляштарамi, замкамi й маёнткамi. На паўночны ўсход глядзеў зараз Ваявода. На Радзiму йрвалася ўся яго йстота, а сэрца прагнула завiтаць у адзiн закутак гэтай дарагой Радзiмы - у Слуцак. Там, у Слуцку, скрыжоўвалiся дарогi ягоных стараньняў, мараў i надзеяў. Там была яна - найдаражэйшая, каханая Марыля.
Але... Спатканьне зь ёю, гэтую салодкую прывабную сустрэчу, прыйдзецца адкласьцi, бо доўг i гонар Драба вымагаюць хутка й безадкладна зьявiцца перад вочы Вялiкага Князя.
- Як давяду да канца гэтае пасольства, - прашаптаў Фёдар, пускаючы каня ўскач, - адразу-ж ад'еду ў Слуцак i пашлю да Марылi сватоў... А там будзь што будзе...
Мяккi ветрык ласкава варушыў пёры на шоламе й выбiўшуюся на лоб пасмачку валасоў. Унiз, унiз з узгорка гульлiва скача конь, i радасна б'ецца сэрца Ваяводы: На Радзiму!...
Ня менш за Ваяводу радуюцца павароту на Радзiму воi яго пачоту. Два дзясяткi ўзброеных коньнiкаў з прыемнасьцю падганяюць коняў. Уперадзе працягнулася найвясялейшая дарога...
Нават Кiрым не хавае радасьцi. Ён, падхвостваючы свайго Гнедка, крывiць сьмешна твар, перадражняючы кракаўскiх купцоў, мнiхаў, мяшчан. Але болей за ўсё дастаецца на долю Каралеўскага Харунжага Ежага з Чэрвiцы. Надзьмуўшыся як iндык ды прымружыўшы й без таго вузкiя вочы, Кiрым бубнiць:
- Мая, яго мосьць харужая! Хрысьцiць твой з сабачы вера трэба буду... - а потым, прыбраўшы ваяўнiчы выгляд, голасам Пашкевiча крычыць: - Харужая, скончыў? Апсiк, сабачы кроў, з маi вочы!...
Слухаючы яго лапатню, воi рагочуць. Усьмiхаецца й Фёдар, успамiнаючы пыхлiвую мiну харунжага.
Дарога цягнецца ўздоўж Вiслы, па шырокай прыгожай раўнiне. Рака яшчэ не кранулася, але лёд ужо пачаў узьнiмацца. Вось, вось пачнецца крыгалом.
Праз тры днi язды, коньнiкi сыйшлi зь сёдлаў у Люблiне. Тут у карчме Фёдар спаткаў Камандора Куно фон Лiхтэнштайна. Камандору спадарожнiчалi Барон Дзiтэнгаймэр-Чорны i Рыцар Газэндорф. Фёдар адразу пазнаў гэтага хiтрага Крыжака, але зводзiць старыя парахункi тут было ня мейсца. Пазнаў i Куно Фёдара, прыгадаўшы разьвiтаньне над Нёманам. Там калiсь Ваявода Фёдар адводзiў Лiтоўскiя Дружыны зь некаторых заходнiх замкаў Жамойцi. Вiтаўт аддаваў iх Крыжакам, каб заручыцца нэйтральнасьцю Ордэну на час, патрэбны для спыненьня мангольскага цiску на поўднi. Жамойцкi Князь Скiрвойла тады пратэставаў, пагражаў, прасiў i нават плакаў. Аднак Вiтаўт паставiў на сваiм, i замкi перайшлi Крыжаком. Лiхтэнштайн прыймаў i разстаўляў залогi. Пры разьвiтаньнi зь Фёдарам у апошнiм замку, на беразе Нёмана, ён з усьмешкай прамовiў:
- Жамойцкiя Князi льлюць сьлёзы як дзецi, а Лiтоўскiя будуць плакаць крывёю... як прыйдзе на тое час!
Фёдар адразу-ж ухапiўся за меч i выклiкаў нахабнiка, але Лiхтэнштайн супакойна прамовiў, зварочаючыся да акаляючых яго Рыцараў:
- У гэтага Лiтоўскага Ваяводы дзiцячы розум. Яму ня войскам кiраваць, а на печы мух бiць. Ён, бядак, зусiм забыўся, для чаго й чаму Вiтаўт паслаў яго сюды. Ён зусiм забыўся, для чаго й чаму гэтыя замкi пераходзяць да нас. I, напэўна, зусiм ня ведае, што, выклiкаючы мяне, Камандора Лiхтэнштайна, ён наносiць абразу цэламу Ордэну Сьвятога Крыжа, бо-ж нам, сьцiплым манахам, паядынкi сурова забароненыя[25]. Але, калi я памыляюся, Ваявода Грозаўскi ўсё гэта ведае й памятае, i ўсё-ж настойвае на паядынку, то я - заклiкаю Бога й вас, дарагiя браты, у сьведкi й прыймаю выклiк. Рукавiцу я не падыму й агалю свой меч толькi як сродак абароны! - вочы Крыжака сьвяцiлiся задавальненьнем i радасьцю. Ён добра ведаў, што Фёдар паслухаецца голасу розуму, нягледзячы на ўсе абразы.
Так яно й сталася. Фёдар высiлкам волi адарваў руку ад дзяржальны мяча й глухiм тонам адказаў:
- Так! Сапраўды я забыўся, бо словы твае, Куно Лiхтэнштайн, як атрута гадзюкi, могуць затуманiць розум кожнаму сумленнаму чалавеку... Але памятай, Куно, што спатканьне гэтае не апошняе! У другi раз ты ня выкруцiсься так латва!...
Немцы, тады, выбухнулi рогатам. Лiтоўцы моўчкi пакiнулi замак, ад гневу кусаючы вусны... Жалезная рукавiца Фёдара самотна засталася ляжаць на сярэдзiне замкавага пляцу, як грозны напамiн. Куно загадаў прыкацiць на пляц вялiзарны камень i на яго пакласьцi яе - ён спадзяваўся, што яшчэ прыйдзе адпаведны час, калi можна будзе зьвярнуць яе Фёдару - на канцы дзiды[26].
I вось цяпер iзноў той самы Лiхтэнштайн, як заўсёды нахабны й усьмехнены. I йзноў немагчыма спагнаць на iм злосьць: абодва - паслы, i абодва ў чужой краiне.
- Маё ўшанаваньне! - прывiтаўся Лiхтэнштайн. - Вось мы й спаткалiся йзноў...
- Спадзяюся, не ў апошнi раз! - адказаў Фёдар. - Думаю, што ў другi раз спаткаемся на вузейшай дарожцы...
- Так, так! - падхапiў у тон Лiхтэнштайн. - Каб не было як разьмiнуцца!
Фёдар больш нiчога не адказаў. Моўчкi падыйшоў да сталу й замовiў карчмару падсiлак для сябе й сваiх людзей.
Крыжакi, ужо адпачнуўшы, выбiралiся ў дарогу, на Кракаў.
З надворку данесься iх гучны рогат. Фёдар здагадаўся, што гэта Лiхтэнштайн разпавядае аб здарэньнi ў Жамойцi. Кроў закiпела ў грудзях Фёдара, рукi самi пачалi шукаць зброю, аднак стрымаўся, навучаны горкiм досьведам. Ведаў, што й тут Лiхтэнштайн выкруцiцца. Лепей пачакаць...
Пачулася тупаценьне коней, i за мутным сьлюдзяным вакном прамiльгнуў чырвоны гэрб Лiхтэнштайна, за iм чорна-белы Дзiтэнгаймэра й жоўты Газэндорфа. Некалькi ўзброеных служкаў Ордэну маўклiва выехалi ўсьлед.
Ваявода Фёдар пераначаваў у Люблiне, i зь першым сьвятлом выехаў на Берасьцейскi гасьцiнец. Адпачнуўшыя конi йшлi лёкка, умiнаючы за адзiн перагон вялiзарныя кавалкi дарогi, i праз два днi аддзел з радасьцю ўехаў у браму Берасьця. Як толькi харугва Ваяводы Грозаўскага паказалася на вулiцы з-за цытадэльных муроў, з паблiзу ляжачай карчмы "Залаты рог" выйшаў чалавек, апрануты ў скураную паддзеўку ды зь лёккiм мячом пры баку. На выгляд ён нагадваў Лiтоўскага шляхцюка з засьценку[27], якiя якраз у той час пачалi паўставаць у Беларусi, у вынiку прыняцьця Ягайлам польскае кароны. Быў гэта Лазiнскi. Ён уважна прыгледзеўся да Ваяводы i, зь цяжкасьцю пералiчыўшы пачот, узмахнуў рукой. Зараз-жа з суседняга двара яму падалi асядланага каня. Лазiнскi лёкка ўскочыў у сядло, сьвiснуў батагом, i галёпам скрыўся на бакавой вулачцы.
Фёдар, тым часам, пад'ехаў да дому Берасьцейскага Пасаднiка[28]. Сам стары Пасаднiк выйшаў сустракаць госьця.
- Ну як справiўся, сынку? - пацiкавiўся ён. - Чым парадуеш?
- Няма чым пахвалiцца - адказаў Фёдар. - Пацяшальнага амаль нiчога няма, а й сумнага таксама.
- Так, так... Кароль, ён заўзяты! Цяжка зь iм зладзiць, але й уступаць яму нельга, з ног саб'е. Ну ды лiха зь iм, ты, сынку, разьмяшчайся як удома. Адпачнеш з дарогi дзянькоў колькi, а там i далей рушыш...
- Не, не! Заўтра ледзь сьвятло, у дарогу. Сьпяшаюся.
- А як-жа гасьцяваць?... Пачакай! Нiяк i напраўду заўтра ад'едзеш? скрыўдзiўся стары. - Можа такi пабудзеш? Рады я цябе бачыць...
- Некалi iншым разам. Весткi сьпешныя, а пакуль да Полацка дабяруся, то дарогi гатоў i размокнуць.
- У Полацак табе няма чаго ехаць! - з крыўдай у голасе прамовiў Пасаднiк. - Гаспадар Вялiкi Князь у Троках, туды табе й шлях трымаць! Бачу, як сьпяшаесься, калi ў Полацак iрвесься... Напэўна да Келябовiчанкi?...
Ранiцай, Пасаднiк Берасьцейскi правёў Фёдара за гарадзкiя заставы й, моцна пацiскаючы яму руку, прамовiў:
- Сьцеражыся, сынку, як праз пушчу будзеш праяжджаць. Апрышкi завялiся. Людзей рануюць, жанчын гвалцяць, вёскi паляць. Хто супрацiў iм чынiць - жыўцом пад лёд пускаюць. I нiяк не злавiць праклятых... Пачакай! Я - стары дурань не падумаў аб гэтым адразу, можна-ж конную сотню прыставiць да цябе для бясьпекi. Але ты ўчора скрыўдзiў мяне моцна, а я й забыўся...
- Ня трэба! - усьмiхнуўся Фёдар. - Я не баюся. У мяне свае малайцы як на падбор, любому супрацiў паставяць! - I ён акiнуў ласкавым паглядам сваiх вояў.
- Эх, сынку... - уздыхнуў стары Пасаднiк. - Дарэмна адмаўляесься, у iх сiла. Людзi кажуць, каля сотнi будзе. А не давядзi Гасподзь, што станецца з табою, дык не прабачу я сабе нiколi. Да сьмерцi пакутаваць буду. Ды й Вiтаўт Кейстутавiч не прабачыць, строгi ён... А, можа, сапраўды клiкнуць хоць паўсотнi?... Пачакай! Ня доўга затрымаесься, а ўсё бясьпечней будзе!
- Ня трэба! Дзякую за гасьцiннасьць i клопаты.
- Ведаю цябе, Фёдар, яшчэ з калыскi. Заўсёды ты быў такi ўпарты - як вырашыў, так i павiнна быць. Дарма мяне старога ня слухаеш, дабра табе жадаю! Калiсь зь нябожчыкам бацькам тваiм, царства яму нябеснае, разам у бiтву хадзiлi, разам спалi, елi, адным плашчом прыкрывалiся, як браты былi... Паслухайся, Фёдар, каб не шкадаваць потым, ня каяцца!
Аднак Фёдар адмовiўся йзноў. Махнуўшы на разьвiтаньне рукой, прышпорыў каня й пусьцiўся наўскач к чарнеючаму лесу.
Стары Пасаднiк усьлед перахрысьцiў яго й пасьпяшаўся назад да дому, з моцным намерам выслаць наўздагон узброены аддзел.
Глуха шапоча гушчар. Дуднiць убiтая дарога пад капытамi, грукатае зброя, трапятаюцца плашчы й сьцяжкi на дзiдах. Фёдар поўнымi грудзямi ўдыхае мяккае вiльготнае паветра. Як радасна вось так скакаць па роднай зямельцы, дыхаць i ўпiвацца родным вясёлым ветрыкам, любавацца суровым хараством роднага краю. Здаецца, i нядоўга прыйшлося прабыць на чужыне, аднак моцна засумавала душа за чароўнымi краявiдамi Бацькаўшчыны. Прастор i прывольле хмелем напаўняюць галаву маладога Ваяводы. Вобраз каханае дзяўчыны, салодкiм марывам маячыць перад вачамi. Хутка вясна. Зямля ўкрываецца зеляньню. Прачнецца заснуўшая пушча й напоўнiцца клапатлiвымi, таямнiчымi гукамi ды шорахамi. Але ў сэрцы Фёдара ўжо вясна, яно ўзбуджана б'ецца ў грудзях, як-бы стараючыся вырвацца з-пад сталёвага панцыра й птушкай ляцець, ляцець...
- Ану, песьню! - абарочваецца ён на скаку. - Павесялей!
Конi пераходзяць на рысь. Разчырванеўшыяся воi ўсьмiхаюцца. Некаторы час едуць моўчкi. I вось, нарэшце, як-бы прабуючы голас, нясьмела чуецца знаёмы, але прызабыты Фёдару напеў. Конi, падпарадкуючыся такту мэлёдыi, зладжана адбiваюць дробат на дарозе.
Песьня мацнее. Набiрае сiлу. Адгалосак разносiць яе далёка па пушчы:
...Ой падносiць дзевiца
Кубак мёду малайцу:
Выпей, усё да донышка!
Меч падпаяшу. Э-э-эх
Кубак мёду малайцу
Пас сама я выткала,
Конь капытам б'е.
Шчыт Ярылу славячы,
Моцны пры сядле. Э-э-э-х
Конь капытам б'е.
Плашч расшыты золатам.
Дзiду сьцiсьнеш доўгую,
Грудзь, плячо шырокае
У поле чыста выедзеш. Э-э-эх
Дзiду сьцiсьнеш доўгую.
Шырокiм разьлiвам разьцякаецца над пушчай удалая песьня. Магутны напеў, хваляй узьнiмаецца насустрач ранiшняму сонцу. Звонкiя галасы, бурлiвымi пералiвамi перакатваюцца над засьнежанымi абшарамi.
Конi йдуць лёкка й упэўнена. Мiльгаюць просекi, паляны, масткi. Бязконцая дарога, вычварна выгiнаючыся, вядзе на поўнач.
Фёдар з задавальненьнем прыслухоўваецца да песьнi. А яна грымiць i трапечыцца, зьзяючы гераiчнымi прыгодамi - песьня адвагi, славы, каханьня й радасьцi.
Кiрым аж рот раскрыў, увесь абярнуўшыся ў слых. Мейсцамi, ён аж прыцмоквае языком ад захапленьня, i падскоквае ў сядле:
- О-о-о! Ай-яй песьня! Што за песьня! - ускрыквае ён i здымае шолам, каб ясьней было чуваць.
...Вернесься са славаю,
Сонцу, ветру брат.
Выйду я сустрэну,
Князем буду зваць! Э-э-эх
Сонцу, ветру брат.
Нiколi яшчэ Кiрым ня чуў такога сьпеву. Нi ў сябе на бацькаўшчыне, нi ў Маскоўшчыне. Нiдзе не сьпявалi так удала й прыгожа. Ён з захапленьнем паўтарае:
- Князь зваць буду! - i ўзмахвае рукамi. Шолам высьлiзгаецца з пальцаў i з глухiм звонам падае на дарогу. Кiрым з праклёнамi спыняе свайго Гнедка й пасьпешна саскоквае зь сядла. Воi зь песьняй на вуснах, усьмiхаючыся, скачуць мiма. Адзiн зь iх гукае:
- Пасьпяшайся, Кiрым! Бо не здагонiш аж да Трокаў!
- Такi, як ты, не далёка даганяй, - бурчыць угневаны Кiрым i паддае нагой па шоламу. Той адкацiўся на некалькi крокаў убок, ды, грукнуўшы на выбаю, падскочыў i адляцеў у мяккi прыдарожны сьнег.
- Каб ты, сабачы кроў, век так скакаў! - шыпiць Кiрым, выграбаючы яго адтуль дзiдай.
..........................
Сват шаноўны ўвойдзе,
На покуць усаджу
Рушнiкамi накрыж...
Песьня раптоўна змоўкла. Пачулiся крыкi, звон зброi, енкi, iржаньне. Кiрым пасьпешна насунуў на галаву поўны мокрага сьнегу шолам i азiрнуўся. Нi Ваяводы, нi аддзелу ня бачна - схавалiся за паваротам дарогi. Адтуль даносiлiся крыкi й валтузьня. Кiрым коткай ускочыў у сядло й, прыцiснуўшыся да грывы, галёпам пусьцiўся на галас. Увесь ён трапятаў, падазраючы бяду.
Вось ён i паварот. На поўным скаку Кiрым асадзiў каня. Яго вачам адкрылася жудаснае вiдовiшча: ад аддзелу Ваяводы не засталося нiчога, акрамя пасечаных i акрываўленых трупаў. Дарога ўперадзе аж роiлася ад узброеных людзей, якiя пасьпешна сьцягвалi вопратку й зброю з забiтых. Самаго Ваяводы Фёдара нiдзе ня бачна...
Жах i адчай на момант апанавалi Кiрыма. Што рабiць? Кiнуцца на рабаўнiкоў? Паспрабаваць неспадзяваным нападам успалашыць iх? Так! Толькi так! Але... нейкая невядомая сiла ўтрымала яго на мейсцы, не даючы ў роспачы кiнуцца на апрышак i гэтым падзялiць сумны лёс сваiх спадарожнiкаў. I гэтая-ж сiла не дала завярнуць каня й скакаць у Берасьце за падмогай.
Нарэшце, апанаваўшы сябе, Кiрым асьцярожна зьехаў убок з дарогi i, схаваўшыся ў кустах, пачаў уважней прыглядацца да рабаўнiкоў. На iх шчытах i дзiдах няма нiякiх гярбоў цi адзнакаў, па якiх можна было-бы вызначыць iхную прыналежнасьць. Апрышкi! Аднак увага Кiрыма спынiлася на адным з напасьнiкаў горда ўзяўшыся ў бокi, ён сядзеў на белым каню. Узбраеньне яго рэзка выдзялялася памiж iншых. Быў гэта чалавек ужо ў гадах, моцны й здаровы. Пасiвелыя вусы зьвiсалi аж да самага падбародзьдзя. Добры рыцарскi панцыр з набедранiкамi, доўгi двуручны меч, залаты ланцуг на шыi... Усё гэта здалося Кiрыму знаёмым, але прыпомнiць, дзе яго бачыў, нiяк ня мог, хаця напружваў усю сваю памяць. Коньнiк гэты яўна быў тут галоўным, бо ягоны голас гучаў моцна й загадна:
- Хутка! Хутка, пся маць!... Нават абдзерцi ня ўмееце, быдлё! - крычаў ён, памахваючы цяжкiм бiзуном.
Нецярпеньне й насьцярожанасьць не давалi яму супакою. Нарэшце, не вытрымаўшы, загадаў:
- Досыць, пся маць! Язда!
Апрышкi нехаця, але паслухмяна, адступiлiся ад сваiх ахвяраў. Узвалiўшы здабычу на плечы, рушылi за коньнiкамi па прасецы ў глыб лесу.
Тут толькi Кiрым заўважыў яшчэ аднаго каня, пакрытага грубай посьцiлкай. Праз посьцiлку абазначалася чалавечая постаць, перакiнутая цераз сядло. Няцяжка было здагадацца, хто быў гэты палонны, i Кiрым адчуў, як нэрвовыя дрыжыкi прабеглi па сьпiне.
- Што-ж рабiць? Цi жывы хаця Ваявода? - падумаў у роспачы Кiрым. - Як яму дапамагчы, калi жывы?
Але адзiн супраць цэлае банды не парадзiш. Застаецца толькi прасачыць, куды апрышкi павязуць Ваяводу, i, паклаўшыся на лёс, чакаць зручнага моманту. Але галоўнае - не прапусьцiць Кандрата, як ён будзе варочацца ў Кракаў. Так Кiрым i зрабiў. Памаленьку, на вялiкай адлегласьцi, ён падаўся ўсьлед за бандай.
У глыбiнi лесу апрышак чакаў канавод з асядланымi коньмi...
* * *
Аддзел, высланы Берасьцейскiм Пасаднiкам, знайшоў на дарозе ўжо скарчанелыя трупы людзей i коней. Воi разпазналi забiтых, i моўчкi паскiдалi шоламы. Але ўсiх зьдзiвiла, што памiж забiтых няма нi Ваяводы, нi Татарына.
- Напэўна жыўцом узялi... - прамовiў малады сотнiк. - Трэба хутчэй у Берасьце, ды дакласьцi Пасаднiку. Вось бяда...
Зусiм уночы, празь Берасьцейскiя заставы, сумна праехаў вярнуўшыся аддзел, вязучы захутаных у плашчы пасечаных спадарожнiкаў Фёдара...
18. ГНЕЎ УЛЁГСЯ
Чырванаватым сьвятлом залiвае ранiшняе сонца замкавыя муры. Сьвежым зямляным апарам дыхае паўднёвы вецер.
Ваявода Станiслаў моцна пацягнуўся на ложку й прыўзьняўся на локаць. Узяў кубак вiна i, зрабiўшы са смакам вялiкi каўток, прамовiў:
- Ну, сёньня паспрабую сесьцi ў сядло.
Ваявода памаленьку ўстаў i, не выклiкаючы нiкога на дапамогу, апрануўся. Убраньне яго было даволi багатае й прыгожае: мяккiя чырвоныя боцiкi-выцяжкi зь нiзкiмi халяўкамi, аксамiтныя порткi ў шырокую блакiтна-чырвоную палоску, прыгожа аблягаўшыя ягоныя мускулiстыя ногi, ясна-зялёная скураная падьдзеўка з шырокiм зубчастым каўняром i такiмi-ж рукавамi, i белая ядвабная сарочка з шырокiмi прарэзнымi рукавамi ды зашнураваная на грудзях чырвоным шнурком з "фрэндзлямi".