Страница:
Блукаючага ў роспачы па падворку Кiрыма нарэшце знайшоў адзiн з Кандратавых вояў i павёў за сабою ў "панскiя пакоi" "пасьнедавячэраць".
У прасторнай залi, за вялiзарным сталом з узвышэньнем, устаўленым пiцьцём i ежай, сядзелi каля двох дзясяткаў узброеных людзей. Кiрым адразу прыкмецiў Кандрата, сядзячага побач маладога й прыемнага на выгляд мужчыны, у якiм ён адразу разпазнаў начнога незнаёмца ў рыцарскiм панцыры. Незнаёмец сядзеў у раскошным крэсьле шляхцiца Нiкульскага, на верхнiм канцы стала. Кiрым адразу зразумеў, што гэта быў атаман гэтага, так у час падасьпелага, аддзелу. Праўда, Кiрыма зьдзiвiла, што нiдзе ня бачна нi колераў, нi гэрбоў пераможцы.
Убачыўшы Кiрыма, незнаёмец, з напоўненым кубкам у руках, рушыў яму насустрач, прамаўляючы на хаду:
- Кiрым Бей, ты слаўны вой! Я рады цябе вiтаць! Сёньня ты выратаваў маё жыцьцё, i хто ведае, цi не адплачу я табе заўтра чымсь падобным. Дык будзь-жа маiм госьцем i прыяцелем! Ласкава просiм! - i незнаёмец пакланiўся й працягнуў Кiрыму кубак.
- Слава-а-а! - громам пракацiлася па залi.
Кiрым узяў кубак i, адчуваючы да сябе агульную прыязьнь, запытаў:
- Ваша Сьветласьць, дазволь запытаць? Чаму я не бачу нi колеру, нi гэрбу? Якiя маеш? Скажы?
- Колеры мае: зялёны й белы, ад пары году, - усьмiхаючыся, адказаў незнаёмец. - А гэрб... Гэрб у мяне: воўчая галава й лiсiны хвост.
Кiрым, задаволены адказам, не зьвярнуў увагi на агульны рогат за сталом i на незразумелыя знакi, якiя рабiў яму Кандрат.
- Скажы, Ваша Сьветласьць, адкуль мяне ведаеш? Першы раз бачыш, а Кiрым Бей назваў? Адкуль ведаеш?
- Гэта мне адважны наш госьць Кадрат Тур разпавёў. А ты мне зараз разкажы, што прывяло цябе й тваiх сяброў сюды пад Турна? Кандрат кажа, што лепей разкажаш, таму сам не захацеў, - незнаёмец узяў Кiрыма за руку вышэй локця й павёў к верхняму канцу стала, дзе яму ўжо падрыхтавалi мейсца побач Кандрата.
Седзячы ўжо за сталом i павядаючы незнаёмцу сваю сумную гiсторыю, Кiрым уважна прыглядаўся да балюючых людзей. Была тут i жанчына - маладая, зграбная й прыгожая. Тонкая кальчуга, з шырокiм сталёвым нашыйнiкам i чаканнымi высокiмi бранзалетамi, хвацкi аблягала яе стан i дадавала ёй хараства й чару.
- "Аднак Марыля прыгажэйшая! - падумаў Кiрым, не перарываючы апавяданьня.
Сабраныя слухалi моўчкi, адставiўшы на бок кубкi. Вочы незнаёмца запалалi ненавiсьцю, i, калi Кiрым скончыў, у насталай цiшы пачуўся яго голас:
- Гэтак яны абыходзяцца зь людзьмi Вялiкага Гаспадара Лiтоўскага! Няма канцу iх нахабству й подласьцi! Схапiць на дарозе пасланьнiка, недатыкальнасьць якога шануюць нават апрышкi. Сьмерць падпанкам! Сьмерць крыўдзiцелям Белай Русi!
- Сьме-е-ерць! - загрымела на залi.
Кандрат раскрыў рот, ня верачы сваiм вушам. Незнаёмец гэта заўважыў i, павярнуўшыся да яго, прамовiў:
- Так, Кандраце! Не дзiвуйся! Там, дзе я прайшоў, там няма ўжо паноў i падпанкаў. Кроў i попел засталiся на iхным мейсцы. А сумленны люд Лiтоўскi дабраслаўленьнi ўдзячнасьцi пасылае мне ўздагон. Люблю я свой Край! Люблю Народ наш i звычай! Сам нацярпеўся крыўды ад прысьпешнiкаў Ягайлавых i ведаю, што й людзi церпяць. Няма iншага ратунку, як за зброю ўзяцца. Сёньня ты бачыў, Кандраце, як разьлiчылiся мы з адным з гэтых душагубаў. Хай цяпер Нiкульскi падрыгае нагамi на сваiм собскiм частаколе. Бачыў ты, колькi людзей непавiнных марыў ён у лёхах? Дык вось-жа, запамятай, што людзей я не рабую! Людзям я дапамагаю. I будзь пэўны, што нездарма зьвёў нас лёс! Не абыйшлося тут без рукi Ўсемагутнага! Такая была Яго воля, i да будзе так! Я прысягаю, на прах маёй сям'i, што калi Ваявода Фёдар з Грозава жывы, я яго вызвалю! Тут у Турна яго няма, але мы зараз даведаемся, дзе ён. Францiшак, iдзi прывядзi таго старога халуя!
Малады вой, сядзеўшы побач жанчыны, устаў i пасьпешна выйшаў. Вярнуўся ён хутка, вядучы перад сабою перастрашанага й ледзь дыхаючага чэляднiка.
Карыстаючы з таго, што агульная ўвага зьвярнулася на палоннага, Кандрат нахiлiўся да Кiрыма й прашапацеў яму на вуха:
- Ведаеш, хто гэта такi? - указаў ён на незнаёмца. - Гэта сам Сыч!
Кiрым толькi прыцмокнуў губамi й шырака разчынiў вочы.
Чэляднiк, разпазнаўшы ў Сычу атамана, бухнуўся перад iм на каленi:
- Яснавяльможны Пане! Зьлiтуйся... Пашкадуй старога, успомнi бацьку свайго, матку... Дзеля iх пашкадуй...
- Ня руш! - закрычаў не сваiм голасам Сыч. - Ня руш маiх бацькоў, подлы сабака! Не на тое я цябе ад шыбенiцы ўратаваў, каб ты памяць маiх бацькоў, Царства iм нябеснае, паскудзiў. Ня гэтага я ад цябе хачу! - Сыч увесь дрыжэў ад гневу й ненавiсьцi. Здавалася, што вось-вось ён кiнецца на палоннага й задушыць яго сваiмi рукамi.
Кiрым i Кандрат са страхам назiралi гэтую сцэну, не адважваючыся прамовiць слова. Надта шмат яны чулi аб злачынствах i жорсткасьцi апрышак.
Палонны скурчыўся й, баючыся зiрнуць на Сыча, прашапацеў:
- Яснавяльможны Пане, пашкадуй... Прабач... Не губi...
Сыч усьмiхнуўся той усьмешкаю, ад якой кроў застывае ў жылах i дрыжаць каленi. Абцiнаючы словы й часта пераводзячы дух, ён загутарыў:
- Прабачэньня просiш!... Лiтасьцi!... А цi прабачваў ты? Цi быў лiтасьцiвы?... Га? Цi заслужыў ты на лiтасьць?...
- Не губi... - прастагнаў чэляднiк. - Стары я ўжо, грахоў шмат маю... Адпусьцi на пакаяньне...
- Адпусьцiць? Магу й адпусьцiць! - Сыч трохi памаўчаў i абвёў вачамi прысутных. - Але на тое маеш заслужыць!
- Кажы сваю волю, Яснавяльможны Пане! Накладай пакуту самую цяжэйшую... З уцехаю прыйму яе й да канца вытрымаю...
- Не патрэбна мне твая пакута! - перабiў Сыч. - Службу мусiш мне саслужыць. I калi сумленны будзеш, адпушчу.
- Кажы, Яснавяльможны Пане. Кажы... Усё зраблю!
- Добра! Але памятай, ад цябе самога залежыцць лёс твой! Дзе Ваявода Фёдар з Грозава?
Палонны здрыгануўся й нiчога не адказаў.
- Ага! Ня хочаш казаць? Ну што-ж...
- Але-ж тады пан Станiслаў... - узмалiўся чэляднiк.
- Ня хочаш? Як сабе хочаш!... Францiшак, Цiмох, цягнiце яго на частакол. Дзесь паблiзу Нiкольскага... Каб у пекле адзiн другога доўга не шукалi.
- Правiдлова! - пагадзiўся Францiшак i, ухапiўшы палоннага за каўнер, дадаў. - Назваўся баравiком, лезь у кошык.
- Не, не! - прастагнаў чэляднiк. - Разкажу... Усё разкажу.
- Дзе ён? Цi жывы?
- Жывы... У Камянецкiм Замку...
- Якая там залога? Хто на чале яе?
- Залога вялiкая... Сотня гайдукоў, два тузiны польскiх вояў, ды два тузiны чэлядзi. На чале стаiць польскi Рыцар, пан Януш зь Езёрска, а пры iм двух шляхцiцаў: пан Прушынскi - уласьнiк Камянца, i пан Лазiнскi - Гараднiчы. Ксёндз Камянецкi таксама мяча не цураецца...
- Гэта ўсё? Уважай, стары, калi што-небудзь утоiш, то не абмiнуць табе шыбенiцы. Праўду кажы!
- Як пасьцелеш, гэтак i высьпiсься! - дадаў Францiшак.
- Гэта ўсё, Яснавяльможны Пане, што да Замку. Але пан Лазiнскi з апрышкамi хеўру водзiць. Толькi няма iх зараз каля Камянца. Баяцца Берасьцейскiх разьездаў, пайшлi недзе.
- Хто водзiць iх? - пацiкавiўся Сыч.
- Не прыпомню напэўна, Яснавяльможны Пане, але, здаецца, нейкi Скрабель, цi Скабей. Людзi кажуць, што ён раней Войтам быў, пасаваны...
- А цi бачыў гэты Скабель Ваяводу? - умяшаўся ўстрывожаны Кандрат.
- Кажуць, бачыў. Забiць хацеў, але пан Януш не дапусьцiў...
- А ты, што? - павярнуўся да Кандрата Сыч. - Ведаеш гэтага Скабеля? Хто ён такi?
- Былы Войт зь Вялiкiх Лукаў. У Полацку, на паядынку, Ваявода Фёдар перамог яго. З тых пор, напэўна, i злосьць затаiў, а зараз спагнаць хацеў. Ох, баюся я за Ваяводу, страшны гэта вораг...
Сыч задумаўся, а потым, зьвярнуўшыся к палоннаму, запытаў:
- Хто такi гэты Станiслаў, што ты так баiсься яго?
- Ваявода з Крэва...
- Дзе ён зараз? У Камянцы?
- Я ня ведаю, дзе ён, але людзi кажуць, што ў Слуцку паранены ляжыць. Напаў нехта на яго па дарозе й цяжка паранiў.
- Ну добра, старына, iдзi адпачывай! А ты, Францiшак, дагледзь каб ён спаў спакойна й не шукаў iншага памяшканьня!...
Палоннага вывялi. Сыч доўга сядзеў, задумаўшыся, штось абмяркоўваючы. Потым, зiрнуўшы на Кандрата, прамовiў:
- Камянец... Моцны гэта гарэх, але паспрабуем перагрызьцi й яго! Правым Бог дапамагае!
За вокнамi пачалi блякнуць зоркi. Разьвiднялася.
20. ВАРКУЛА БЯЛЕЦКI
З наблiжэньнем вясны ў паветры адчувалася напружаньне. Уся Жамойць i памежжа Лiтвы сьпешна рыхтавалiся да навальнiцы. Князь Скiрвойлле дзень i ноч узбройваў сваiх Жамойтаў. Зь Лiтвы, ад Вiтаўта, цягнулiся доўгiя абозы са зброяй, ежай, вопраткай. З Трокаў у Жамойць i назад безьперапынным ланцугом скакалi ганцы. Наблiжалiся вялiкiя падзеi.
У народзе пайшлi чуткi: летам пачнецца вялiкая вайна.
У Лiтву зьяжджалiся масы Рыцараў - мазурскiх, польскiх, чэскiх.
Напружаньне моманту адчувалi й Крыжакi. Нямецкiя залогi ў Замках заходняй Жамойцi падвоiлiся й патроiлiся. Дарогi аж роiлiся ад конных i пешых разьездаў i патрулёў. Падуладныя Ордэну вёскi стагналi пад цiскам няўмольнага жалезнага бота. Падаткi неймаверна павялiчылiся. На абаронныя работы выганялiся цэлыя вёскi, бяз розьнiцы веку й полу. Жамойты пачалi наракаць. Незадаволеныя каралiся на мейсцы, жорстка й бязьлiтасна. Шыбенiцы расьлi як грыбы пасьля дажджу. Але незадавальненьне расло й шырылася. Першапачатковы, ледзь чутны, лепет пратэсту ператварыўся ў грозны, сатрасаючы рокат. Мужчынскае насельнiцтва патаемна рыхтавала зброю й падавалася ў лес. Жанчыны, дзецi й старыя ўцякалi пад Коўна, да Князя Скiрвойлле...
Стомлены папярэднiмi прыгодамi й баямi, Варкула выходзiў з Прусаў. Аднак не ўпускаў спрыяльнае нагоды ўдарыць па Крыжаках. Невялiчкi спачатку, яго аддзел узрос да некалькiх сотняў, папоўнены незадаволенымi Жамойтамi. Сьлядоў Праклоша знайсьцi не ўдалося, i Варкула злаваўся ўсё болей i болей. З шалёнай ненавiсьцю налятаў ён на невялiкiя ўмацаваньнi, вынiшчаючы ўсё, што падварочвалася пад руку. Палонных ня браў - Рыцар, наёмнiк, служка - усё, што лучылася з Ордэнам, гiнула пад яго цяжкой рукой.
Князь Скiрвойлле быў задаволены. Крыжакi - вар'яцелi ад злосьцi. У пагоню накiравалi славутага Рыцара Дiннальда фон Кiкерытц. Варкула ведаў гэтага ваяўнiка, i ўсiмi сiламi ймкнуўся пазьбегнуць зь iм сустрэчы. Не таму, што баяўся, а таму, што для такога спатканьня трэба мець вышкаленую дружыну, а не натоўп азьвярэлых сялянаў. Дзякуючы прыхiльнасьцi насельнiцтва, яму гэта з посьпехам удавалася, i фон Кiркерытц, хаця й iшоў па сьлядах, заўсёды быў адстаўшы на цэлы дзень.
Прытаiўшыся ў лесе, як хiжак, пiльнуючы здабычу, Варкула чакаў на праезд крыжацкага аддзелу, якi накiроўваўся да гранiцы. Дазорцы данесьлi, што аддзел мае быць не вялiкi, але багаты. I Варкула рашыў не прапусьцiць яго.
Разьдзялiўшы свой аддзел на две часткi, ён абсадзiў iмi прыдарожны лес, а сам з двумя тузiнамi коньнiкаў захаваўся, да часу, у кустах - так, каб магчыма было замкнуць дарогу сьпераду.
Чакаць прыйшлося ня доўга. Здалёк, у марозным паветры, пачулася бразганьне зброi, фырканьне коней, крыкi вожчыкаў ды скрып вазоў i саней.
Варкула са сваiмi коньнiкамi выехаў на дарогу й моўчкi стаў чакаць наблiжэньня Крыжакоў.
Галава калёны паказалася з-за павароту, сажнях у трыццацi ад Варкулы. Пярэднi Рыцар, у белым плашчы са львом на шоламе, адразу спынiў каня й махнуў рукой збраяносцу. Той пасьпешна падаў яму дзiду й шчыт.
Не чакаючы, пакуль немцы вышыкуюцца ў баявы парадак, Варкула пахiлiў сваю дзiду й, прарэзьлiва сьвiснуўшы, кiнуўся ўперад. Адразу-ж сотнi стрэлаў выляцелi з кустоў, разячы непадрыхтаванага непрыяцеля. Пасьля першага залпу лiк немцаў зьменшыўся амаль а палову. Але ўжо другi залп сустрэў шчыльную сьцяну самкнутых шчытоў, i не прынёс нiякай шкоды. Немцы сталi простакутнiкам - у першых шэрагах капейшчыкi, прытулiўшы шчыт да шчыта, а ў сярэдзiне стаўпiлiся лучнiкi, утварыўшы сваiмi шчытамi жалезную страху.
Наладаваныя вазы й санi засталiся безабаронныя й адразу-ж дасталiся Варкулавым людзям, ды былi адцягнутыя крыху ў тыл, каб не перашкаджалi.
Сам Варкула з разгону наскочыў на пярэдняга рыцара, стараючыся зьбiць яго дзiдай. Аднак немец, у апошнi момант, спрытна ўхiлiўся, i дзiда, шкрабнуўшы па шчыту, прайшла мiма. Затое дзiда немца, глуха трэснуўшы, напаткала Варкулаў нагруднiк i разьляцелася на кавалкi, пакiнуўшы па сабе глыбокую ўвагнутасьць. Удар быў страшны, i Варкула ледзь утрымаўся ў сядле. Сагнуты нагруднiк перашкаджаў дыхаць. Сашчапiўшы зубы, ён выхапiў сякеру й на мейсцы завярнуў каня, каб даганяць немца. Аднак Рыцара нiдзе не было вiдаць. "Уйшоў!" мiльгнула ў галаве думка, але тут-жа ўбачыў на сьнягу, мiж сваiмi скочучымi коньнiкамi, расьсечаны на двое й акрываўлены шолам са львом на шышаку...
Жамойты, тым часам, валам населi на жалезны чатырохкутнiк ашчацiнены дзiдамi. Дарога й прыдарожны лес аж роiлiся ад масы людзей, барадатых i жудасных, апранутых у аўчыныя кажухi воўнаю навонкi, воўчыя й мядзьведжыя скуры, кальчугi, панцыры, саматканыя сьвiткi, празь якiя сьвяцiлася голае цела.
У сярэдзiне гэтай людзкой кашы вылучаўся белы чатырохкутнiк, роўны й непахiсны.
Хваля Жамойтаў, размахваючы мячамi, вiламi, косамi, сякерамi, з гучнымi крыкамi рынулася на сьцяну шчытоў. Немцы, як на вучэньнi, спакойна й не сьпяшаючыся падаюць дзiды ўперад, i людзкая хваля, зь енкамi й праклёнамi, адкатваецца назад, пакiдаючы раненых i забiтых.
З падвоенай заўзятасьцю кiдаюцца Жамойты ў другую атаку, i йзноў адкатываюцца.
Варкула з трывогай назiрае за няўдалымi наскокамi. Гульня прыймае непажаданы кiрунак. З-за самкнутых шчытоў даносiцца зьедлiвы, падражняючы рогат. Разьюшаныя Жамойты рыхтуюцца да трэцяй атакi. Як галодныя ваўкi, яны не жадаюць упусьцiць абложаную ахвяру. Але, яшчэ дзьве цi тры такiх атакi, i немцы перамогуць...
Раптам Варкулу прыходзiць блiскавiчная думка.
- Стой! - раве ён з усiх сiлаў, заглушаючы голас бойкi. - Стой! Давай вазы наперад!
Думка Варкулы падхоплiваецца, i купа людзей кiдаецца да абозу. Мiгам пастромкi перасечаныя, i, набiраючы хуткасьць, два цяжкiя фургоны з грукатам коцяцца па дарозе.
Варкула ўсьмiхаецца.
Мiж немцамi прыкметна замяшаньне. Але нейкi голас камандуе, i самкнутыя шчыты трохi разступаюцца. Зпамiж iх вылятаюць, адзiн за другiм, роi стрэлаў, бязьлiтасна разячы не прыкрытых бранёй напасьнiкаў. Каля вазоў застаецца ўсё меней i меней папiхачоў, i iхны бег робiцца павальнейшым...
- Лучнiкi! Бi!... - крычыць, размахваючы сякерай i, павярнуўшыся да вазоў. - Ходу! Ходу!
Жамойцкiя стрэлы прымушаюць Крыжакоў шчыльней стулiць шчыты. Каля вазоў зьяўляюцца новыя папiхачы... I са страшным грукатам, пакрытым пераможнымi крыкамi, самадумныя тараны ўрэзваюцца ў гушчу жалезнага чатырохкутнiка. Адразу-ж у праломы кiдаюцца Варкула й яго коньнiкi.
Немцы ў панiцы шарахаюцца ў розныя бакi. Уцечкай шукаюць паратунку. Але ратунку няма. Разьюшаныя Жамойты купай навальваюцца на разьбягаючагася ворага. У паветры выблiсквае зброя, разпырскваючы наўкола буйныя кроплi гарачай крывi. Немцаў бьюць, рэжуць, сякуць, коляць. Раненыя ловяць адбiваючыхся Крыжакоў за плашчы, за ногi, стараючыся хоць зубамi ўпiцца ў зьнявiднага ворага, i гэтым спагнаць сваю гадамi накiпеўшую крыўду.
Варкула выяжджае з пабоiшча на адкрытае мейсца ды з радасным запоем назiрае сваiх разьюшаных вояў, зь невымернай жорсткасьцю дабiваючых ацалелых дасюль Крыжакоў. Жудасная, нестрыманая нянавiсьць так i пырскае зь блiскучых, налiўшыхся крывёю, вачэй. Людзi азьвярэлi, дабiваюць нават параненых, i нiякая сiла ня ў стане ўстрымаць iх ад гэтага. Ды Варкула й ня думае ўстрымлiваць, хай сабе спаганяюць усе крыўды, абразы й зьдзекi. Ён i сам ня супраць раскраiць яшчэ адзiн-другi чэрап, але, на жаль, няма каму... Рука зь цяжкай акрываўленай сякерай безуладна спачывае на грыве каня, з прыемнай млосьцю адчуваючы адпачынак. Сякера памаленьку паруе, абмярзаючы чырвоным лядком...
I раптам разносiцца трывожны крык:
- Немцы!... Немцы!...
Прыемнай, салодкай задумлiвасьцi як i не было. Мускулы налiваюцца сiлай i запалам...
Акiнуўшы паглядам мясцовасьць, Варкула бачыць, як насоўваецца грозная лавiна конных немцаў, лiчбова пераважаючая ягоныя сiлы.
Уперадзе, падняўшы забрала, скача сам Дiннальд фон Кiкерытц. Ён горда адкiнуўся ў сядле i нiбы не сьпяшаецца.
Бешаная ненавiсьць захлiствае душу Варкулы.
- Пяру-у-ун! - крычыць ён, даючы шпорамi каню. - Да зброi!... За мной! - I як вецер нясецца насустрач белым плашчам.
Лiтоўскiя коньнiкi не адстаюць ад савйго Гараднiчага. Першыя Жамойты кiдаюцца ўсьлед, на хаду страляючы з лукаў i самастрэлаў.
Стрэлы хмарамi нясуцца ў ворага, вырываючы зь яго стройных шэрагаў лiчныя ахвяры людзьмi й конямi.
З грукатам i енкам вылятаюць Крыжакi зь сёдлаў. Раненыя конi, з прарэзьлiвым iржаньнем, шалёна кiдаюцца ў бакi.
Не спадзяючыся сустрэць такi заўзяты адпор, Крыжакi зьмешваюцца. Некаторыя стрымваюць конi, гатовыя пусьцiцца наўцёкi...
Аднак, фон Кiкерытц не разгубiўся, бачачы настрой сваiх вояў - спакойна павярнуўся да iх тварам i, не апускаючы забрала, крыкнуў:
- Гот мiт унс! Форвэртс![33]
Падбадзёраныя прыкладам i самаапанаваньнем свайго кiраўнiка, немцы ачулiся. Нават самыя баязьлiвыя набралiся духу.
Дзьве варожыя сiлы, поўныя рашучасьцi, зьблiзiлiся, гатовыя счапiцца ў сьмяротнай схватцы...
Варкула, з разгону секануўшы па шчыту Кiкерытца, урэзаўся ў сярэдзiну атакуючай калёны. Сякучы зь пляча направа й налева, ён пракладае шырокую дарогу ў варожых шэрагах. Тое самае робiць i фон Кiкерытц, уварваўшыся ў масу Жамойтаў. Коньнiкi Варкулы малоцяць мячамi й сякерамi, як цапамi на таку, зьбiраючы багаты ўмалот. Сам Гараднiчы, як чорт, круцiцца ў сярэдзiне варожай коньнiцы, безьперапынна наносячы павышчэрблiванай сякерай сьмяротныя ўдары. Пешыя Жамойты зьмяшалiся з коннымi крыжакамi...
Бойка ў разгары. Акрываўленыя вiлы i косы, раз за разам, выкiдаюць зь сядла панцырных коньнiкаў. Мячы й сякеры, са сьвiстам i грукатам, абрушваюцца на галовы ашалелых людзей.
Стогны й енкi, клiчы й загады, храп i йржаньне, глухiя ўдары й лязгат, разьлягаюцца з усiх бакоў.
Варкула зь дзiкiм рогатам азьвярэўшага бязумца, заварочвае каня i, знайшоўшы вачамi фон Кiкерытца, кiдаецца да яго, крышачы сякерай шчыты й панцыры трапляючыхся па дарозе немцаў. Спрактыкаванае вока старога Драба адразу заўважыла, як значна зьменшылася колькасьць яго людзей: Лiтоўскiх коньнiкаў няма ўжо й паловы, а Жамойтаў i таго меней. Але й зь Немцамi ня лепей. Не зважаючы на iх пераважаючую колькасьць i лепшае ўзбраеньне, iм прыйшлося туга. Доўга прыгнечаны й рабаваны народ азьвярэў i, забыўшыся на ўсё на сьвеце, помсьцiў, не хацеў уступаць. Помсьцiў жорстка, бязьлiтасна й безаглядна. Бяз панцыра, бяз шоламу, са звычайнымi вiламi ў руках, але адчуўшы сваю сiлу й волю, жамойцкi сялянiн адважна кiдаецца на закутага ў жалеза й дасканала ўзброенага немца. I немцу прыходзiцца ня лёкка.
Нарэшце Варкула прабiўся да Кiкерытца. Абодва славутыя ваяўнiкi, абодва пасаваныя, i абодва прагнуць перамогi. Ад яе залежыць i лёс цэлай бiтвы. Дзьве цяжкiя сякеры сустракаюцца ў паветры i, высекшы сноп iскраў, са звонам адлятаюць адна ад другой. Варкула мацнейшы ў руках, затое ягоны працiўнiк спрытнейшы.
Зьлёкку падаючы шчыт у тыл, фон Кiкерытц бяз цяжкасьцi адводзiць страшныя ўдары Варкулы i, у сваю чаргу, наносiць удар. Але й Варкула ўмее спрытна карыстацца шчытом - лязо крыжацкай сякеры сьлiзгаецца па яго гладкай паверхнi.
Паядынак зацягваецца... Змагары пачынаюць цяжка дыхаць...
Нарэшце, Варкула, выбраўшы зручны момант, са ўсёго рамаху ўлучае проста ў шчыт i адначасна паддае нагой пад шыю варожаму каню. Конь з жаласным iржаньнем узьвiваецца на дыбкi. Фон Кiкерытц стрымгалоў вылятае зь сядла. Але тут сталася неспадзеўка: узмахнуўшы рукамi дзеля раўнавагi, ён зачапiў гакам абуха за Варкулаў шчыт, i Варкула таксама вылятае зь сядла.
Наўкола кiпiць бой, але нiхто не адважваецца ўмяшацца ў паядынак кiраўнiкоў.
Ускочыўшы на ногi, Варкула зь яшчэ большай ярасьцю кiдаецца на працiўнiка.
Фон Кiкерытц таксама поўны рашучасьцi. Сьцiскаючы сякеру, ён чакае толькi зручнага моманту.
Працiўнiкi сыходзяцца шчыт да шчыта й моўчкi ўглядаюцца праз краты забрала адзiн другому ў вочы.
Вадзянiстыя вочы Кiкерытца спакойныя й нiбы задумлiвыя. Блакiтныя Варкулы - узбуджаныя й радасныя.
Моцны штуршок... I фон Кiкерытц адлятае на некалькi крокаў у тыл. Як мядзьведзь навальваецца на яго Варкула, i раз за разам б'е сякерай.
Фон Кiкерытц падае на адно калена. Прыкрываецца шчытом, сiлячыся ўскочыць на ногi.
У гэты момант удар абрушваецца яму на шчыт, але Крыжак мякка адводзiць яго ў тыл i, зьнiзу ўверх, наносiць свой удар. Удар ня надта моцны, але прыйшоўся якраз у шчаку. Аглушаючы звон напаўняе галаву Гараднiчага, на момант цямнее ў вачах. Крыжаку больш нiчога й ня трэба. Хутка ўскочыўшы на ногi, ён тне другi раз, i Варкула цяжка валiцца на сьнег...
Крыжак памаленьку, зь вiдавочным задавальненьнем, утыкае мiзэрыкордыю пад шолам працiўнiку...
Уражаныя сьмерцю свайго кiраўнiка, Жамойты падаюць духам, i бойка хутка замiрае...
Фон Кiкерытц, сядзячы ўжо на канi, спынiўся над разпасьцёртым Варкулам i, выцiраючы мокры лоб, прамовiў:
- Гонар i слава табе за адвагу, але ганьба й сорам за абарону паганства! Пас твой i шпоры, я завязу ў Мальборк, як доказ маёй перамогi!
Павярнуўшыся да свайго, ужо невялiкага, аддзелу, скамандаваў:
- Форвэртс, марш!...
21. СЬЛЯДЫ
Iдучы па сьлядах Сыча, Васiль Капыльскi прыйшоў у Берасьце. Даведаўшыся тут аб зьнiкненьнi Ваяводы Фёдара, ён аднак не паверыў у ягоную сьмерць, пры думцы аб якой дрыжэў Пасаднiк.
Якая карысьць была апрышкам забiваць Ваяводу, калi, пакiнуўшы яго ў жывых, можна было ўзяць добры выкуп? Бо й сам Ваявода мог заплацiць луп[34], ды й Вялiкi Князь не пашкадаваў-бы на гэта казны. Застаецца толькi чакаць ад Сыча пасланцоў, а што гэта работа Сыча, Васiль не сумняваўся. Толькi яшчэ роз горка пашкадаваў, што дасюль яго не злавiў.
А тут, як наўмысьля, каля Берасьця сьлед апрышак губляўся. Праўда, ён хутка знойдзецца, але час, час! Наблiжаецца вясна. Дарогi размокнуць, паводкi абернуць увесь Край у непралазнае балота. Час iдзе, а Гаспадар чакае. Трэба як найхутчэй знайсьцi Сыча й у кайданах даставiць на Гаспадарскi Суд. Трэба! Але Васiля дзiвiць адна рэч: мясцовае насельнiцтва нiколi ня ведае, цi робiць выгляд, што ня ведае, аб мейсцы знаходжаньня Сыча. Нават болей, сяляне заўсёды ставяцца насьцярожана, а часам i варожа, да яго - Вялiкакняжага Сотнiка, як толькi пачне дапытвацца аб апрышках. Гэтага Васiль нiяк ня мог зразумець. I толькi дзякуючы нешматлiкай шляхце ўдавалася даведвацца пра правiдловы кiрунак. А гэтую шляхту, ён i сам не асаблiва любiць, а яго воi дык зусiм ня зносяць...
Вось ужо другi дзень як сьцiхла завiруха, i, нягледзячы на ўсе пошукi й стараньнi, Сыча знайсьцi не ўдалося. Сяляне ўпарта адмаўляюцца што-небудзь сказаць, хаця па хiтрых вачах бачна, што ведаюць шмат.
Васiль у задуме крочыць па пакою, напружваючы думкi, i стараючыся прыдумаць спосаб - як заваяваць давер паспалiтага люду й дабiцца вестак аб Сычу. Але думкi яго, самi па сабе, адхiляюцца ад сучаснага й пераносяцца ў мiнулае - у Полацак, у дом Келябовiча... Успамiнаецца сьветлавалосая прыгожая Рэгiна. Апошняе спатканьне зь ёю перад выправай на Сыча. Перад вачамi ўстаюць, як жывыя, постацi Келябовiча ды ягонай дачкi. Ён - надзьмуты шляхцiц, зь нiчым не вытлумачанай пыхай. А яна, ласкавая й пяшчотная ў мiнулым, цяпер зрабiлася калюча-зьедлiвая й насьмешлiвая. У каторы раз чырванеюць у Васiля шчокi, i барвавее рубец, калi ўспомнiць яе словы, так бязьлiтасна, жорстка й бязсорамна кiнутыя яму ў адказ, пры нацяку аб сватаўстве: "Цi пан Васiль думае, што я, пакiнуўшы свой дзявочы гонар i шляхецкi стан, пайду за чалавека бяз роду, без дастатку, за простага купецкага сына? I буду з панскай сястрой, звычайнай халопкай, падзяляць горкi лёс бядоты й нуды? Не, пане Васiлю! I яшчэ раз, не! Не для пана я!" - Яна фанабэрлiва паправiла на плячы сваю залатую касу, i хадой каралевы выйшла з пакою, нават не разьвiтаўшыся. А Келябовiч, якi падслухоўваў пад дзьвярыма, быў моцна задаволены паводзiнамi дачкi увайшоўшы, адразу-ж прамовiў: "Хай пан Васiль ня крыўдзiцца, але Рэгiна мае рацыю. Як яна можа пайсьцi за цябе, калi ты нават жыць ня маеш дзе? Ламанага шэляга за душою ня маеш?... А да яе Ваяводы й Князi прыглядаюцца. Во! Выкiнь усё з галавы, i пра старое не ўспамiнай. То дзiцячыя глупоты былi, а зараз Рэгiна ўжо панна. I непрыгожа будзе, калi-б хто падумаў аб вас як нарачоных. Пашукай сабе iншую, раўню, а Рэгiна сабе падшукае. Ведаеш - кожны свайму шчасьцю каваль... А на разе бывай i не ўспамiнай лiхам..."
Абражаны Васiль не хацеў i ня мог паверыць сваiм вушам. Рэгiна, якая раней з такiм запалам i шчырасьцю клялася яму ў каханьнi, цяпер так жорстка й самаўпэўнена выракаецца й насьмiхаецца з гэтага-ж каханьня.
Выйшаў Васiль ад Келябовiчаў зь цяжкiм сэрцам. Ведаў, што не забудзе Рэгiну, i кахаць яе будзе аж да сьмерцi. Другой такой для яго не йснуе...
У дзьвярох пачуўся моцны, настойлiвы грукат. Васiль ачуўся ад успамiнаў i, цяжка ўздыхнуўшы, гукнуў:
- Адчынена! Заходзь!...
Дзьверы шырока разчынiлiся, i ў пакой увабег, прытрымваючы на хаду меч, спацелы вой.
- Апрышкi зруйнавалi Турнаўскi маёнтак! - выкрыкнуў ён асiплым голасам. Залогу перабiлi, Турнаўскага пана павесiлi, маёмасьць разрабавалi...
- Ты даўно адтуль? - спакойна запытаў Васiль.
- Як, даўно? - не зразумеў вой.
- Цi проста адтуль прыехаў, пытаюся, цi дзе затрымлiваўся па дарозе? Можа, начаваў дзе-небудзь?
- Не! Не! Проста адтуль. Усю дарогу скакаў, аж дух заперла. Конь ледзь вытрымаў...
- А апрышкi?... У Турна?...
- Няма! Зьнiклi... Як пад ваду пайшлi. А турнаўскiя дзядзькi ведаць нiчога ня ведаюць...
- Добра! Iдзi падымай сотню! Сядлаць конi! Сам тут застанесься, адпачнеш, а заўтра дагонiш!
- Васiль, пашто крыўдзiш? - ускрыкнуў абражаны вой. - Я не дзiцё...
- Як сабе хочаш, не сiлую. Для цябе лепей хацеў...
22. МАНАХ
Тры лёкка ўзброеныя чалавекi асьцярожна выпаўзьлi на ўскраiну лесу. Зусiм блiзка высiлiся сьцены Камянецкага Замку. У скважнях забарола, час ад часу, мiльгаў шолам вартавога. У касьцёле гудзелi званы.
У прасторнай залi, за вялiзарным сталом з узвышэньнем, устаўленым пiцьцём i ежай, сядзелi каля двох дзясяткаў узброеных людзей. Кiрым адразу прыкмецiў Кандрата, сядзячага побач маладога й прыемнага на выгляд мужчыны, у якiм ён адразу разпазнаў начнога незнаёмца ў рыцарскiм панцыры. Незнаёмец сядзеў у раскошным крэсьле шляхцiца Нiкульскага, на верхнiм канцы стала. Кiрым адразу зразумеў, што гэта быў атаман гэтага, так у час падасьпелага, аддзелу. Праўда, Кiрыма зьдзiвiла, што нiдзе ня бачна нi колераў, нi гэрбоў пераможцы.
Убачыўшы Кiрыма, незнаёмец, з напоўненым кубкам у руках, рушыў яму насустрач, прамаўляючы на хаду:
- Кiрым Бей, ты слаўны вой! Я рады цябе вiтаць! Сёньня ты выратаваў маё жыцьцё, i хто ведае, цi не адплачу я табе заўтра чымсь падобным. Дык будзь-жа маiм госьцем i прыяцелем! Ласкава просiм! - i незнаёмец пакланiўся й працягнуў Кiрыму кубак.
- Слава-а-а! - громам пракацiлася па залi.
Кiрым узяў кубак i, адчуваючы да сябе агульную прыязьнь, запытаў:
- Ваша Сьветласьць, дазволь запытаць? Чаму я не бачу нi колеру, нi гэрбу? Якiя маеш? Скажы?
- Колеры мае: зялёны й белы, ад пары году, - усьмiхаючыся, адказаў незнаёмец. - А гэрб... Гэрб у мяне: воўчая галава й лiсiны хвост.
Кiрым, задаволены адказам, не зьвярнуў увагi на агульны рогат за сталом i на незразумелыя знакi, якiя рабiў яму Кандрат.
- Скажы, Ваша Сьветласьць, адкуль мяне ведаеш? Першы раз бачыш, а Кiрым Бей назваў? Адкуль ведаеш?
- Гэта мне адважны наш госьць Кадрат Тур разпавёў. А ты мне зараз разкажы, што прывяло цябе й тваiх сяброў сюды пад Турна? Кандрат кажа, што лепей разкажаш, таму сам не захацеў, - незнаёмец узяў Кiрыма за руку вышэй локця й павёў к верхняму канцу стала, дзе яму ўжо падрыхтавалi мейсца побач Кандрата.
Седзячы ўжо за сталом i павядаючы незнаёмцу сваю сумную гiсторыю, Кiрым уважна прыглядаўся да балюючых людзей. Была тут i жанчына - маладая, зграбная й прыгожая. Тонкая кальчуга, з шырокiм сталёвым нашыйнiкам i чаканнымi высокiмi бранзалетамi, хвацкi аблягала яе стан i дадавала ёй хараства й чару.
- "Аднак Марыля прыгажэйшая! - падумаў Кiрым, не перарываючы апавяданьня.
Сабраныя слухалi моўчкi, адставiўшы на бок кубкi. Вочы незнаёмца запалалi ненавiсьцю, i, калi Кiрым скончыў, у насталай цiшы пачуўся яго голас:
- Гэтак яны абыходзяцца зь людзьмi Вялiкага Гаспадара Лiтоўскага! Няма канцу iх нахабству й подласьцi! Схапiць на дарозе пасланьнiка, недатыкальнасьць якога шануюць нават апрышкi. Сьмерць падпанкам! Сьмерць крыўдзiцелям Белай Русi!
- Сьме-е-ерць! - загрымела на залi.
Кандрат раскрыў рот, ня верачы сваiм вушам. Незнаёмец гэта заўважыў i, павярнуўшыся да яго, прамовiў:
- Так, Кандраце! Не дзiвуйся! Там, дзе я прайшоў, там няма ўжо паноў i падпанкаў. Кроў i попел засталiся на iхным мейсцы. А сумленны люд Лiтоўскi дабраслаўленьнi ўдзячнасьцi пасылае мне ўздагон. Люблю я свой Край! Люблю Народ наш i звычай! Сам нацярпеўся крыўды ад прысьпешнiкаў Ягайлавых i ведаю, што й людзi церпяць. Няма iншага ратунку, як за зброю ўзяцца. Сёньня ты бачыў, Кандраце, як разьлiчылiся мы з адным з гэтых душагубаў. Хай цяпер Нiкульскi падрыгае нагамi на сваiм собскiм частаколе. Бачыў ты, колькi людзей непавiнных марыў ён у лёхах? Дык вось-жа, запамятай, што людзей я не рабую! Людзям я дапамагаю. I будзь пэўны, што нездарма зьвёў нас лёс! Не абыйшлося тут без рукi Ўсемагутнага! Такая была Яго воля, i да будзе так! Я прысягаю, на прах маёй сям'i, што калi Ваявода Фёдар з Грозава жывы, я яго вызвалю! Тут у Турна яго няма, але мы зараз даведаемся, дзе ён. Францiшак, iдзi прывядзi таго старога халуя!
Малады вой, сядзеўшы побач жанчыны, устаў i пасьпешна выйшаў. Вярнуўся ён хутка, вядучы перад сабою перастрашанага й ледзь дыхаючага чэляднiка.
Карыстаючы з таго, што агульная ўвага зьвярнулася на палоннага, Кандрат нахiлiўся да Кiрыма й прашапацеў яму на вуха:
- Ведаеш, хто гэта такi? - указаў ён на незнаёмца. - Гэта сам Сыч!
Кiрым толькi прыцмокнуў губамi й шырака разчынiў вочы.
Чэляднiк, разпазнаўшы ў Сычу атамана, бухнуўся перад iм на каленi:
- Яснавяльможны Пане! Зьлiтуйся... Пашкадуй старога, успомнi бацьку свайго, матку... Дзеля iх пашкадуй...
- Ня руш! - закрычаў не сваiм голасам Сыч. - Ня руш маiх бацькоў, подлы сабака! Не на тое я цябе ад шыбенiцы ўратаваў, каб ты памяць маiх бацькоў, Царства iм нябеснае, паскудзiў. Ня гэтага я ад цябе хачу! - Сыч увесь дрыжэў ад гневу й ненавiсьцi. Здавалася, што вось-вось ён кiнецца на палоннага й задушыць яго сваiмi рукамi.
Кiрым i Кандрат са страхам назiралi гэтую сцэну, не адважваючыся прамовiць слова. Надта шмат яны чулi аб злачынствах i жорсткасьцi апрышак.
Палонны скурчыўся й, баючыся зiрнуць на Сыча, прашапацеў:
- Яснавяльможны Пане, пашкадуй... Прабач... Не губi...
Сыч усьмiхнуўся той усьмешкаю, ад якой кроў застывае ў жылах i дрыжаць каленi. Абцiнаючы словы й часта пераводзячы дух, ён загутарыў:
- Прабачэньня просiш!... Лiтасьцi!... А цi прабачваў ты? Цi быў лiтасьцiвы?... Га? Цi заслужыў ты на лiтасьць?...
- Не губi... - прастагнаў чэляднiк. - Стары я ўжо, грахоў шмат маю... Адпусьцi на пакаяньне...
- Адпусьцiць? Магу й адпусьцiць! - Сыч трохi памаўчаў i абвёў вачамi прысутных. - Але на тое маеш заслужыць!
- Кажы сваю волю, Яснавяльможны Пане! Накладай пакуту самую цяжэйшую... З уцехаю прыйму яе й да канца вытрымаю...
- Не патрэбна мне твая пакута! - перабiў Сыч. - Службу мусiш мне саслужыць. I калi сумленны будзеш, адпушчу.
- Кажы, Яснавяльможны Пане. Кажы... Усё зраблю!
- Добра! Але памятай, ад цябе самога залежыцць лёс твой! Дзе Ваявода Фёдар з Грозава?
Палонны здрыгануўся й нiчога не адказаў.
- Ага! Ня хочаш казаць? Ну што-ж...
- Але-ж тады пан Станiслаў... - узмалiўся чэляднiк.
- Ня хочаш? Як сабе хочаш!... Францiшак, Цiмох, цягнiце яго на частакол. Дзесь паблiзу Нiкольскага... Каб у пекле адзiн другога доўга не шукалi.
- Правiдлова! - пагадзiўся Францiшак i, ухапiўшы палоннага за каўнер, дадаў. - Назваўся баравiком, лезь у кошык.
- Не, не! - прастагнаў чэляднiк. - Разкажу... Усё разкажу.
- Дзе ён? Цi жывы?
- Жывы... У Камянецкiм Замку...
- Якая там залога? Хто на чале яе?
- Залога вялiкая... Сотня гайдукоў, два тузiны польскiх вояў, ды два тузiны чэлядзi. На чале стаiць польскi Рыцар, пан Януш зь Езёрска, а пры iм двух шляхцiцаў: пан Прушынскi - уласьнiк Камянца, i пан Лазiнскi - Гараднiчы. Ксёндз Камянецкi таксама мяча не цураецца...
- Гэта ўсё? Уважай, стары, калi што-небудзь утоiш, то не абмiнуць табе шыбенiцы. Праўду кажы!
- Як пасьцелеш, гэтак i высьпiсься! - дадаў Францiшак.
- Гэта ўсё, Яснавяльможны Пане, што да Замку. Але пан Лазiнскi з апрышкамi хеўру водзiць. Толькi няма iх зараз каля Камянца. Баяцца Берасьцейскiх разьездаў, пайшлi недзе.
- Хто водзiць iх? - пацiкавiўся Сыч.
- Не прыпомню напэўна, Яснавяльможны Пане, але, здаецца, нейкi Скрабель, цi Скабей. Людзi кажуць, што ён раней Войтам быў, пасаваны...
- А цi бачыў гэты Скабель Ваяводу? - умяшаўся ўстрывожаны Кандрат.
- Кажуць, бачыў. Забiць хацеў, але пан Януш не дапусьцiў...
- А ты, што? - павярнуўся да Кандрата Сыч. - Ведаеш гэтага Скабеля? Хто ён такi?
- Былы Войт зь Вялiкiх Лукаў. У Полацку, на паядынку, Ваявода Фёдар перамог яго. З тых пор, напэўна, i злосьць затаiў, а зараз спагнаць хацеў. Ох, баюся я за Ваяводу, страшны гэта вораг...
Сыч задумаўся, а потым, зьвярнуўшыся к палоннаму, запытаў:
- Хто такi гэты Станiслаў, што ты так баiсься яго?
- Ваявода з Крэва...
- Дзе ён зараз? У Камянцы?
- Я ня ведаю, дзе ён, але людзi кажуць, што ў Слуцку паранены ляжыць. Напаў нехта на яго па дарозе й цяжка паранiў.
- Ну добра, старына, iдзi адпачывай! А ты, Францiшак, дагледзь каб ён спаў спакойна й не шукаў iншага памяшканьня!...
Палоннага вывялi. Сыч доўга сядзеў, задумаўшыся, штось абмяркоўваючы. Потым, зiрнуўшы на Кандрата, прамовiў:
- Камянец... Моцны гэта гарэх, але паспрабуем перагрызьцi й яго! Правым Бог дапамагае!
За вокнамi пачалi блякнуць зоркi. Разьвiднялася.
20. ВАРКУЛА БЯЛЕЦКI
З наблiжэньнем вясны ў паветры адчувалася напружаньне. Уся Жамойць i памежжа Лiтвы сьпешна рыхтавалiся да навальнiцы. Князь Скiрвойлле дзень i ноч узбройваў сваiх Жамойтаў. Зь Лiтвы, ад Вiтаўта, цягнулiся доўгiя абозы са зброяй, ежай, вопраткай. З Трокаў у Жамойць i назад безьперапынным ланцугом скакалi ганцы. Наблiжалiся вялiкiя падзеi.
У народзе пайшлi чуткi: летам пачнецца вялiкая вайна.
У Лiтву зьяжджалiся масы Рыцараў - мазурскiх, польскiх, чэскiх.
Напружаньне моманту адчувалi й Крыжакi. Нямецкiя залогi ў Замках заходняй Жамойцi падвоiлiся й патроiлiся. Дарогi аж роiлiся ад конных i пешых разьездаў i патрулёў. Падуладныя Ордэну вёскi стагналi пад цiскам няўмольнага жалезнага бота. Падаткi неймаверна павялiчылiся. На абаронныя работы выганялiся цэлыя вёскi, бяз розьнiцы веку й полу. Жамойты пачалi наракаць. Незадаволеныя каралiся на мейсцы, жорстка й бязьлiтасна. Шыбенiцы расьлi як грыбы пасьля дажджу. Але незадавальненьне расло й шырылася. Першапачатковы, ледзь чутны, лепет пратэсту ператварыўся ў грозны, сатрасаючы рокат. Мужчынскае насельнiцтва патаемна рыхтавала зброю й падавалася ў лес. Жанчыны, дзецi й старыя ўцякалi пад Коўна, да Князя Скiрвойлле...
Стомлены папярэднiмi прыгодамi й баямi, Варкула выходзiў з Прусаў. Аднак не ўпускаў спрыяльнае нагоды ўдарыць па Крыжаках. Невялiчкi спачатку, яго аддзел узрос да некалькiх сотняў, папоўнены незадаволенымi Жамойтамi. Сьлядоў Праклоша знайсьцi не ўдалося, i Варкула злаваўся ўсё болей i болей. З шалёнай ненавiсьцю налятаў ён на невялiкiя ўмацаваньнi, вынiшчаючы ўсё, што падварочвалася пад руку. Палонных ня браў - Рыцар, наёмнiк, служка - усё, што лучылася з Ордэнам, гiнула пад яго цяжкой рукой.
Князь Скiрвойлле быў задаволены. Крыжакi - вар'яцелi ад злосьцi. У пагоню накiравалi славутага Рыцара Дiннальда фон Кiкерытц. Варкула ведаў гэтага ваяўнiка, i ўсiмi сiламi ймкнуўся пазьбегнуць зь iм сустрэчы. Не таму, што баяўся, а таму, што для такога спатканьня трэба мець вышкаленую дружыну, а не натоўп азьвярэлых сялянаў. Дзякуючы прыхiльнасьцi насельнiцтва, яму гэта з посьпехам удавалася, i фон Кiркерытц, хаця й iшоў па сьлядах, заўсёды быў адстаўшы на цэлы дзень.
Прытаiўшыся ў лесе, як хiжак, пiльнуючы здабычу, Варкула чакаў на праезд крыжацкага аддзелу, якi накiроўваўся да гранiцы. Дазорцы данесьлi, што аддзел мае быць не вялiкi, але багаты. I Варкула рашыў не прапусьцiць яго.
Разьдзялiўшы свой аддзел на две часткi, ён абсадзiў iмi прыдарожны лес, а сам з двумя тузiнамi коньнiкаў захаваўся, да часу, у кустах - так, каб магчыма было замкнуць дарогу сьпераду.
Чакаць прыйшлося ня доўга. Здалёк, у марозным паветры, пачулася бразганьне зброi, фырканьне коней, крыкi вожчыкаў ды скрып вазоў i саней.
Варкула са сваiмi коньнiкамi выехаў на дарогу й моўчкi стаў чакаць наблiжэньня Крыжакоў.
Галава калёны паказалася з-за павароту, сажнях у трыццацi ад Варкулы. Пярэднi Рыцар, у белым плашчы са львом на шоламе, адразу спынiў каня й махнуў рукой збраяносцу. Той пасьпешна падаў яму дзiду й шчыт.
Не чакаючы, пакуль немцы вышыкуюцца ў баявы парадак, Варкула пахiлiў сваю дзiду й, прарэзьлiва сьвiснуўшы, кiнуўся ўперад. Адразу-ж сотнi стрэлаў выляцелi з кустоў, разячы непадрыхтаванага непрыяцеля. Пасьля першага залпу лiк немцаў зьменшыўся амаль а палову. Але ўжо другi залп сустрэў шчыльную сьцяну самкнутых шчытоў, i не прынёс нiякай шкоды. Немцы сталi простакутнiкам - у першых шэрагах капейшчыкi, прытулiўшы шчыт да шчыта, а ў сярэдзiне стаўпiлiся лучнiкi, утварыўшы сваiмi шчытамi жалезную страху.
Наладаваныя вазы й санi засталiся безабаронныя й адразу-ж дасталiся Варкулавым людзям, ды былi адцягнутыя крыху ў тыл, каб не перашкаджалi.
Сам Варкула з разгону наскочыў на пярэдняга рыцара, стараючыся зьбiць яго дзiдай. Аднак немец, у апошнi момант, спрытна ўхiлiўся, i дзiда, шкрабнуўшы па шчыту, прайшла мiма. Затое дзiда немца, глуха трэснуўшы, напаткала Варкулаў нагруднiк i разьляцелася на кавалкi, пакiнуўшы па сабе глыбокую ўвагнутасьць. Удар быў страшны, i Варкула ледзь утрымаўся ў сядле. Сагнуты нагруднiк перашкаджаў дыхаць. Сашчапiўшы зубы, ён выхапiў сякеру й на мейсцы завярнуў каня, каб даганяць немца. Аднак Рыцара нiдзе не было вiдаць. "Уйшоў!" мiльгнула ў галаве думка, але тут-жа ўбачыў на сьнягу, мiж сваiмi скочучымi коньнiкамi, расьсечаны на двое й акрываўлены шолам са львом на шышаку...
Жамойты, тым часам, валам населi на жалезны чатырохкутнiк ашчацiнены дзiдамi. Дарога й прыдарожны лес аж роiлiся ад масы людзей, барадатых i жудасных, апранутых у аўчыныя кажухi воўнаю навонкi, воўчыя й мядзьведжыя скуры, кальчугi, панцыры, саматканыя сьвiткi, празь якiя сьвяцiлася голае цела.
У сярэдзiне гэтай людзкой кашы вылучаўся белы чатырохкутнiк, роўны й непахiсны.
Хваля Жамойтаў, размахваючы мячамi, вiламi, косамi, сякерамi, з гучнымi крыкамi рынулася на сьцяну шчытоў. Немцы, як на вучэньнi, спакойна й не сьпяшаючыся падаюць дзiды ўперад, i людзкая хваля, зь енкамi й праклёнамi, адкатваецца назад, пакiдаючы раненых i забiтых.
З падвоенай заўзятасьцю кiдаюцца Жамойты ў другую атаку, i йзноў адкатываюцца.
Варкула з трывогай назiрае за няўдалымi наскокамi. Гульня прыймае непажаданы кiрунак. З-за самкнутых шчытоў даносiцца зьедлiвы, падражняючы рогат. Разьюшаныя Жамойты рыхтуюцца да трэцяй атакi. Як галодныя ваўкi, яны не жадаюць упусьцiць абложаную ахвяру. Але, яшчэ дзьве цi тры такiх атакi, i немцы перамогуць...
Раптам Варкулу прыходзiць блiскавiчная думка.
- Стой! - раве ён з усiх сiлаў, заглушаючы голас бойкi. - Стой! Давай вазы наперад!
Думка Варкулы падхоплiваецца, i купа людзей кiдаецца да абозу. Мiгам пастромкi перасечаныя, i, набiраючы хуткасьць, два цяжкiя фургоны з грукатам коцяцца па дарозе.
Варкула ўсьмiхаецца.
Мiж немцамi прыкметна замяшаньне. Але нейкi голас камандуе, i самкнутыя шчыты трохi разступаюцца. Зпамiж iх вылятаюць, адзiн за другiм, роi стрэлаў, бязьлiтасна разячы не прыкрытых бранёй напасьнiкаў. Каля вазоў застаецца ўсё меней i меней папiхачоў, i iхны бег робiцца павальнейшым...
- Лучнiкi! Бi!... - крычыць, размахваючы сякерай i, павярнуўшыся да вазоў. - Ходу! Ходу!
Жамойцкiя стрэлы прымушаюць Крыжакоў шчыльней стулiць шчыты. Каля вазоў зьяўляюцца новыя папiхачы... I са страшным грукатам, пакрытым пераможнымi крыкамi, самадумныя тараны ўрэзваюцца ў гушчу жалезнага чатырохкутнiка. Адразу-ж у праломы кiдаюцца Варкула й яго коньнiкi.
Немцы ў панiцы шарахаюцца ў розныя бакi. Уцечкай шукаюць паратунку. Але ратунку няма. Разьюшаныя Жамойты купай навальваюцца на разьбягаючагася ворага. У паветры выблiсквае зброя, разпырскваючы наўкола буйныя кроплi гарачай крывi. Немцаў бьюць, рэжуць, сякуць, коляць. Раненыя ловяць адбiваючыхся Крыжакоў за плашчы, за ногi, стараючыся хоць зубамi ўпiцца ў зьнявiднага ворага, i гэтым спагнаць сваю гадамi накiпеўшую крыўду.
Варкула выяжджае з пабоiшча на адкрытае мейсца ды з радасным запоем назiрае сваiх разьюшаных вояў, зь невымернай жорсткасьцю дабiваючых ацалелых дасюль Крыжакоў. Жудасная, нестрыманая нянавiсьць так i пырскае зь блiскучых, налiўшыхся крывёю, вачэй. Людзi азьвярэлi, дабiваюць нават параненых, i нiякая сiла ня ў стане ўстрымаць iх ад гэтага. Ды Варкула й ня думае ўстрымлiваць, хай сабе спаганяюць усе крыўды, абразы й зьдзекi. Ён i сам ня супраць раскраiць яшчэ адзiн-другi чэрап, але, на жаль, няма каму... Рука зь цяжкай акрываўленай сякерай безуладна спачывае на грыве каня, з прыемнай млосьцю адчуваючы адпачынак. Сякера памаленьку паруе, абмярзаючы чырвоным лядком...
I раптам разносiцца трывожны крык:
- Немцы!... Немцы!...
Прыемнай, салодкай задумлiвасьцi як i не было. Мускулы налiваюцца сiлай i запалам...
Акiнуўшы паглядам мясцовасьць, Варкула бачыць, як насоўваецца грозная лавiна конных немцаў, лiчбова пераважаючая ягоныя сiлы.
Уперадзе, падняўшы забрала, скача сам Дiннальд фон Кiкерытц. Ён горда адкiнуўся ў сядле i нiбы не сьпяшаецца.
Бешаная ненавiсьць захлiствае душу Варкулы.
- Пяру-у-ун! - крычыць ён, даючы шпорамi каню. - Да зброi!... За мной! - I як вецер нясецца насустрач белым плашчам.
Лiтоўскiя коньнiкi не адстаюць ад савйго Гараднiчага. Першыя Жамойты кiдаюцца ўсьлед, на хаду страляючы з лукаў i самастрэлаў.
Стрэлы хмарамi нясуцца ў ворага, вырываючы зь яго стройных шэрагаў лiчныя ахвяры людзьмi й конямi.
З грукатам i енкам вылятаюць Крыжакi зь сёдлаў. Раненыя конi, з прарэзьлiвым iржаньнем, шалёна кiдаюцца ў бакi.
Не спадзяючыся сустрэць такi заўзяты адпор, Крыжакi зьмешваюцца. Некаторыя стрымваюць конi, гатовыя пусьцiцца наўцёкi...
Аднак, фон Кiкерытц не разгубiўся, бачачы настрой сваiх вояў - спакойна павярнуўся да iх тварам i, не апускаючы забрала, крыкнуў:
- Гот мiт унс! Форвэртс![33]
Падбадзёраныя прыкладам i самаапанаваньнем свайго кiраўнiка, немцы ачулiся. Нават самыя баязьлiвыя набралiся духу.
Дзьве варожыя сiлы, поўныя рашучасьцi, зьблiзiлiся, гатовыя счапiцца ў сьмяротнай схватцы...
Варкула, з разгону секануўшы па шчыту Кiкерытца, урэзаўся ў сярэдзiну атакуючай калёны. Сякучы зь пляча направа й налева, ён пракладае шырокую дарогу ў варожых шэрагах. Тое самае робiць i фон Кiкерытц, уварваўшыся ў масу Жамойтаў. Коньнiкi Варкулы малоцяць мячамi й сякерамi, як цапамi на таку, зьбiраючы багаты ўмалот. Сам Гараднiчы, як чорт, круцiцца ў сярэдзiне варожай коньнiцы, безьперапынна наносячы павышчэрблiванай сякерай сьмяротныя ўдары. Пешыя Жамойты зьмяшалiся з коннымi крыжакамi...
Бойка ў разгары. Акрываўленыя вiлы i косы, раз за разам, выкiдаюць зь сядла панцырных коньнiкаў. Мячы й сякеры, са сьвiстам i грукатам, абрушваюцца на галовы ашалелых людзей.
Стогны й енкi, клiчы й загады, храп i йржаньне, глухiя ўдары й лязгат, разьлягаюцца з усiх бакоў.
Варкула зь дзiкiм рогатам азьвярэўшага бязумца, заварочвае каня i, знайшоўшы вачамi фон Кiкерытца, кiдаецца да яго, крышачы сякерай шчыты й панцыры трапляючыхся па дарозе немцаў. Спрактыкаванае вока старога Драба адразу заўважыла, як значна зьменшылася колькасьць яго людзей: Лiтоўскiх коньнiкаў няма ўжо й паловы, а Жамойтаў i таго меней. Але й зь Немцамi ня лепей. Не зважаючы на iх пераважаючую колькасьць i лепшае ўзбраеньне, iм прыйшлося туга. Доўга прыгнечаны й рабаваны народ азьвярэў i, забыўшыся на ўсё на сьвеце, помсьцiў, не хацеў уступаць. Помсьцiў жорстка, бязьлiтасна й безаглядна. Бяз панцыра, бяз шоламу, са звычайнымi вiламi ў руках, але адчуўшы сваю сiлу й волю, жамойцкi сялянiн адважна кiдаецца на закутага ў жалеза й дасканала ўзброенага немца. I немцу прыходзiцца ня лёкка.
Нарэшце Варкула прабiўся да Кiкерытца. Абодва славутыя ваяўнiкi, абодва пасаваныя, i абодва прагнуць перамогi. Ад яе залежыць i лёс цэлай бiтвы. Дзьве цяжкiя сякеры сустракаюцца ў паветры i, высекшы сноп iскраў, са звонам адлятаюць адна ад другой. Варкула мацнейшы ў руках, затое ягоны працiўнiк спрытнейшы.
Зьлёкку падаючы шчыт у тыл, фон Кiкерытц бяз цяжкасьцi адводзiць страшныя ўдары Варкулы i, у сваю чаргу, наносiць удар. Але й Варкула ўмее спрытна карыстацца шчытом - лязо крыжацкай сякеры сьлiзгаецца па яго гладкай паверхнi.
Паядынак зацягваецца... Змагары пачынаюць цяжка дыхаць...
Нарэшце, Варкула, выбраўшы зручны момант, са ўсёго рамаху ўлучае проста ў шчыт i адначасна паддае нагой пад шыю варожаму каню. Конь з жаласным iржаньнем узьвiваецца на дыбкi. Фон Кiкерытц стрымгалоў вылятае зь сядла. Але тут сталася неспадзеўка: узмахнуўшы рукамi дзеля раўнавагi, ён зачапiў гакам абуха за Варкулаў шчыт, i Варкула таксама вылятае зь сядла.
Наўкола кiпiць бой, але нiхто не адважваецца ўмяшацца ў паядынак кiраўнiкоў.
Ускочыўшы на ногi, Варкула зь яшчэ большай ярасьцю кiдаецца на працiўнiка.
Фон Кiкерытц таксама поўны рашучасьцi. Сьцiскаючы сякеру, ён чакае толькi зручнага моманту.
Працiўнiкi сыходзяцца шчыт да шчыта й моўчкi ўглядаюцца праз краты забрала адзiн другому ў вочы.
Вадзянiстыя вочы Кiкерытца спакойныя й нiбы задумлiвыя. Блакiтныя Варкулы - узбуджаныя й радасныя.
Моцны штуршок... I фон Кiкерытц адлятае на некалькi крокаў у тыл. Як мядзьведзь навальваецца на яго Варкула, i раз за разам б'е сякерай.
Фон Кiкерытц падае на адно калена. Прыкрываецца шчытом, сiлячыся ўскочыць на ногi.
У гэты момант удар абрушваецца яму на шчыт, але Крыжак мякка адводзiць яго ў тыл i, зьнiзу ўверх, наносiць свой удар. Удар ня надта моцны, але прыйшоўся якраз у шчаку. Аглушаючы звон напаўняе галаву Гараднiчага, на момант цямнее ў вачах. Крыжаку больш нiчога й ня трэба. Хутка ўскочыўшы на ногi, ён тне другi раз, i Варкула цяжка валiцца на сьнег...
Крыжак памаленьку, зь вiдавочным задавальненьнем, утыкае мiзэрыкордыю пад шолам працiўнiку...
Уражаныя сьмерцю свайго кiраўнiка, Жамойты падаюць духам, i бойка хутка замiрае...
Фон Кiкерытц, сядзячы ўжо на канi, спынiўся над разпасьцёртым Варкулам i, выцiраючы мокры лоб, прамовiў:
- Гонар i слава табе за адвагу, але ганьба й сорам за абарону паганства! Пас твой i шпоры, я завязу ў Мальборк, як доказ маёй перамогi!
Павярнуўшыся да свайго, ужо невялiкага, аддзелу, скамандаваў:
- Форвэртс, марш!...
21. СЬЛЯДЫ
Iдучы па сьлядах Сыча, Васiль Капыльскi прыйшоў у Берасьце. Даведаўшыся тут аб зьнiкненьнi Ваяводы Фёдара, ён аднак не паверыў у ягоную сьмерць, пры думцы аб якой дрыжэў Пасаднiк.
Якая карысьць была апрышкам забiваць Ваяводу, калi, пакiнуўшы яго ў жывых, можна было ўзяць добры выкуп? Бо й сам Ваявода мог заплацiць луп[34], ды й Вялiкi Князь не пашкадаваў-бы на гэта казны. Застаецца толькi чакаць ад Сыча пасланцоў, а што гэта работа Сыча, Васiль не сумняваўся. Толькi яшчэ роз горка пашкадаваў, што дасюль яго не злавiў.
А тут, як наўмысьля, каля Берасьця сьлед апрышак губляўся. Праўда, ён хутка знойдзецца, але час, час! Наблiжаецца вясна. Дарогi размокнуць, паводкi абернуць увесь Край у непралазнае балота. Час iдзе, а Гаспадар чакае. Трэба як найхутчэй знайсьцi Сыча й у кайданах даставiць на Гаспадарскi Суд. Трэба! Але Васiля дзiвiць адна рэч: мясцовае насельнiцтва нiколi ня ведае, цi робiць выгляд, што ня ведае, аб мейсцы знаходжаньня Сыча. Нават болей, сяляне заўсёды ставяцца насьцярожана, а часам i варожа, да яго - Вялiкакняжага Сотнiка, як толькi пачне дапытвацца аб апрышках. Гэтага Васiль нiяк ня мог зразумець. I толькi дзякуючы нешматлiкай шляхце ўдавалася даведвацца пра правiдловы кiрунак. А гэтую шляхту, ён i сам не асаблiва любiць, а яго воi дык зусiм ня зносяць...
Вось ужо другi дзень як сьцiхла завiруха, i, нягледзячы на ўсе пошукi й стараньнi, Сыча знайсьцi не ўдалося. Сяляне ўпарта адмаўляюцца што-небудзь сказаць, хаця па хiтрых вачах бачна, што ведаюць шмат.
Васiль у задуме крочыць па пакою, напружваючы думкi, i стараючыся прыдумаць спосаб - як заваяваць давер паспалiтага люду й дабiцца вестак аб Сычу. Але думкi яго, самi па сабе, адхiляюцца ад сучаснага й пераносяцца ў мiнулае - у Полацак, у дом Келябовiча... Успамiнаецца сьветлавалосая прыгожая Рэгiна. Апошняе спатканьне зь ёю перад выправай на Сыча. Перад вачамi ўстаюць, як жывыя, постацi Келябовiча ды ягонай дачкi. Ён - надзьмуты шляхцiц, зь нiчым не вытлумачанай пыхай. А яна, ласкавая й пяшчотная ў мiнулым, цяпер зрабiлася калюча-зьедлiвая й насьмешлiвая. У каторы раз чырванеюць у Васiля шчокi, i барвавее рубец, калi ўспомнiць яе словы, так бязьлiтасна, жорстка й бязсорамна кiнутыя яму ў адказ, пры нацяку аб сватаўстве: "Цi пан Васiль думае, што я, пакiнуўшы свой дзявочы гонар i шляхецкi стан, пайду за чалавека бяз роду, без дастатку, за простага купецкага сына? I буду з панскай сястрой, звычайнай халопкай, падзяляць горкi лёс бядоты й нуды? Не, пане Васiлю! I яшчэ раз, не! Не для пана я!" - Яна фанабэрлiва паправiла на плячы сваю залатую касу, i хадой каралевы выйшла з пакою, нават не разьвiтаўшыся. А Келябовiч, якi падслухоўваў пад дзьвярыма, быў моцна задаволены паводзiнамi дачкi увайшоўшы, адразу-ж прамовiў: "Хай пан Васiль ня крыўдзiцца, але Рэгiна мае рацыю. Як яна можа пайсьцi за цябе, калi ты нават жыць ня маеш дзе? Ламанага шэляга за душою ня маеш?... А да яе Ваяводы й Князi прыглядаюцца. Во! Выкiнь усё з галавы, i пра старое не ўспамiнай. То дзiцячыя глупоты былi, а зараз Рэгiна ўжо панна. I непрыгожа будзе, калi-б хто падумаў аб вас як нарачоных. Пашукай сабе iншую, раўню, а Рэгiна сабе падшукае. Ведаеш - кожны свайму шчасьцю каваль... А на разе бывай i не ўспамiнай лiхам..."
Абражаны Васiль не хацеў i ня мог паверыць сваiм вушам. Рэгiна, якая раней з такiм запалам i шчырасьцю клялася яму ў каханьнi, цяпер так жорстка й самаўпэўнена выракаецца й насьмiхаецца з гэтага-ж каханьня.
Выйшаў Васiль ад Келябовiчаў зь цяжкiм сэрцам. Ведаў, што не забудзе Рэгiну, i кахаць яе будзе аж да сьмерцi. Другой такой для яго не йснуе...
У дзьвярох пачуўся моцны, настойлiвы грукат. Васiль ачуўся ад успамiнаў i, цяжка ўздыхнуўшы, гукнуў:
- Адчынена! Заходзь!...
Дзьверы шырока разчынiлiся, i ў пакой увабег, прытрымваючы на хаду меч, спацелы вой.
- Апрышкi зруйнавалi Турнаўскi маёнтак! - выкрыкнуў ён асiплым голасам. Залогу перабiлi, Турнаўскага пана павесiлi, маёмасьць разрабавалi...
- Ты даўно адтуль? - спакойна запытаў Васiль.
- Як, даўно? - не зразумеў вой.
- Цi проста адтуль прыехаў, пытаюся, цi дзе затрымлiваўся па дарозе? Можа, начаваў дзе-небудзь?
- Не! Не! Проста адтуль. Усю дарогу скакаў, аж дух заперла. Конь ледзь вытрымаў...
- А апрышкi?... У Турна?...
- Няма! Зьнiклi... Як пад ваду пайшлi. А турнаўскiя дзядзькi ведаць нiчога ня ведаюць...
- Добра! Iдзi падымай сотню! Сядлаць конi! Сам тут застанесься, адпачнеш, а заўтра дагонiш!
- Васiль, пашто крыўдзiш? - ускрыкнуў абражаны вой. - Я не дзiцё...
- Як сабе хочаш, не сiлую. Для цябе лепей хацеў...
22. МАНАХ
Тры лёкка ўзброеныя чалавекi асьцярожна выпаўзьлi на ўскраiну лесу. Зусiм блiзка высiлiся сьцены Камянецкага Замку. У скважнях забарола, час ад часу, мiльгаў шолам вартавога. У касьцёле гудзелi званы.