Страница:
- Дык глядзi, Кандраце! - прашапацеў Сыч. - Як толькi я пачну штурм брамы, ты зь Кiрымам перабiрайцеся праз мур. Вунь каля таго выступу. I адразу-ж шукай уваход у падзямельле, а Францiшак зачне пажар. Зразумеў?
- Угу! Толькi я ня надта веру, каб яны ўпусьцiлi ў Замак Францiшка.
- Не бядуй! Упусьцяць! Уважай толькi, каб у час знайшоў Ваяводу. I калi здарыцца нагода, той самай дарогай, што прыйшоў, i ўцякай, не чакай на нас. Бо ня веру я, каб мы маглi Камянец узяць. Занадта ён моцны!
Сонца наблiжалася к паўдню. Пашарэлы сьнег разтаў. Ялiны й сосны вышэй уздымалi свае лапчастыя галiны, вызваленыя ад сьнежнага цяжару. Пупышкi на бярэзiнах прыкметна набухлi, i, здавалася, вось-вось выпырснуць яскрава-зялёным уборам.
Трое назiральнiкаў асьцярожна адпаўзьлi назад у лес. Тут iх чакала купа людзей з асёдлымi коньмi, на адным зь якiх сядзеў пахмуры й перастрашаны чэляднiк з Турна.
Сыч, Кандрат i Кiрым адразу падыйшлi да яго.
- Слухай, старына! - запытаў Сыч. - Ты, напэўна, ня раз бываў у Камянцы?
- Бываў... Часамi прыходзiлася...
- Вось i добра! Дзе там вязьнiца?
Чэляднiк задумаўся, утаропiўшы вочы ў конскую грыву.
- Уважай, стары, без круцельства! - папярэдзiў Сыч. - Сам бачыш, якiя бярэзiны высозныя... Хаця да неба й не дасягаюць...
- Яснавельможны Пане, ня мне круцельствам займацца, застары ўжо, але ў галаву не вазьму, як вытлумачыць, дзе тыя лёхi. Каб хто з вас ведаў Замак...
- А ты ўважай, што мы ўсе ведаем, i разказвай, - падбадзёрыў Францiшак.
- Ну добра. Толькi тады, як што якое, на мяне не наракайце. Вось-жа, як увайсьцi ў падворак, дык па правай руцэ будзе панскi будынак. Разпазнаеце яго адразу, на два паверхi, i ганак такi шырозны са слупамi. Па левай руцэ каморы, грыднiцы, стайнi, адна да другой папрылепваны, але ня тут шукаць трэба. Як мiнуць панскi будынак, адразу-ж за iм, вiдаць вежу прысадкаватую. Яна зусiм нiзкая, нават на вежу не падобная, але мацнюшчая. Там i ў дзень, i ў ночы варта стаiць, i там-жа ўваход у падзямельлi. Але ня ведаю я, цi ваш Ваявода там, цi не.
- Колькi там вартавых? - пацiкавiўся Кандрат.
- Чатырох было знадворку, i двох унутрох...
- Добра, стары! Калi ўсю праўду разказаў, то ня толькi адпушчу цябе на волю, а й узнагароджу! - паабяцаў Сыч.
- Дзякую, Яснавельможны Пане! дзякую! Уважайце толькi, там каля тае вежы калодзезь ёсьць, бяз срубу. Людзi кажуць, што ў iм дна нямашака, i ўночы зь яго енкi пякельныя чуюцца...
Сыч махнуў рукой, i чэляднiка адразу-ж павялi ў глыб лесу, да галоўнага абозу. Дзесь зьнiк i Францiшак.
Кiрым прыкметна хваляваўся, баючыся, каб ня здарылася, як у Турна, i ўся выправа не пайшла на марна. Нават есьцi ня мог, i рашуча адмовiўся, калi яму запрапанавалi кавалак смажанай аленiны.
Раптам з-за дрэва зьявiўся малады, стрыжаны й круглатвары манах-бэнэдыктынец, а за iм прыгладжаны й прылiзаны падлетак-паслушнiк.
Кiрым, ад неспадзеўкi, аж адскочыў у тыл i схапiўся за кiнжал. Яго хуткiя вочкi пачалi хутка шукаць мiж дрэвамi - цi няма там захаванага войска. Але ўсё было спакойна. Устрывожыўся Кiрым таму, што такiх мнiхаў ён бачыў у Кракаве, у Славянскай Калегii[35], i ведаў, што яны карыстаюцца асаблiвай ласкай самаго Караля Ягайлы. Яго зьдзiўленьне яшчэ больш узрасло, калi Сыч падыйшоў да манаха й, ляснуўшы яму па плячу, жартаўлiва прамовiў:
- Ну, айцец Францыск, iдзi. Ды памалiся там за нас няверных.
- Яко-жэ й падабае, неразумныя вы авечкi. Уратован будзе, хто пакаецца, сьмiрэнна сьцьвердзiў манах, а паслушнiк разплыўся ў шырокай усьмешцы.
Кiрым ня верыў сваiм вачам i вушам. Голас манаха здаваўся да немагчымасьцi знаёмым, але твар зусiм чужы - тлусты й брыдкi.
Манах строга зiрнуў на паслушнiка й, даўшы яму па патылiцы, заўважыў:
- Прысьвяцiўшы сябе навуцы, сыне мой, непрыстойна ёсьць рагатаць з кожнай глупоты. Навука ня любiць жарту й пустотаў. Толькi стараньнем i павагай можна адчынiць дзьверы к таямнiцам веды й розуму!
Паслушнiк заўсьмiхаўся яшчэ шырэй, а Сыч дык аж ухапiўся за чэрава ад рогату:
- Ну й Францiшак! Сам сябе перавяршыў! А Даша - дык, напэўна, i не пазнала-бы, якраз як Кiрым. Ха-ха-ха...
- Францiшка... - працягнуў нерашуча Кiрым. - Айца Францыск...
Даўно ўжо так не рагаталi гэтыя суровыя людзi, якiх бязьлiтасны лёс павыганяў з родных хатаў, паадрываў ад родных i блiзкiх, ды кiнуў у жыцьцёвую завiруху, паставiўшы паза законам. Гучны рогат добрае сотнi людзей доўга яшчэ разносiўся па пушчы, разганяючы перапалоханую дзiчыну. А Францiшак стараўся. Стараўся з усiх сiлаў павесялiць сваiх добрых i адважных сяброў. У абед аж давiлiся ежай ад яго выбрыкаў. I па абедзе, цэлай зграяй бадзялiся за iм, выслухваючы яго казаньнi й павучэньнi...
Нарэшце дзень наблiзiўся к вечару. Сонца чырвонай куляй зблiжалася да небасхiлу. Сьнег пакрапчэў i пакрыўся тонкай ледзяной карой.
Каля брамы Камянецкага Замку спынiлiся два падарожнiкi - айцец Францыск i паслушнiк Мiкалай. Абодва, згодна з тагачасным звычаем, узброеныя лёккiмi мячамi й паляўнiчымi нажамi. У паслушнiка закiнуты за плечы лук i калчан са стрэламi. Манах упэўнена загрукаў у дубовую браму сваiм доўгiм завостраным кiем (якi ў выпадку патрэбы мог сысьцi й за дзiду).
Нiхто не адгукнуўся.
Манах загрукаў настойлiвей.
Тады, зьверху, з муру, пачуўся грубы й злосны вокрык:
- Чаго там грукаеш? Прэч адсюль! Нiкога не дазволена ўпускаць!
- "Пастукайце, i адчыняць вам", кажа Сьвятое Пiсьмо, - запярэчыў сурова манах. - А яко-жэ й вы ёсьць верныя Хрысьцiяне, то ня можаце працiвiцца законам Гасподнiм!
Гайдук аж разгубiўся ад такога моцнага доваду, i некаторы час моўчкi прыглядаўся прышэльцам. Потым, схамянуўшыся, прамовiў, але ўжо ня так груба й злосна:
- Слухай, ойча. Кажу табе, што нiкога не дазволена ўпускаць, ды яшчэ пад вечар...
- А ты йдзi й спытайся дазволу, а за тое памяну цябе ў модлах сваiх. Iдзi-ж, не марудзь!
Гайдук нерашуча патаптаўся на мейсцы, але, падбадзёраны ўпартасьцю манаха, усё-ж адправiўся шукаць Гараднiчага, цi каго-небудзь са шляхты.
Уплыло нямала часу. Манах i паслушнiк пачалi мерзнуць. Мароз пашчыпваў шчокi й нос. Аж нарэшце на муры зьявiўся пан Прышынскi - уласьнiк Замку, i пан Януш зь Езёрска. Абодва дапытлiва аглядзелi падарожнiкаў, не парпусьцiўшы нi адной драбнiцы ў iхнай вопратцы.
- Што хочаш, сьвентаблiвы ойча? - неўзабаве пачцiва гукнуў пан Януш, не жадаючы наклiкаць на сябе няласку бэнэдыктынца.
- Нiчога ня хочу й нiчога не прашу. Адчынiце толькi браму й пусьцiце пераначаваць.
Прышынскi й Януш, прыцiшыўшы галасы, доўга радзiлiся мiж сабой - што рабiць? Потым Януш запытаў:
- А цi не пайшоў-бы ты, ойча, у вёску? Тут недалёка... А?
- Як у вёску? - абурыўся манах. - Як я бачу, сыне мой, ты не далёка ад загубы, i вуснамi тваiмi прамаўляюць сiлы апякельныя. Iбо, як кажа Сьвятое Пiсьмо: "Нечэсьцiе тваё настроiла гэтак вусны твае, i ты выбраў мову Нячыстага".
- Чаму-ж так, ойча? - спалохаўся пан Януш. - Я-ж нiчога злога не сказаў, i ня скрыўдзiў цябе. Нашто вiнавацiш мяне так моцна?
- Ня я кажу, Сьвятое Пiсьмо кажа: "Цябе вiнавацяць вусны твае, а ня я, i твой язык гаворыць супраць цябе". Ты-ж пасылаеш мяне ў вёску начаваць, а не падумаў аб тым, што ў той самай вёсцы няверныя пагане жывуць. Беражыся, слабаверны! Бо ад гневу Божага нiдзе не схаваесься, нi ў полi, нi ў лесе, нi ў хаце, нi ў Замку мураваным. Як прарок Iсая кажа: "Iбо ад гласу Гасподня скалатнецца Ассур, жэзлам паражаны".
Пан Януш сапраўды перастрашыўся, але ўпускаць манаха ўсё-ж не хацелася. На падтрымку прыйшоў пан Прышынскi, якi, хоць i сам дрыжэў ад страхотных слоў манаха, аднак прамовiў, прабуючы апошнi сродак:
- З радасьцю мы прынялi-б цябе, сьвентаблiвы ойча, i далi-б належны прытулак такому дарагому госьцю, але мы ня можам рызыкаваць тваiм жыцьцём i жыцьцём таго шляхетнага юнака, што стаiць побач цябе. Вось-вось спадзяёмся нападу апрышак, якiя швэндаюцца па ваколiцы. Iдзi сабе лепей, сьвентаблiвы ойча, i ня гневайся. Неспакойныя зараз часы...
- Каго мае трапiць правiца Гасподня, той ня ўхiлiцца ад яе, - пасьпешна запярэчыў манах, - а хто мае памiлаваным быць, той i будзе памiлаваны!
Януш i Прышынскi моўчкi перазiрнулiся, зьбiтыя з панталыку ўпартасьцю манаха. Зьнiзу йзноў даляцеў голас, але быў ён нецярплiвы й пагрозьлiвы:
- Што-ж, калi ня хочаце даць прытулак пакорнаму манаху й шляхотнаму паслушнiку, то мы пойдзем сабе. Але памятайце, панове, што, вярнуўшыся ў Кракаў, перадам падрабязна ўсё айцу Прыёру, а ён не прамiне далажыць апякуну нашаму, Яго Мосьцi Каралю!
Напамiн аб Ягайлу зрабiў сваю справу. Пан Януш яшчэ добра памятаў сваё апошняе спатканьне з Каралём, i таму, безнадзейна зiрнуўшы на Прышынскага, махнуў рукой вартавым.
Загрымелi ланцугi, зарыпела цяжкая брама, i манах з пакорлiвым выглядам, але ўпэўненым крокам уступiў у Камянецкiя муры. Яго вачам адчынiўся грозны малюнак: адразу супраць брамы, сажнях у дваццацi, разявiла хiжацкую пашчу вялiзарная гармата. Абапал яе высiўся высокi вал з сухога ламачча ў пярэмежку з кулямi саломы. Вал меў выгляд вялiзарнае падковы, сутыкаючайся сваiмi канцамi з мураванымi сьценамi замку. Наколькi было бачна за будынкамi, усюды маячылi шоламы й шчыты вояў.
- Госпадзi памiлуй! - ускрыкнуў устрывожаны, але не разгубiўшыся Францiшак. - Цi мо' й сапраўды чакаеце нападу апрышак? Уратуй нас, Божа, i памiлуй...
- Розна бывае, сьвентаблiвы ойча, - адказаў пан Януш. - Можа й прыйдзецца, пся маць, баранiцца, а можа й не...
Манаха й паслушнiка завялi ў вызначаны для iх пакой i недвухсэнсова далi зразумець, каб да ранiцы яны адтуль не вылазiлi. Але не такi быў "айцец Францыск", i не для таго сюды прыйшоў, каб сядзець склаўшы рукi ў задушным пакоi. Хуценька паклаўшы "паслушнiка" адпачываць, ён выйшаў на двор. Ужо сьцямнела. Там i сям палалi вогнiшчы, каля якiх папераменна грэлiся вартавыя.
Павольнай хадой, штось мармычучы сабе пад нос, Францiшак бадзяўся па цэламу Замку. Агледзеў усе будынкi, зазiрнуў у стайнi, некалькi разоў падняўся на муры. Углядаючыся ўпотай у глухую цемру прадзамкавых абшараў, прабаваў загутарыць з вартавымi гайдукамi. Стараўся даведацца ад iх, цi не пранюхалi ў Замку аб намерах Сыча. Але, як было вiдаць, яго ў гэтым выперадзiлi, i нi адзiн з гайдукоў не адказаў на ягоныя прывiтаньнi. Маўчалi.
Так i блукаў ён самотна й маўклiва ад сьцяны да сьцяны, ад будынка да будынка. Нiхто не рабiў яму перашкодаў. Толькi два мейсцы былi забароненыя, нават блiзка не падпусьцiлi: гармата й нiзкая шырокая вежа з вузкiмi й чорнымi шчылiнамi байнiц, - "Ваяводава вежа", як ахрысьцiў яе Францiшак. Некалькi разоў, i з розных бакоў, прабаваў ён як-бы выпадкова, наблiзiцца да яе, але кожны раз за дзясятак крокаў да страшнае вязьнiцы, упiраўся грудзьмi ў востры наканечнiк галябарды маўклiвага вартавога.
Варта вежы адрозьнiвалася ад усёй залогi Замку сваёй зброяй, вопраткай i нязломнай рашучасьцю. "Палякi Януша" - здагадаўся Францiшак, i разважлiва вырашыў пакiнуць свае спробы. Вярнуўся ў свой пакой i паспрабаваў спакойна абдумаць стварыўшаеся становiшча. Больш за ўсё непакоiла яго гармата...
Час няўмольна рухаўся. I чым глушэй рабiлася ноч, тым болей непакоiўся Францiшак, на свае ўласныя вочы пераканаўшыся ў сiле Камянецкае абароны. Каб ведаў Сыч... Страшна было й падумаць, што мелася неўзабаве стацца. Колькi крывi пральлецца ў гэтую цёмную непрыветную ноч, i цi хоць удасца вызвалiць Ваяводу?
Францiшак прысеў на край ложка, у ног безтурботна спаўшага "паслушнiка", i, абхапiўшы рукамi галаву, цяжка задумаўся. Думкi яго круцiлiся наўкола гарматы й вялiкага лiку ўзброенае залогi... Як абязьсiлiць iх?...
* * *
У вялiкай пахмурай залi, асьвечанай некалькiмi патрэскваючымi й моргаючымi сьвечкамi, за сталом сядзелi тры чалавекi. Нягледзячы на пост, на стале ляжыць вялiкае ўсмажанае парася, i стаяць напоўненыя вiном кубкi. На сьценах цьмяна паблiскваюць паразьвешаныя шчыты, шоламы, мячы, сякеры й розныя паляўнiчыя трафэi - скуры, рогi, iклы. Некалькi вялiкiх, апраўленых у пазалочаныя рамы малюнкаў, асьвяжаюць прыгожымi краявiдамi змрочную залю. З-за вокан даносяцца прыглушаныя перагукi варты. Чырвонымi ўздыхамi вогнiшчаў, час ад часу, успыхваюць вузкiя вокны-байнiцы.
Аддзiраючы рукамi кавалак парасяцiны й запiваючы яе вiном, субяседнiкi панура маўчаць. Чуваць толькi хруст касьцей на зубах ды гучнае чмяканьне. Дзесь пад падлогай папiсквае мыш...
Пан Прышынскi страшэнна незадаволены з усёй гэтай гiсторыi з Ваяводай: "Нашто было патрэбна яго выкрадаць? Гэта-ж простая дарожка на шыбенiцу... I якая нячыстая панесла пана Станiслава выбраць якраз Камянец? Мусiць, у Крэва не захацеў, баiцца..."
Гарднiчы Лазiнскi хмурыцца зь iншае прычыны. Яго непакоiць маўчаньне Нiкульскага з Турна. Абяцаў яшчэ ўчора прыехаць... Цi мо' здарылася што?
Пан Януш выцiрае жменяй тлушч на вуснах i доўгiм поглядам углядаецца ў задумлiвыя твары сваiх субяседнiкаў. Нэрвова выпiвае свой кубак. Яму не падабаецца iхны прыгнечаны настрой, толькi баязьлiвасьцю яго можна вытлумачыць. А баязьлiўцамi пан Януш пагарджае...
З надворку даносiцца ажыўлены людзкi гоман i крыкi...
У гэты момант у залю ўрываецца перастрашаны гайдук. Перавёўшы дух, ён крычыць:
- Апрышкi! Яснавельможны Пане, апрышкi!... Каля брамы!...
Пан Януш пасьпешна выпiвае яшчэ адзiн кубак вiна й, не зважаючы на сваiх субяседнiкаў, выбягае з-за стала, на хаду зашпiльваючы пас.
- Ва ймя Айца й Сына й Сьвятога Духа... - хрысьцiцца Прышынскi, пасьпяшаючы за iм усьлед. - Што-ж цяпер будзе? Цi адаб'ём? Госпадзе зьлiтуйся над намi... Заступi нас, Уладарка наша Беззаганная...
Лазiнскi не сьпяшаецца. Ён ведае, што пан Януш стане на чале залогi й абаронiць замак - гэта стары й дасьвечаны ваяка. Тут непакоiцца няма чаго. Але бывае рознае, i таму, у выпадку чаго, трэба будзе тое-сёе схаваць. Каб i сьледу не засталося... Злосна ўсьмiхнуўшыся, Лазiнскi памацаў свой кiнжал, i выйшаў празь iншыя дзьверы.
Хутка ён быў ужо каля прысадзiстае вежы. Польская варта не чынiла яму перашкодаў, i ён, амаль бязгучна, зьнiк у панурым скляпеньнi маўклiвай вязьнiцы...
Пан Януш узьбег па сходах на мур. Тут ужо тоўпiлiся гайдукi з заладаванымi самастрэламi й лукамi.
У нiзу, пад муром, на колькi было бачна празь цемру, варушылася людзкое мора, ашчацiненае дзiдамi, галябардамi й вiламi... Вiднелiся доўгiя драбiны й жордкi з гакамi. Там i сям палалi паходнi...
На чале ўсёй гэтай масы ўзброеных людзей, стаяў чалавек у рыцарскiм панцыры i зь сякерай у руках. Твару яго не было бачна, але Янушу здалося, што гэты чалавек усьмiхаецца - выклiкаюча й насьмешлiва.
Кроў ударыла ў твар старому ваяру, i ён гукнуў:
- Гэй, быдле, пся маць! Правальвайце прэч адсюль, пакуль не залiў вам пад скуру!
Пачуўся агульны рогат, а чалавек у панцыры прамовiў:
- Слухай, Януш зь Езёрска! I ты, Прышынскi! I ты, Лазiнскi! Зараз-жа адчыняйце браму й складайце зброю! Вас занадта мала, каб маглi супрацiвiцца мне! Падмогi не чакайце нi адкуль, бо ўсё сьпiць, а Турна спалена. Абяцаю захаваць вашае жыцьцё ўзамен на неадкладную здачу Замку, выдачу ўсiх палонных i ўплату лупу!
На мурох запанавала напружаная цiшыня, зь якой пачуўся голас Януша, насьмешлiвы й кплiвы:
- Зь кiм-жа гэта маю гонар гутарыць, пся маць? Хто гэты Яснавяльможны Пан, што загадвае мне скласьцi зброю, i абяцае падараваць мне жыцьцё, ня ўзяўшы мяне яшчэ ў палон?
- Я Сыч! - прагучэў кароткi адказ.
- Дык слухай, Сыч! Ты, правадыр рабаўнiкоў i забойцаў! Ты начны валацуга! Пятля ўжо даўно плача па тваёй паганай шыi... I нядоўга ўжо ёй засталося чакаць. Пачынай штурм, пся маць, калi чуесься ў сiлах, але ня думай, што ён табе ўдасца! Камянец не па тваiх зубах... Калi кажаш праўду пра Турна, то запамятай сабе, сабачая скура, што дорага за гэта заплацiш! Можаш сказаць мне, дзе зараз пан Нiкульскi?
- Тваю сабачую душу ў пекле чакае! - пачуўся выкрык з натоўпу апрышак. Пасьпяшацца загадваў!
Януш нiчога не адказаў i моўчкi махнуў рукой сваiм людзям. Стрэлы градам сыпанулi з абодвух бакоў. Пачулiся енкi й праклёны.
Сычаняты рынулiся на штурм. Замiльгалi даўжэзныя жордкi, зрываючы абаронцаў з муроў. Драбiны вырастаюць як з-пад зямлi й упiраюцца ў муры Замку. Хмары стрэлаў заганяюць абаронцаў пад абарону забарола. Гайдукi страляюць усё радзей i радзей, у скважнi немагчыма высунуцца...
Прабуджаны голасам ад сваiх думкаў, Францiшак пабудзiў Мiколку, i пацягнуў яго прэч з пакою, ня даўшы хлапчуку нават прачухацца.
На асьветленым вогнiшчамi падворку, ужо вiднелiся першыя забiтыя й параненыя. Стрэлы сычанятаў, пералятаючы цераз замкавыя муры, з гучным лопатам адляталi ад мураваных будынкаў.
Францiшак у першы момант разгубiўся. Ён, хоць i быў гатовы да штурму, аднак уяўляў яго сабе йначай. Падабраўшы крысы сваёй манашай расы, ён кiнуўся бегма да брамы, сам яшчэ ня ведаючы навошта. Па дарозе ён убачыў, што гайдукi засыпаюць порах у гармату. Тут-жа на посьцiлцы, ляжыць купа насечанага волава й пыжоў. Некалькi бачуркаў з порахам стаяць паводдаль. Ад папярэдняе разгубленасьцi не засталося й сьледу. Убачыўшы пана Януша, падбег да яго й, састроiўшы перастрашаны твар, залапатаў:
- Госпадзi Божа мой! Госпадзi Божа мой! Цi мо' канец сьвету настаў? Прэсьвятая Багародзiца, сыне мой, што-ж будзе? Не пускай iх, не пускай, харобры Рыцар!...
Януш усьмiхнуўся, i, каб супакоiць манаха, прамовiў:
- Ня бойся, сьвентаблiвы ойча. Нiчога страшнога няма! Апрышкi, гэта ня войска, яны й штурмуюць як апрышкi - з фронту, у лоб. А няма таго, каб з бакоў навалiцца. Зараз яны браму крышыць будуць, бервяно прывалаклi, а мы iх з гарматы й пачастуем. Ня бойся, ойча, а тады ў мячы возьмем.
Тут Францiшак прыкмецiў, што з усiх бакоў, ка завалу перад брамай, сьцякаюцца ўзброеныя людзi й шыкуюцца лавай. "З муроў паздымаў - здагадаўся ён, - напэўна, толькi варту пакiнуў, а рэшту сюды сьцягае. Усё лацьвей Кандрату й Кiрыму будзе".
23. БIТВА
Лёкка парыпваючы сьнегам, са рва вылезьлi дзьве постацi й, прыцiснуўшыся да муру, прыслухалiся. Вартавых не было чуваць...
Галас i грукат бойкi каля брамы даносiўся зусiм ясна. Выразна чулiся людзкiя галасы й звон зброi. Глуха бухала бервяно ў дубовую, акутую жалезам, браму. Лёкка шамацелi стрэлы, пралятаючы над галавой.
Кандрат падрыхтаваў лук i, задраўшы галаву, сачыў за прасьветамi скважняў.
Кiрым, адыйшоўшы некалькi крокаў назад, разматаў з пасу вяроўку й наматаў яе на локаць. Уважна абмацаў пятлю, i, пакруцiўшы ўвесь скрутак над галавой, зь сiлай пусьцiў яе ўгару. Вяроўка, як зьмяя, нячутна размотвалася ў паветры, другi канец яе быў моцна зацiснуты ў руцэ Кiрыма. Вось ён прысеў. Зьлёкку патузаў за вяроўку, зацягваючы мацней ухапiўшуюся за зубец забарола пятлю, i, вярнуўшыся да Кандрата, прашапацеў:
- Трымаецца...
- Ужо?
- Угу.
- Ну, то лезь... Можа, меч тут пакiнеш?
Кiрым адразу папляваў на далонi, моўчкi зацiснуў меч памiж ног i, як кот, палез уверх. Нi адзiн гук ня вырваўся з-пад ягоных спрытных рук i ног.
Кандрат, затаiўшы подых, чакаў.
Вось ужо няясны цень Кiрыма абазначыўся на гранi муру. Кандрат з палёккай перавёў дух...
I раптам, грукатаючы зброяй, паказаўся вартавы. Ён наблiжаўся павольнай хадой, часта спыняючыся й прыслухоўваючыся...
Лязгат зброi быў ужо зусiм блiзка.
Кандрат прыцiснуўся сьпiнай да муру й замёр, не адрываючы вачэй ад скурчыўшагася Кiрыма.
Вартавы памаленьку прайшоў мiма. Ён нiчога не заўважыў. Але як на лiха, спынiўся сажнях у чатырох ад Кiрыма, i, абапёршыся плячом аб забарола, стаў углядацца ў цемру, часта паварачваючы галаву ўбок брамы, адкуль даносiўся ўсё нарастаючы грукат.
Кiрым нерухома павiс на вяроўцы, баючыся варухнуць нават пальцам. Зараз ён усёй душой шкадаваў, што не пакiнуў меч унiзу, з Кандратам. Безь мяча было-б лацьвей перабрацца на мур i кiнжалам управiцца з вартавым. А так прыходзiцца бязьдзейна боўтацца ў паветры й чакаць. Рукi пачалi паступова замляваць... Кiрым адчуў, што зараз пачне зсоўвацца на нiз...
Ён напружыў мускулы, падцiснуўся трохi вышэй, i, зрабiўшы нялюдзкi высiлак, лёг чэравам на халоднае каменьне муру. Высокiя зубцы забарола засланялi яго цяпер ад вачэй гайдука. Хуценька разшпiлiўшы пас, Кiрым вызвалiўся ад грувасткага мяча, i асьцярожна паклаў яго побач сябе. Высмыкнуў з похвы кiнжал i ўзяў яго ў зубы. Падцягнуў ногi й, перакулiўшыся на бок, прысеў у скважнi. Цяпер адпачнуць i супакоiцца. Увесь час стрымлiваны подых разьпiраў грудзi. На вуснах выступiла соль. Шырока разтулiўшы вусны, але не выпускаючы кiнжалу з зубоў, Кiрым некалькi разоў глыбока ўздыхнуў...
Вартавы, нiчога не падазраючы, спакойна прыслухоўваўся да гукаў бою. Ён не заўважыў, як цёмны цень, сагнуўшыся, наблiжаўся з тылу.
З гарашчымi вачамi, як начны драпежнiк, Кiрым зрабiў апошнi скок i ўсадзiў кiнжал. Нават ня вохнуўшы, гайдук зь перарэзаным горлам, цяжка абвалiўся на рукi свайму забойцу.
Не губляючы час, Кiрым перавалiў вартавога праз скважню й, падхапiўшы яго за ногi, сапхнуў унiз з муру.
Глуха чмякнуўся труп за сьпiнай у Кандрата. Зьверху пачуўся ледзь чутны шопат:
- Хадзi, Кандрат, хутка...
Кандрат адразу-ж ухапiўся за вяроўку, i, з хуткасьцю, на якую дазваляў яго вялiзарны рост, узабраўся на мур.
Хутка зматалi вяроўку. Знайшлi прыступкi, вядучыя ўнiз i неўзабаве апынулiся з тылу панскага будынку. Адсюль да вежы рукой падаць...
Нецярпеньне так i падмывала Кiрыма, i толькi цяжкая рука Кандрата ўтрымала яго на мейсцы.
- Не сьпяшайся! Пасьпееш! - злосна прашапацеў ён. - Iх тут чатыры, а нас толькi двох.
Рослыя палякi, пiльнаваўшыя вежу, як i вартавы на муру перад гэтым, больш цiкавiлiся грукатам, даносячымся ад брамы, чым сваiм абавязкам. Яны раз за разам адбягалi ад свайго паста, каб зiрнуць на асьветлены вогнiшчамi пляц каля гарматы.
Раптам, у супрацьлежным канцу падворку, у стайнi, выбухнуў пажар. З гучным трэскам занялася саламяная страха. Гарачыя языкi полымя з глухiм сыканьнем аблiзвалi чорную глыбiню ночы. Слупы iскраў фантастычнымi фантанамi разсыпалiся высока над бушуючым агнём... З насьцеж разчыненай брамы, з клубамi дыму, выносiлiся звар'яцелыя ад страху конi, аглашаючы паветра дзiкiм iржаньнем. На адзiн момант, у дыму мiльгнула раса бэнэдыктынца. Ён заўзята размахваў сваiм доўгiм кiем...
- Францiшак! - прашапацеў Кандрат. - Конi ратуе...
Асьлепленая агнём i страхам, жывёла пачала кiдацца па падворку, зьнiшчаючы й калечачы ўсё жывое, што траплялася на шляху.
Некалькi коней, шалёным галёпам, несьлiся на вежу. Вартавы, каб унiкнуць конскiх капытоў, падаўся ў тыл i... трапiў у жалезныя абдымкi Кандрата. Не марудзячы, Кiрым перарэзаў горла й яму.
Цяпер, карыстаючыся зь перапалоху, можна было дзейнiчаць сьмялей. Абодва адразу кiнулiся шукаць вартаўнiкоў. Дваiх паклалi на мейсцы, а трэцяга абяззброiлi й прымусiлi грукаць у нiзкiя чорныя дзьверы вязьнiцы. Зь лязом кiнжала каля горла вартавы некалькi разоў паўтарыў умоўны стук. З-за дзьвяроў пачуўся гучны, але прыглушаны мурам, голас:
- Хто там?
Вартавы не адказаў, толькi злосна зiрнуў на Кандрата. Кiрым нацiснуў кiнжалам яму на горла й, рашучым рухам галавы, загадаў яму адказаць.
- Я! Збых! - прахрыпеў палонны. - Ад пана Януша...
Ад сярэдзiны загрымела засаўка.
Кандрат падрыхтаваў меч i стаў побач Збыха.
Цяжка й з рыпам падалiся дзьверы, i ў iх зьявiўся неймаверна вялiзны чалавек, голы да пасу. Ён засланiў сабою ўвесь праход i выставiў уперад руку з паходняй, каб асьветлiць прышэльцаў. Кандрат адразу, з усяе сiлы, парнуў яго ў чэрава. Чалавек iкнуў, выпусьцiў паходню ды з храпам абвалiўся на сьпiну.
Падхапiўшы паходню, Кандрат праскочыў у дзьверы, за iм Кiрым прапiхнуў палоннага й увайшоў сам. Хутка зачынiлi дзьверы на засаўку, скруцiлi паляку за сьпiнай рукi, i аглядзелi памяшканьне. У левым куту чарнела дзiрка з прыступкамi ўгору, у правым прыступкi вялi ўнiз. Кiрым адразу аглядзеў верх вежы й, не знайшоўшы там нiкога, вярнуўся да Кандрата.
Прыступкi ў падзямельле былi мокрыя й сьлiзкiя ад цьвiлi. Зьнiзу пранiкала чырванаватае сьвятло й чулiся невыразныя галасы...
- Хто гэта? - указаў Кандрат на разпасьцёртага волата.
- Кат... - нехаця адказаў Збых.
- А шмат iх там унiзе?
Палонны не адказаў, паспрабаваў разарваць сьцiскаючыя рукi путы, але кiнжал Кiрыма йзноў прымусiў яго загутарыць:
- Двох... Яшчэ адзiн такi-ж, - указаў ён на забiтага - i пан Лазiнскi, ён тут Гараднiчым...
- Добра! Вядзi ўнiз! - загадаў Кандрат i мiргнуў Кiрыму - "маўляў, трымайся цяпер!"
* * *
Мiж тым, Францiшак, выгнаўшы коней са стайнi й разагнаўшы iх па падворку, гукнуў свайго "паслушнiка". Мiколка, за гэты час, управiўся падпалiць скiрты саломы, укладзеныя за грыднiцаю, i яны цяпер палалi, шугаючы полымем высока ў неба.
Пабраўшыся за рукi, абодва падпальшчыкi кiнулiся бегма да гарматы. Але па дарозе Францiшак перадумаў i завярнуў у другi бок. Абагнуўшы панскi будынак, яны выбеглi да вежы. Тут панавала цемра. Сьвятло ад пажару сюды амаль не дасягала. Мiколка з разгону спатыкнуўся аб нешта цьвёрдае й ва ўвесь рост грымнуўся аб зямлю. Кроў пырскнула з разьбiтага носу. Ён гучна засапцеў i абмацаў разьцягнуўшагася на сьнягу вартаўнiка.
- Ага! Знацца, Кандрат тут пабываў! - узрадаваўся Францiшак. - А гэта яго сьлед! За нос не бядуй! Дзе лес сякуць, там трэскi ляцяць! Ды ты-ж ня плач, Мiколка, а сьнегу прыкладзi.
Няшчасны хлапчук нiчога не адказаў, толькi яшчэ мацней пачаў сапцi, ды прыняўся старанна размазваць рукамi кроў. Уся цiкавасьць небясьпечнае выправы адразу зьнiкла, засталося толькi незадаволеньне й горкая крыўда. Мiколка ўжо не любiў Сыча за тое, што адправiў яго сюды, не любiў Францiшка за тое, што прывёў яго сюды. А болей за ўсiх не любiў старога Кандрата Тура, як галоўнага вiнаваўцы разьбiтага носу: паразкладаў забiтых па дарозе й ганарыцца яшчэ сваёй рысяй скурай на плашчы... А можа, Кандрат не наўмысьля паклаў таго тут? Можа, ён сам сюды ўпаў? Дый наўрад цi ён надзеў сёньня свой прыгожы плашч... Вось каб намаляваць яго так, у гэтым плашчы, у панцыры, зь пёрамi на шоламе прыгожы быў-бы малюнак! Вось-бы навучыцца маляваць... I так гэта хочацца Мiколку - намаляваць Кандрата - вялiкага, прыгожага й адважнага Кандрата, што ён забываецца пра свой боль i ўвесь аддаецца марам. Ён ведае, што гэтыя мары ня могуць зьдзейсьнiцца. Не для яго, беднага, бяздомнага валацугi, iснуюць сапраўдныя навука й мастацтва. А як-бы хацелася... I ён марыць, марыць...
- Угу! Толькi я ня надта веру, каб яны ўпусьцiлi ў Замак Францiшка.
- Не бядуй! Упусьцяць! Уважай толькi, каб у час знайшоў Ваяводу. I калi здарыцца нагода, той самай дарогай, што прыйшоў, i ўцякай, не чакай на нас. Бо ня веру я, каб мы маглi Камянец узяць. Занадта ён моцны!
Сонца наблiжалася к паўдню. Пашарэлы сьнег разтаў. Ялiны й сосны вышэй уздымалi свае лапчастыя галiны, вызваленыя ад сьнежнага цяжару. Пупышкi на бярэзiнах прыкметна набухлi, i, здавалася, вось-вось выпырснуць яскрава-зялёным уборам.
Трое назiральнiкаў асьцярожна адпаўзьлi назад у лес. Тут iх чакала купа людзей з асёдлымi коньмi, на адным зь якiх сядзеў пахмуры й перастрашаны чэляднiк з Турна.
Сыч, Кандрат i Кiрым адразу падыйшлi да яго.
- Слухай, старына! - запытаў Сыч. - Ты, напэўна, ня раз бываў у Камянцы?
- Бываў... Часамi прыходзiлася...
- Вось i добра! Дзе там вязьнiца?
Чэляднiк задумаўся, утаропiўшы вочы ў конскую грыву.
- Уважай, стары, без круцельства! - папярэдзiў Сыч. - Сам бачыш, якiя бярэзiны высозныя... Хаця да неба й не дасягаюць...
- Яснавельможны Пане, ня мне круцельствам займацца, застары ўжо, але ў галаву не вазьму, як вытлумачыць, дзе тыя лёхi. Каб хто з вас ведаў Замак...
- А ты ўважай, што мы ўсе ведаем, i разказвай, - падбадзёрыў Францiшак.
- Ну добра. Толькi тады, як што якое, на мяне не наракайце. Вось-жа, як увайсьцi ў падворак, дык па правай руцэ будзе панскi будынак. Разпазнаеце яго адразу, на два паверхi, i ганак такi шырозны са слупамi. Па левай руцэ каморы, грыднiцы, стайнi, адна да другой папрылепваны, але ня тут шукаць трэба. Як мiнуць панскi будынак, адразу-ж за iм, вiдаць вежу прысадкаватую. Яна зусiм нiзкая, нават на вежу не падобная, але мацнюшчая. Там i ў дзень, i ў ночы варта стаiць, i там-жа ўваход у падзямельлi. Але ня ведаю я, цi ваш Ваявода там, цi не.
- Колькi там вартавых? - пацiкавiўся Кандрат.
- Чатырох было знадворку, i двох унутрох...
- Добра, стары! Калi ўсю праўду разказаў, то ня толькi адпушчу цябе на волю, а й узнагароджу! - паабяцаў Сыч.
- Дзякую, Яснавельможны Пане! дзякую! Уважайце толькi, там каля тае вежы калодзезь ёсьць, бяз срубу. Людзi кажуць, што ў iм дна нямашака, i ўночы зь яго енкi пякельныя чуюцца...
Сыч махнуў рукой, i чэляднiка адразу-ж павялi ў глыб лесу, да галоўнага абозу. Дзесь зьнiк i Францiшак.
Кiрым прыкметна хваляваўся, баючыся, каб ня здарылася, як у Турна, i ўся выправа не пайшла на марна. Нават есьцi ня мог, i рашуча адмовiўся, калi яму запрапанавалi кавалак смажанай аленiны.
Раптам з-за дрэва зьявiўся малады, стрыжаны й круглатвары манах-бэнэдыктынец, а за iм прыгладжаны й прылiзаны падлетак-паслушнiк.
Кiрым, ад неспадзеўкi, аж адскочыў у тыл i схапiўся за кiнжал. Яго хуткiя вочкi пачалi хутка шукаць мiж дрэвамi - цi няма там захаванага войска. Але ўсё было спакойна. Устрывожыўся Кiрым таму, што такiх мнiхаў ён бачыў у Кракаве, у Славянскай Калегii[35], i ведаў, што яны карыстаюцца асаблiвай ласкай самаго Караля Ягайлы. Яго зьдзiўленьне яшчэ больш узрасло, калi Сыч падыйшоў да манаха й, ляснуўшы яму па плячу, жартаўлiва прамовiў:
- Ну, айцец Францыск, iдзi. Ды памалiся там за нас няверных.
- Яко-жэ й падабае, неразумныя вы авечкi. Уратован будзе, хто пакаецца, сьмiрэнна сьцьвердзiў манах, а паслушнiк разплыўся ў шырокай усьмешцы.
Кiрым ня верыў сваiм вачам i вушам. Голас манаха здаваўся да немагчымасьцi знаёмым, але твар зусiм чужы - тлусты й брыдкi.
Манах строга зiрнуў на паслушнiка й, даўшы яму па патылiцы, заўважыў:
- Прысьвяцiўшы сябе навуцы, сыне мой, непрыстойна ёсьць рагатаць з кожнай глупоты. Навука ня любiць жарту й пустотаў. Толькi стараньнем i павагай можна адчынiць дзьверы к таямнiцам веды й розуму!
Паслушнiк заўсьмiхаўся яшчэ шырэй, а Сыч дык аж ухапiўся за чэрава ад рогату:
- Ну й Францiшак! Сам сябе перавяршыў! А Даша - дык, напэўна, i не пазнала-бы, якраз як Кiрым. Ха-ха-ха...
- Францiшка... - працягнуў нерашуча Кiрым. - Айца Францыск...
Даўно ўжо так не рагаталi гэтыя суровыя людзi, якiх бязьлiтасны лёс павыганяў з родных хатаў, паадрываў ад родных i блiзкiх, ды кiнуў у жыцьцёвую завiруху, паставiўшы паза законам. Гучны рогат добрае сотнi людзей доўга яшчэ разносiўся па пушчы, разганяючы перапалоханую дзiчыну. А Францiшак стараўся. Стараўся з усiх сiлаў павесялiць сваiх добрых i адважных сяброў. У абед аж давiлiся ежай ад яго выбрыкаў. I па абедзе, цэлай зграяй бадзялiся за iм, выслухваючы яго казаньнi й павучэньнi...
Нарэшце дзень наблiзiўся к вечару. Сонца чырвонай куляй зблiжалася да небасхiлу. Сьнег пакрапчэў i пакрыўся тонкай ледзяной карой.
Каля брамы Камянецкага Замку спынiлiся два падарожнiкi - айцец Францыск i паслушнiк Мiкалай. Абодва, згодна з тагачасным звычаем, узброеныя лёккiмi мячамi й паляўнiчымi нажамi. У паслушнiка закiнуты за плечы лук i калчан са стрэламi. Манах упэўнена загрукаў у дубовую браму сваiм доўгiм завостраным кiем (якi ў выпадку патрэбы мог сысьцi й за дзiду).
Нiхто не адгукнуўся.
Манах загрукаў настойлiвей.
Тады, зьверху, з муру, пачуўся грубы й злосны вокрык:
- Чаго там грукаеш? Прэч адсюль! Нiкога не дазволена ўпускаць!
- "Пастукайце, i адчыняць вам", кажа Сьвятое Пiсьмо, - запярэчыў сурова манах. - А яко-жэ й вы ёсьць верныя Хрысьцiяне, то ня можаце працiвiцца законам Гасподнiм!
Гайдук аж разгубiўся ад такога моцнага доваду, i некаторы час моўчкi прыглядаўся прышэльцам. Потым, схамянуўшыся, прамовiў, але ўжо ня так груба й злосна:
- Слухай, ойча. Кажу табе, што нiкога не дазволена ўпускаць, ды яшчэ пад вечар...
- А ты йдзi й спытайся дазволу, а за тое памяну цябе ў модлах сваiх. Iдзi-ж, не марудзь!
Гайдук нерашуча патаптаўся на мейсцы, але, падбадзёраны ўпартасьцю манаха, усё-ж адправiўся шукаць Гараднiчага, цi каго-небудзь са шляхты.
Уплыло нямала часу. Манах i паслушнiк пачалi мерзнуць. Мароз пашчыпваў шчокi й нос. Аж нарэшце на муры зьявiўся пан Прышынскi - уласьнiк Замку, i пан Януш зь Езёрска. Абодва дапытлiва аглядзелi падарожнiкаў, не парпусьцiўшы нi адной драбнiцы ў iхнай вопратцы.
- Што хочаш, сьвентаблiвы ойча? - неўзабаве пачцiва гукнуў пан Януш, не жадаючы наклiкаць на сябе няласку бэнэдыктынца.
- Нiчога ня хочу й нiчога не прашу. Адчынiце толькi браму й пусьцiце пераначаваць.
Прышынскi й Януш, прыцiшыўшы галасы, доўга радзiлiся мiж сабой - што рабiць? Потым Януш запытаў:
- А цi не пайшоў-бы ты, ойча, у вёску? Тут недалёка... А?
- Як у вёску? - абурыўся манах. - Як я бачу, сыне мой, ты не далёка ад загубы, i вуснамi тваiмi прамаўляюць сiлы апякельныя. Iбо, як кажа Сьвятое Пiсьмо: "Нечэсьцiе тваё настроiла гэтак вусны твае, i ты выбраў мову Нячыстага".
- Чаму-ж так, ойча? - спалохаўся пан Януш. - Я-ж нiчога злога не сказаў, i ня скрыўдзiў цябе. Нашто вiнавацiш мяне так моцна?
- Ня я кажу, Сьвятое Пiсьмо кажа: "Цябе вiнавацяць вусны твае, а ня я, i твой язык гаворыць супраць цябе". Ты-ж пасылаеш мяне ў вёску начаваць, а не падумаў аб тым, што ў той самай вёсцы няверныя пагане жывуць. Беражыся, слабаверны! Бо ад гневу Божага нiдзе не схаваесься, нi ў полi, нi ў лесе, нi ў хаце, нi ў Замку мураваным. Як прарок Iсая кажа: "Iбо ад гласу Гасподня скалатнецца Ассур, жэзлам паражаны".
Пан Януш сапраўды перастрашыўся, але ўпускаць манаха ўсё-ж не хацелася. На падтрымку прыйшоў пан Прышынскi, якi, хоць i сам дрыжэў ад страхотных слоў манаха, аднак прамовiў, прабуючы апошнi сродак:
- З радасьцю мы прынялi-б цябе, сьвентаблiвы ойча, i далi-б належны прытулак такому дарагому госьцю, але мы ня можам рызыкаваць тваiм жыцьцём i жыцьцём таго шляхетнага юнака, што стаiць побач цябе. Вось-вось спадзяёмся нападу апрышак, якiя швэндаюцца па ваколiцы. Iдзi сабе лепей, сьвентаблiвы ойча, i ня гневайся. Неспакойныя зараз часы...
- Каго мае трапiць правiца Гасподня, той ня ўхiлiцца ад яе, - пасьпешна запярэчыў манах, - а хто мае памiлаваным быць, той i будзе памiлаваны!
Януш i Прышынскi моўчкi перазiрнулiся, зьбiтыя з панталыку ўпартасьцю манаха. Зьнiзу йзноў даляцеў голас, але быў ён нецярплiвы й пагрозьлiвы:
- Што-ж, калi ня хочаце даць прытулак пакорнаму манаху й шляхотнаму паслушнiку, то мы пойдзем сабе. Але памятайце, панове, што, вярнуўшыся ў Кракаў, перадам падрабязна ўсё айцу Прыёру, а ён не прамiне далажыць апякуну нашаму, Яго Мосьцi Каралю!
Напамiн аб Ягайлу зрабiў сваю справу. Пан Януш яшчэ добра памятаў сваё апошняе спатканьне з Каралём, i таму, безнадзейна зiрнуўшы на Прышынскага, махнуў рукой вартавым.
Загрымелi ланцугi, зарыпела цяжкая брама, i манах з пакорлiвым выглядам, але ўпэўненым крокам уступiў у Камянецкiя муры. Яго вачам адчынiўся грозны малюнак: адразу супраць брамы, сажнях у дваццацi, разявiла хiжацкую пашчу вялiзарная гармата. Абапал яе высiўся высокi вал з сухога ламачча ў пярэмежку з кулямi саломы. Вал меў выгляд вялiзарнае падковы, сутыкаючайся сваiмi канцамi з мураванымi сьценамi замку. Наколькi было бачна за будынкамi, усюды маячылi шоламы й шчыты вояў.
- Госпадзi памiлуй! - ускрыкнуў устрывожаны, але не разгубiўшыся Францiшак. - Цi мо' й сапраўды чакаеце нападу апрышак? Уратуй нас, Божа, i памiлуй...
- Розна бывае, сьвентаблiвы ойча, - адказаў пан Януш. - Можа й прыйдзецца, пся маць, баранiцца, а можа й не...
Манаха й паслушнiка завялi ў вызначаны для iх пакой i недвухсэнсова далi зразумець, каб да ранiцы яны адтуль не вылазiлi. Але не такi быў "айцец Францыск", i не для таго сюды прыйшоў, каб сядзець склаўшы рукi ў задушным пакоi. Хуценька паклаўшы "паслушнiка" адпачываць, ён выйшаў на двор. Ужо сьцямнела. Там i сям палалi вогнiшчы, каля якiх папераменна грэлiся вартавыя.
Павольнай хадой, штось мармычучы сабе пад нос, Францiшак бадзяўся па цэламу Замку. Агледзеў усе будынкi, зазiрнуў у стайнi, некалькi разоў падняўся на муры. Углядаючыся ўпотай у глухую цемру прадзамкавых абшараў, прабаваў загутарыць з вартавымi гайдукамi. Стараўся даведацца ад iх, цi не пранюхалi ў Замку аб намерах Сыча. Але, як было вiдаць, яго ў гэтым выперадзiлi, i нi адзiн з гайдукоў не адказаў на ягоныя прывiтаньнi. Маўчалi.
Так i блукаў ён самотна й маўклiва ад сьцяны да сьцяны, ад будынка да будынка. Нiхто не рабiў яму перашкодаў. Толькi два мейсцы былi забароненыя, нават блiзка не падпусьцiлi: гармата й нiзкая шырокая вежа з вузкiмi й чорнымi шчылiнамi байнiц, - "Ваяводава вежа", як ахрысьцiў яе Францiшак. Некалькi разоў, i з розных бакоў, прабаваў ён як-бы выпадкова, наблiзiцца да яе, але кожны раз за дзясятак крокаў да страшнае вязьнiцы, упiраўся грудзьмi ў востры наканечнiк галябарды маўклiвага вартавога.
Варта вежы адрозьнiвалася ад усёй залогi Замку сваёй зброяй, вопраткай i нязломнай рашучасьцю. "Палякi Януша" - здагадаўся Францiшак, i разважлiва вырашыў пакiнуць свае спробы. Вярнуўся ў свой пакой i паспрабаваў спакойна абдумаць стварыўшаеся становiшча. Больш за ўсё непакоiла яго гармата...
Час няўмольна рухаўся. I чым глушэй рабiлася ноч, тым болей непакоiўся Францiшак, на свае ўласныя вочы пераканаўшыся ў сiле Камянецкае абароны. Каб ведаў Сыч... Страшна было й падумаць, што мелася неўзабаве стацца. Колькi крывi пральлецца ў гэтую цёмную непрыветную ноч, i цi хоць удасца вызвалiць Ваяводу?
Францiшак прысеў на край ложка, у ног безтурботна спаўшага "паслушнiка", i, абхапiўшы рукамi галаву, цяжка задумаўся. Думкi яго круцiлiся наўкола гарматы й вялiкага лiку ўзброенае залогi... Як абязьсiлiць iх?...
* * *
У вялiкай пахмурай залi, асьвечанай некалькiмi патрэскваючымi й моргаючымi сьвечкамi, за сталом сядзелi тры чалавекi. Нягледзячы на пост, на стале ляжыць вялiкае ўсмажанае парася, i стаяць напоўненыя вiном кубкi. На сьценах цьмяна паблiскваюць паразьвешаныя шчыты, шоламы, мячы, сякеры й розныя паляўнiчыя трафэi - скуры, рогi, iклы. Некалькi вялiкiх, апраўленых у пазалочаныя рамы малюнкаў, асьвяжаюць прыгожымi краявiдамi змрочную залю. З-за вокан даносяцца прыглушаныя перагукi варты. Чырвонымi ўздыхамi вогнiшчаў, час ад часу, успыхваюць вузкiя вокны-байнiцы.
Аддзiраючы рукамi кавалак парасяцiны й запiваючы яе вiном, субяседнiкi панура маўчаць. Чуваць толькi хруст касьцей на зубах ды гучнае чмяканьне. Дзесь пад падлогай папiсквае мыш...
Пан Прышынскi страшэнна незадаволены з усёй гэтай гiсторыi з Ваяводай: "Нашто было патрэбна яго выкрадаць? Гэта-ж простая дарожка на шыбенiцу... I якая нячыстая панесла пана Станiслава выбраць якраз Камянец? Мусiць, у Крэва не захацеў, баiцца..."
Гарднiчы Лазiнскi хмурыцца зь iншае прычыны. Яго непакоiць маўчаньне Нiкульскага з Турна. Абяцаў яшчэ ўчора прыехаць... Цi мо' здарылася што?
Пан Януш выцiрае жменяй тлушч на вуснах i доўгiм поглядам углядаецца ў задумлiвыя твары сваiх субяседнiкаў. Нэрвова выпiвае свой кубак. Яму не падабаецца iхны прыгнечаны настрой, толькi баязьлiвасьцю яго можна вытлумачыць. А баязьлiўцамi пан Януш пагарджае...
З надворку даносiцца ажыўлены людзкi гоман i крыкi...
У гэты момант у залю ўрываецца перастрашаны гайдук. Перавёўшы дух, ён крычыць:
- Апрышкi! Яснавельможны Пане, апрышкi!... Каля брамы!...
Пан Януш пасьпешна выпiвае яшчэ адзiн кубак вiна й, не зважаючы на сваiх субяседнiкаў, выбягае з-за стала, на хаду зашпiльваючы пас.
- Ва ймя Айца й Сына й Сьвятога Духа... - хрысьцiцца Прышынскi, пасьпяшаючы за iм усьлед. - Што-ж цяпер будзе? Цi адаб'ём? Госпадзе зьлiтуйся над намi... Заступi нас, Уладарка наша Беззаганная...
Лазiнскi не сьпяшаецца. Ён ведае, што пан Януш стане на чале залогi й абаронiць замак - гэта стары й дасьвечаны ваяка. Тут непакоiцца няма чаго. Але бывае рознае, i таму, у выпадку чаго, трэба будзе тое-сёе схаваць. Каб i сьледу не засталося... Злосна ўсьмiхнуўшыся, Лазiнскi памацаў свой кiнжал, i выйшаў празь iншыя дзьверы.
Хутка ён быў ужо каля прысадзiстае вежы. Польская варта не чынiла яму перашкодаў, i ён, амаль бязгучна, зьнiк у панурым скляпеньнi маўклiвай вязьнiцы...
Пан Януш узьбег па сходах на мур. Тут ужо тоўпiлiся гайдукi з заладаванымi самастрэламi й лукамi.
У нiзу, пад муром, на колькi было бачна празь цемру, варушылася людзкое мора, ашчацiненае дзiдамi, галябардамi й вiламi... Вiднелiся доўгiя драбiны й жордкi з гакамi. Там i сям палалi паходнi...
На чале ўсёй гэтай масы ўзброеных людзей, стаяў чалавек у рыцарскiм панцыры i зь сякерай у руках. Твару яго не было бачна, але Янушу здалося, што гэты чалавек усьмiхаецца - выклiкаюча й насьмешлiва.
Кроў ударыла ў твар старому ваяру, i ён гукнуў:
- Гэй, быдле, пся маць! Правальвайце прэч адсюль, пакуль не залiў вам пад скуру!
Пачуўся агульны рогат, а чалавек у панцыры прамовiў:
- Слухай, Януш зь Езёрска! I ты, Прышынскi! I ты, Лазiнскi! Зараз-жа адчыняйце браму й складайце зброю! Вас занадта мала, каб маглi супрацiвiцца мне! Падмогi не чакайце нi адкуль, бо ўсё сьпiць, а Турна спалена. Абяцаю захаваць вашае жыцьцё ўзамен на неадкладную здачу Замку, выдачу ўсiх палонных i ўплату лупу!
На мурох запанавала напружаная цiшыня, зь якой пачуўся голас Януша, насьмешлiвы й кплiвы:
- Зь кiм-жа гэта маю гонар гутарыць, пся маць? Хто гэты Яснавяльможны Пан, што загадвае мне скласьцi зброю, i абяцае падараваць мне жыцьцё, ня ўзяўшы мяне яшчэ ў палон?
- Я Сыч! - прагучэў кароткi адказ.
- Дык слухай, Сыч! Ты, правадыр рабаўнiкоў i забойцаў! Ты начны валацуга! Пятля ўжо даўно плача па тваёй паганай шыi... I нядоўга ўжо ёй засталося чакаць. Пачынай штурм, пся маць, калi чуесься ў сiлах, але ня думай, што ён табе ўдасца! Камянец не па тваiх зубах... Калi кажаш праўду пра Турна, то запамятай сабе, сабачая скура, што дорага за гэта заплацiш! Можаш сказаць мне, дзе зараз пан Нiкульскi?
- Тваю сабачую душу ў пекле чакае! - пачуўся выкрык з натоўпу апрышак. Пасьпяшацца загадваў!
Януш нiчога не адказаў i моўчкi махнуў рукой сваiм людзям. Стрэлы градам сыпанулi з абодвух бакоў. Пачулiся енкi й праклёны.
Сычаняты рынулiся на штурм. Замiльгалi даўжэзныя жордкi, зрываючы абаронцаў з муроў. Драбiны вырастаюць як з-пад зямлi й упiраюцца ў муры Замку. Хмары стрэлаў заганяюць абаронцаў пад абарону забарола. Гайдукi страляюць усё радзей i радзей, у скважнi немагчыма высунуцца...
Прабуджаны голасам ад сваiх думкаў, Францiшак пабудзiў Мiколку, i пацягнуў яго прэч з пакою, ня даўшы хлапчуку нават прачухацца.
На асьветленым вогнiшчамi падворку, ужо вiднелiся першыя забiтыя й параненыя. Стрэлы сычанятаў, пералятаючы цераз замкавыя муры, з гучным лопатам адляталi ад мураваных будынкаў.
Францiшак у першы момант разгубiўся. Ён, хоць i быў гатовы да штурму, аднак уяўляў яго сабе йначай. Падабраўшы крысы сваёй манашай расы, ён кiнуўся бегма да брамы, сам яшчэ ня ведаючы навошта. Па дарозе ён убачыў, што гайдукi засыпаюць порах у гармату. Тут-жа на посьцiлцы, ляжыць купа насечанага волава й пыжоў. Некалькi бачуркаў з порахам стаяць паводдаль. Ад папярэдняе разгубленасьцi не засталося й сьледу. Убачыўшы пана Януша, падбег да яго й, састроiўшы перастрашаны твар, залапатаў:
- Госпадзi Божа мой! Госпадзi Божа мой! Цi мо' канец сьвету настаў? Прэсьвятая Багародзiца, сыне мой, што-ж будзе? Не пускай iх, не пускай, харобры Рыцар!...
Януш усьмiхнуўся, i, каб супакоiць манаха, прамовiў:
- Ня бойся, сьвентаблiвы ойча. Нiчога страшнога няма! Апрышкi, гэта ня войска, яны й штурмуюць як апрышкi - з фронту, у лоб. А няма таго, каб з бакоў навалiцца. Зараз яны браму крышыць будуць, бервяно прывалаклi, а мы iх з гарматы й пачастуем. Ня бойся, ойча, а тады ў мячы возьмем.
Тут Францiшак прыкмецiў, што з усiх бакоў, ка завалу перад брамай, сьцякаюцца ўзброеныя людзi й шыкуюцца лавай. "З муроў паздымаў - здагадаўся ён, - напэўна, толькi варту пакiнуў, а рэшту сюды сьцягае. Усё лацьвей Кандрату й Кiрыму будзе".
23. БIТВА
Лёкка парыпваючы сьнегам, са рва вылезьлi дзьве постацi й, прыцiснуўшыся да муру, прыслухалiся. Вартавых не было чуваць...
Галас i грукат бойкi каля брамы даносiўся зусiм ясна. Выразна чулiся людзкiя галасы й звон зброi. Глуха бухала бервяно ў дубовую, акутую жалезам, браму. Лёкка шамацелi стрэлы, пралятаючы над галавой.
Кандрат падрыхтаваў лук i, задраўшы галаву, сачыў за прасьветамi скважняў.
Кiрым, адыйшоўшы некалькi крокаў назад, разматаў з пасу вяроўку й наматаў яе на локаць. Уважна абмацаў пятлю, i, пакруцiўшы ўвесь скрутак над галавой, зь сiлай пусьцiў яе ўгару. Вяроўка, як зьмяя, нячутна размотвалася ў паветры, другi канец яе быў моцна зацiснуты ў руцэ Кiрыма. Вось ён прысеў. Зьлёкку патузаў за вяроўку, зацягваючы мацней ухапiўшуюся за зубец забарола пятлю, i, вярнуўшыся да Кандрата, прашапацеў:
- Трымаецца...
- Ужо?
- Угу.
- Ну, то лезь... Можа, меч тут пакiнеш?
Кiрым адразу папляваў на далонi, моўчкi зацiснуў меч памiж ног i, як кот, палез уверх. Нi адзiн гук ня вырваўся з-пад ягоных спрытных рук i ног.
Кандрат, затаiўшы подых, чакаў.
Вось ужо няясны цень Кiрыма абазначыўся на гранi муру. Кандрат з палёккай перавёў дух...
I раптам, грукатаючы зброяй, паказаўся вартавы. Ён наблiжаўся павольнай хадой, часта спыняючыся й прыслухоўваючыся...
Лязгат зброi быў ужо зусiм блiзка.
Кандрат прыцiснуўся сьпiнай да муру й замёр, не адрываючы вачэй ад скурчыўшагася Кiрыма.
Вартавы памаленьку прайшоў мiма. Ён нiчога не заўважыў. Але як на лiха, спынiўся сажнях у чатырох ад Кiрыма, i, абапёршыся плячом аб забарола, стаў углядацца ў цемру, часта паварачваючы галаву ўбок брамы, адкуль даносiўся ўсё нарастаючы грукат.
Кiрым нерухома павiс на вяроўцы, баючыся варухнуць нават пальцам. Зараз ён усёй душой шкадаваў, што не пакiнуў меч унiзу, з Кандратам. Безь мяча было-б лацьвей перабрацца на мур i кiнжалам управiцца з вартавым. А так прыходзiцца бязьдзейна боўтацца ў паветры й чакаць. Рукi пачалi паступова замляваць... Кiрым адчуў, што зараз пачне зсоўвацца на нiз...
Ён напружыў мускулы, падцiснуўся трохi вышэй, i, зрабiўшы нялюдзкi высiлак, лёг чэравам на халоднае каменьне муру. Высокiя зубцы забарола засланялi яго цяпер ад вачэй гайдука. Хуценька разшпiлiўшы пас, Кiрым вызвалiўся ад грувасткага мяча, i асьцярожна паклаў яго побач сябе. Высмыкнуў з похвы кiнжал i ўзяў яго ў зубы. Падцягнуў ногi й, перакулiўшыся на бок, прысеў у скважнi. Цяпер адпачнуць i супакоiцца. Увесь час стрымлiваны подых разьпiраў грудзi. На вуснах выступiла соль. Шырока разтулiўшы вусны, але не выпускаючы кiнжалу з зубоў, Кiрым некалькi разоў глыбока ўздыхнуў...
Вартавы, нiчога не падазраючы, спакойна прыслухоўваўся да гукаў бою. Ён не заўважыў, як цёмны цень, сагнуўшыся, наблiжаўся з тылу.
З гарашчымi вачамi, як начны драпежнiк, Кiрым зрабiў апошнi скок i ўсадзiў кiнжал. Нават ня вохнуўшы, гайдук зь перарэзаным горлам, цяжка абвалiўся на рукi свайму забойцу.
Не губляючы час, Кiрым перавалiў вартавога праз скважню й, падхапiўшы яго за ногi, сапхнуў унiз з муру.
Глуха чмякнуўся труп за сьпiнай у Кандрата. Зьверху пачуўся ледзь чутны шопат:
- Хадзi, Кандрат, хутка...
Кандрат адразу-ж ухапiўся за вяроўку, i, з хуткасьцю, на якую дазваляў яго вялiзарны рост, узабраўся на мур.
Хутка зматалi вяроўку. Знайшлi прыступкi, вядучыя ўнiз i неўзабаве апынулiся з тылу панскага будынку. Адсюль да вежы рукой падаць...
Нецярпеньне так i падмывала Кiрыма, i толькi цяжкая рука Кандрата ўтрымала яго на мейсцы.
- Не сьпяшайся! Пасьпееш! - злосна прашапацеў ён. - Iх тут чатыры, а нас толькi двох.
Рослыя палякi, пiльнаваўшыя вежу, як i вартавы на муру перад гэтым, больш цiкавiлiся грукатам, даносячымся ад брамы, чым сваiм абавязкам. Яны раз за разам адбягалi ад свайго паста, каб зiрнуць на асьветлены вогнiшчамi пляц каля гарматы.
Раптам, у супрацьлежным канцу падворку, у стайнi, выбухнуў пажар. З гучным трэскам занялася саламяная страха. Гарачыя языкi полымя з глухiм сыканьнем аблiзвалi чорную глыбiню ночы. Слупы iскраў фантастычнымi фантанамi разсыпалiся высока над бушуючым агнём... З насьцеж разчыненай брамы, з клубамi дыму, выносiлiся звар'яцелыя ад страху конi, аглашаючы паветра дзiкiм iржаньнем. На адзiн момант, у дыму мiльгнула раса бэнэдыктынца. Ён заўзята размахваў сваiм доўгiм кiем...
- Францiшак! - прашапацеў Кандрат. - Конi ратуе...
Асьлепленая агнём i страхам, жывёла пачала кiдацца па падворку, зьнiшчаючы й калечачы ўсё жывое, што траплялася на шляху.
Некалькi коней, шалёным галёпам, несьлiся на вежу. Вартавы, каб унiкнуць конскiх капытоў, падаўся ў тыл i... трапiў у жалезныя абдымкi Кандрата. Не марудзячы, Кiрым перарэзаў горла й яму.
Цяпер, карыстаючыся зь перапалоху, можна было дзейнiчаць сьмялей. Абодва адразу кiнулiся шукаць вартаўнiкоў. Дваiх паклалi на мейсцы, а трэцяга абяззброiлi й прымусiлi грукаць у нiзкiя чорныя дзьверы вязьнiцы. Зь лязом кiнжала каля горла вартавы некалькi разоў паўтарыў умоўны стук. З-за дзьвяроў пачуўся гучны, але прыглушаны мурам, голас:
- Хто там?
Вартавы не адказаў, толькi злосна зiрнуў на Кандрата. Кiрым нацiснуў кiнжалам яму на горла й, рашучым рухам галавы, загадаў яму адказаць.
- Я! Збых! - прахрыпеў палонны. - Ад пана Януша...
Ад сярэдзiны загрымела засаўка.
Кандрат падрыхтаваў меч i стаў побач Збыха.
Цяжка й з рыпам падалiся дзьверы, i ў iх зьявiўся неймаверна вялiзны чалавек, голы да пасу. Ён засланiў сабою ўвесь праход i выставiў уперад руку з паходняй, каб асьветлiць прышэльцаў. Кандрат адразу, з усяе сiлы, парнуў яго ў чэрава. Чалавек iкнуў, выпусьцiў паходню ды з храпам абвалiўся на сьпiну.
Падхапiўшы паходню, Кандрат праскочыў у дзьверы, за iм Кiрым прапiхнуў палоннага й увайшоў сам. Хутка зачынiлi дзьверы на засаўку, скруцiлi паляку за сьпiнай рукi, i аглядзелi памяшканьне. У левым куту чарнела дзiрка з прыступкамi ўгору, у правым прыступкi вялi ўнiз. Кiрым адразу аглядзеў верх вежы й, не знайшоўшы там нiкога, вярнуўся да Кандрата.
Прыступкi ў падзямельле былi мокрыя й сьлiзкiя ад цьвiлi. Зьнiзу пранiкала чырванаватае сьвятло й чулiся невыразныя галасы...
- Хто гэта? - указаў Кандрат на разпасьцёртага волата.
- Кат... - нехаця адказаў Збых.
- А шмат iх там унiзе?
Палонны не адказаў, паспрабаваў разарваць сьцiскаючыя рукi путы, але кiнжал Кiрыма йзноў прымусiў яго загутарыць:
- Двох... Яшчэ адзiн такi-ж, - указаў ён на забiтага - i пан Лазiнскi, ён тут Гараднiчым...
- Добра! Вядзi ўнiз! - загадаў Кандрат i мiргнуў Кiрыму - "маўляў, трымайся цяпер!"
* * *
Мiж тым, Францiшак, выгнаўшы коней са стайнi й разагнаўшы iх па падворку, гукнуў свайго "паслушнiка". Мiколка, за гэты час, управiўся падпалiць скiрты саломы, укладзеныя за грыднiцаю, i яны цяпер палалi, шугаючы полымем высока ў неба.
Пабраўшыся за рукi, абодва падпальшчыкi кiнулiся бегма да гарматы. Але па дарозе Францiшак перадумаў i завярнуў у другi бок. Абагнуўшы панскi будынак, яны выбеглi да вежы. Тут панавала цемра. Сьвятло ад пажару сюды амаль не дасягала. Мiколка з разгону спатыкнуўся аб нешта цьвёрдае й ва ўвесь рост грымнуўся аб зямлю. Кроў пырскнула з разьбiтага носу. Ён гучна засапцеў i абмацаў разьцягнуўшагася на сьнягу вартаўнiка.
- Ага! Знацца, Кандрат тут пабываў! - узрадаваўся Францiшак. - А гэта яго сьлед! За нос не бядуй! Дзе лес сякуць, там трэскi ляцяць! Ды ты-ж ня плач, Мiколка, а сьнегу прыкладзi.
Няшчасны хлапчук нiчога не адказаў, толькi яшчэ мацней пачаў сапцi, ды прыняўся старанна размазваць рукамi кроў. Уся цiкавасьць небясьпечнае выправы адразу зьнiкла, засталося толькi незадаволеньне й горкая крыўда. Мiколка ўжо не любiў Сыча за тое, што адправiў яго сюды, не любiў Францiшка за тое, што прывёў яго сюды. А болей за ўсiх не любiў старога Кандрата Тура, як галоўнага вiнаваўцы разьбiтага носу: паразкладаў забiтых па дарозе й ганарыцца яшчэ сваёй рысяй скурай на плашчы... А можа, Кандрат не наўмысьля паклаў таго тут? Можа, ён сам сюды ўпаў? Дый наўрад цi ён надзеў сёньня свой прыгожы плашч... Вось каб намаляваць яго так, у гэтым плашчы, у панцыры, зь пёрамi на шоламе прыгожы быў-бы малюнак! Вось-бы навучыцца маляваць... I так гэта хочацца Мiколку - намаляваць Кандрата - вялiкага, прыгожага й адважнага Кандрата, што ён забываецца пра свой боль i ўвесь аддаецца марам. Ён ведае, што гэтыя мары ня могуць зьдзейсьнiцца. Не для яго, беднага, бяздомнага валацугi, iснуюць сапраўдныя навука й мастацтва. А як-бы хацелася... I ён марыць, марыць...