Случанский Владимир. Драбы (на белорусском языке)

   - Ласкава прашу... Ласкава прашу...
   Што праўда, Войт Пётра Ларывонавiч любiў пацягнуць, але ў карчму заглядаў рэдка. Для гэтага трэба было нейкае адмысловае нагоды, як сёньня.
   - Зайду, зайду... Кiнь ужо выдыгаць, Захарэ. Не люблю я гэтага твайго "ласкава прашу". Як трэба мне зайсьцi, то хоць i не хацецiмеш -зайду, а як ня трэба, то й ня ўласкавiш.
   - Ласкава прашу, зрабiце такую ласку, ласкава прашу, Пётра Ларывонавiч... - не сунiмаўся карчмар.
   - Ну й сьлiзкi-ж ты, Захарэ! Няўжо цябе самаго ня нудзiць, так як мяне, ад гэтага блюзьнерства?
   - Дык як загадаеце, кварту цi паўкварты? Ласкава прашу... Баярын нейкi Маскоўскi. Адразу па прыезьдзе загадалi гуся смажанага, гарэлкi й квасу... Зайдзiце, Пётра Ларывонавiч, зрабiце такую ласку...
   - Ня ведаеш, кажаш? Наскрозь цябе, Захар, бачу, але хай ужо па-твойму будзе, - i Войт цяжкай хадой накiраваўся ў дзьверы.
   Баярын ужо быў устаўшы, калi Пётра Ларывонавiч, з клубамi пары ўвалiўся ў карчму. Паважна перахрысьцiўшыся на абразы, ён прывiтаўся:
   - Многiя лета Князю Маскоўскаму!
   Баярын моўчкi пахiлiў галаву, цi то ў знак згоды, цi то замiж прывiтаньня, але застаўся сядзець на мейсцы. Войт зь цiкавасьцю прыгледзеўся госьцю ў доўгай, гафтаванай золатам рызе, з-пад якой вiднелася кальчуга, у мангольскiх ботах з закручанымi ў гару наскамi. Доўгая барада зь сiвiзной, доўгiя тонкiя пальцы, усыпаныя дарагiмi перстнямi, сухi жылiсты твар з малымi й надта сьветлымi вачамi, высокi маршчынiсты лоб...
   - З ласкi Гаспадара Вялiкага Князя, - перарваў маўчаньне Пётра Ларывонавiч - буду тутэйшым Войтам пры Ваяводзе Вiцебскiм!
   Баярын гнеўна зiрнуў на Войта й адказаў:
   - Лука Рацiшчэў! Баярын Пасол ад Гасудара Маскоўскага да Князя Лiтоўскага!
   - Ну што-ж, Баярын, калi ня хочаш размаўляць, кланяцца ня будзем! - i войт накiраваўся да стала, грымнуўшы на хаду: Гей! Захарэ! Кварту з грыбамi!
   Бачачы, як безцырымонна захоўваецца Войт, Баярын прамовiў:
   - За такую абразу, буду жалiцца самаму Князю й прасiць адпаведнае кары, бо халопу не належна сядзець у прысутнасьцi Баярына!
   - Хто халоп? - прашыпеў праз зубы, устаючы, Войт. - Я халоп?... Ня будзь ты, Баярын, паслом, пазваў-бы я цябе на ўтаптаную зямлю, пеша цi конна! I мусiў-бы ты, Баярын, станавiцца, бо абразiў ты Драба Лiтоўскага! - Тут Войт шырака разхiнуў кажух, i атарапелы Баярын к свайму зьдзiўленьню пабачыў на палатнянай гафтаванай кашулi - залаты рыцарскi пас.
   Пётра Ларывонавiч двумя каўткамi асушыў кварту гарэлкi, прыкусiў квашаным грыбам i выйшаў з карчмы, моцна ляснуўшы дзьвярыма.
   Баярын з падзiву аж раскрыў рот. Ён нiколi ня мог сабе ўявiць, што пад гэтакiм звычайным кажухом мог хавацца залаты рыцарскi пас - адзнака шляхетнасьцi й адвагi.
   - Ваша Сьветласьць, бацюхна Баярын, ня гневайся, ласкава прашу... Пётра Ларывонавiч пашумеў, а потым сам шкадаваць будзе, - замiтусiўся наўкола госьця карчмар. - Ён у нас лагодны чалавек, дарма што Войт. Ня гневайся, бацюхна... Ласкава прашу...
   - Зь якога роду Войт вашы? Баярскага цi паспалiтага? - пацiкавiўся Баярын, ведаючы, што ў Лiтве Драбам можа стаць звычайны сялянiн, маючы розум, адвагу ды сiлу.
   - Рыцарскага, бацюхна, рыцарскага! Яго пакойны бацька, Ларывон Кiрмунтавiч, яшчэ зь Вялiкiм Князем Альгердам на Маскву хадзiў. А пазьней загiнуў ад Караля Ягайлы Альгердавiча за тое, што Вялiкага Князя Кейстута любiў i, жыцьця не шкадуючы, баранiў. Ларывон Кiрмунтавiч тады й галаву палажыў, калi Кароль загадаў задушыць Вялiкага Князя Кейстута ў Крэве. Людзi кажуць, што, як даведаўся ён аб забойстве тым, дык ухапiў меч i дзесяць найлепшых польскiх рыцараў пасёк, да Караля прабiваючыся. На сьмерць пацяў... Апавядаюць, што злы дух у яго ўсялiўся, нiкога ня слухаў i нiчога не разумеў, толькi пенай пырскаў на ўсе бакi, аж пакуль яму галаву зьнесьлi.
   - Ага, разумею, - перабiў Баярын. - За гэта й карыстаецца ваш Войт ласкай Князя Вiтаўта?
   - Ня толькi за гэта, бацюхна Баярын, ня толькi. Як забiлi пакойнага Ларывона Кiрмунтавiча, паслаў Кароль дружыну на Сокалаў, вотчыну Ларывона Кiрмунтавiча, i спалiлi гэты самы Сокалаў дашчэнту, а людзей перабiлi да аднаго. Пётра Ларывонавiч, Войт нашы, у той час на Крыжакоў паходам пайшоўшы быў. У тым пажары Сокалаўскiм, згарэла й жонка Пётры Ларывонавiча з двума дзеткамi. Ад таго часу ён i не паказваўся болей у свой Сокалаў, хаця на вайне багатую здабычу здабыў. Па загаду Вялiкага Князя Вiтаўта, Сокалаў адбудавалi, новымi людзьмi засялiлi, але Пётра Ларывонавiч ня хоча туды ехаць, а ўсё з Дружынай Князевай заставаўся, аж пакуль дастаў пасаду Войта тутэйшага...
   Выслухаўшы ўважна апавяданьне карчмара, Баярын гукнуў:
   - Грыгорый! Нясi паперу й пёры!
   Немалады ўжо дзяк, увесь у чорным, з рэдкай казьлiнай бародкай i васковым колерам твару, сухi як жордка, мiгам зьляцеў зь цёплай печы i, ўсеўшыся за стол, падрыхтаваўся пiсаць.
   Баярын, трохi памаўчаўшы, паважна пачаў дыктаваць:
   "У градзе Шумiлаве жывуць рускiя людзi й веру рускую спаведуюць. Войт мясцовы Пётр, сын Ларыонаў, iз Сокалава, бедствiя вялiкiя пацярпеў ад Караля Польскага i веры Рымскай, i ненавiсьць пiтае да iх прэвялiкую. Гасудару-ж Маскоўскаму жадае многiя лета здравiя i сiлы. Людзi тут у дастатку жывуць вялiкiм, на войны й разрухi ня гледзячы. З чужаземцамi ласкавыя, а да людзей Маскоўскiх брацкую прыязьнь адчуваюць i Гасудара Вялiкага Князя Русi Маскоўскай паўсякчас вялiчаюць ды Гасударом называюць, як i ў iншых гарадах i мястэчках Русi Лiтоўскай. Храмы Божыя веры рускай ва ўсiх гарадах i мястэчках пабудаваныя i вялiкай ласкай i пашанай люду паспалiтага карыстаюцца, вiдаць з таго, што Прэасьвяшчэньнейшы Ўладыка, Мiтрапалiт Маскоўскi i ўсяе Русi Фоцiй, працу i стараньне прэвялiкiя палажыўшы..."
   Захар Кузьмiч, сагнуўшыся ў пачцiвым паклоне, слухаў дыктоўку Баярына й у знак згоды лiсьлiва кiваў галавой. Дачакаўшыся нарэшце канца й сагнуўшыся яшчэ болей, ён спытаў:
   - Бацюхна Баярын, што на сьнеданьне зажадаеш? Ласкава прашу загадваць. Для Вашай Мiласьцi ўсё знойдзецца... Ласкава прашу...
   Было ўжо блiзка поўдня, калi Баярын Лука Рацiшчэў, са сваiм пачотам, выехаў з Шумiлiна ў напрамку на Полацак. Сьнег пачаў таяць. З-пад конскiх капытоў ён фантанамi вылятаў, перамешаны з вадой.
   Па ўезьдзе ў лес, сыры вецер, дзьмуўшы ў полi, не адчуваўся амаль зусiм. Добра адпачнуўшыя конi йшлi лёккай рысьсю, напiнаючы павады. Баярын, пакачваючыся ў сядле, пачаў пакрыху драмаць. Трапляючыяся па дарозе сяляне скiдалi шапкi й доўга глядзелi ўсьлед, дзiвячыся небываламу ўбраньню й зброi гасьцёў у высокiх вастраканцовых шоламах. Круглыя шчыты з завiлiстым узорам выклiкалi яшчэ большае зьдзiўленьне:
   - Цi то чалавек, цi то мангол? Не разьбярэш...
   Недалёка ад Залесься ўвагу Баярына прыцягнула вялiкая купа людзей, сабраных на ўзбочыне дарогi. Пад'ехаўшы блiжэй, ён пабачыў, што гэтыя людзi слухаюць сьляпога старца-гусьляра. Памiж стаўпiўшыхся сялян Баярын заўважыў два рыцарскiх панцыры, выблiскваючых i паграмыхваючых ад кожнага руху iхных уласьнiкаў - маладых Драбаў. Абодва старалiся як мага меней варушыцца. Паськiдаўшы шоламы й затаiўшы подых, яны ўсёй сваёй iстотай прыслухвалiся да голасу гусьляра. Прыпынiў каня й Баярын, зацiкаўлены даляцеўшымi да яго вуха словамi:
   ... Сабралась Арда непамерная,
   I Лiтву ваяваць пачала
   Вёскi палiць яна Праваслаўныя,
   I катуе людзей без канца...
   Пад'ехаўшы пачот Баярына таксама застыў нерухома, прыслуханы да старога, але моцнага голасу сьляпца-гусьляра. А дзед сьпяваў, перабiраючы сухiмi зморшчанымi пальцамi лады на гусьлях:
   Зараптаў Народ, затрывожыўся,
   I да Князя паслаў хадакоў:
   Затрымай Арду, Князь Кейстутавiч
   I пазбаў Твой Народ ад злыднёў.
   Пераслухаўшы ад Краiны паслоў,
   Князь маланкамi блiснуў вачэй,
   Загрымеў мячом, толькi рэха пайшло
   I па ўсёй аддалося Лiтве.
   Адгукнуўся ўраз селянiн ад ральлi,
   А купец свой пакiнуў бязьмен,
   Мех кавальскi замоўк - каваль шолам надзеў,
   На чале Ваявода стаў гневен.
   Загуло па Лiтве, полк за полкам iдзе,
   Усё на сустрач Кульгаваму Хану.
   Дзень i ноч латы блiшчуць, мячы мiгацяць,
   На пагiбель-ганьбу бусурману.
   Натоўп навокал гусьляра паступова нарастаў. Людзi, затаiўшы подых, прыслухвалiся да сьпеву, i, мiмаволi забываючыся пра ўсё, пераносiлiся думкамi туды, куды iх накiроўваў голас старога. Баярын асьцярожна, каб ня перашкаджаць сьпеву, прыпадняў кальчужную сетку над вухам, каб ясьней было чуваць. А гусьляр сьпяваў:
   Напаткаў Князь Арду пры рацэ.
   А рака празывалася Ворскла.
   Загрымелi сякеры, мячы...
   I татары завылi як воўкi.
   Ураз паняў Бусурманскi Ўладыка,
   Што зьмяце яго Вiтаўт зь зямлi
   Разатрэ, разьмяве пад капытам,
   Быццам шчура-гадзюку ў баi.
   Шле ганца ён на ратнае поле
   Свой наказ перадаць-завязьцi:
   Коль ня выстаяць, выйсьцi iз бою,
   I разсыпацца ўраз па сьцяпi!...
   Баярын ужо, здавалася, ня чуў сьпеву гусьляра, яго думкi ляцелi дзесь далёка-далёка над стэпамi Палтаўшчыны: "...Вось дружыны Вiтаўта пераходзяць Ворсклу. Полк за палком, з фырканьнем i пляскам выбiраюцца на супрацьлежны бераг: Лiтоўцы, Жамойты, Палякi, Крыжакi, i йзноў Лiтоўцы, Лiтоўцы... Татары шматтысячнай масай навальваюцца на не пасьпеўшых разгарнуцца ў баявы парадак Драбаў. Але разьлiк Вiтаўта апраўдаўся: лёккая коньнiца Манголаў не магла выстаяць супраць сталёвых панцыраў i цяжкiх сякер. Татары кiдаюцца хто куды, i вось, здаецца, перамога Лiтвы... Але татары не бягуць, а толькi мяняюць спосаб вядзеньня бою. Яны не падпускаюць блiзка да сябе, засыпаюць хмарамi стрэлаў, i на сваiх хутканогiх канях унiкаюць рукапашнай сечы... Лiтоўскiя шэрагi вачавiдку радзеюць: падаюць Драбы, падаюць Князi, падаюць Рыцары й Воi, Жамойцкiя, Польскiя, Нямецкiя, да яжоў падобныя ад натыканых стрэлаў. Вось падае Андрэй, Князь Полацкi, са стралой у перносьсi...
   Вялiкi Князь зразумеў выкрут Эдыгея, i пад прыкрыцьцем сваiх лучнiкаў адцягвае Дружыну назад, за Ворсклу, пад ахову лесу. Палкi адыходзяць хутка, нiбы ў панiцы, падымаючы цэлыя хмары пылу. Татары ўзьнiмаюць страшэннае выцьцё - Клiч Перамогi, i кiдаюцца ўсьлед, каб дабiць, зьнiшчыць сiлу Лiтоўскую. Эдыгей ужо марыць аб ласцы й багацьцi ад Тымура Кульгавага, Хана Ардынскага й Караля Каралёў... Частка Арды перапраўляецца праз Ворсклу й углубляецца ў лес... але трапляе ў пастку, раскiнутую Вiтаўтам. Пачынаецца бязьлiтаснае вынiшчэньне зарваўшыхся. Татары кiдаюцца назад у воды Ворсклы, але й тут iх даганяюць стрэлы цэльных Лiтоўцаў, роўных якiм няма лучнiкаў у сьвеце. Застаўшаяся на тым беразе частка Арды моўчкi назiрае гiбель сваiх супляменьнiкаў, ня маючы магчымасьцi нiчым iм дапамагчы. Вада ў Ворскле робiцца чырвонаю ад крывi, трупы Татараў сотнямi пакрываюць берагi невялiкае, але глыбокае ракi. Забiтыя ўжо ляжаць цэлымi купамi, немагчыма iх палiчыць... А сеча цягнецца далей... Татары ўжо апамяталiся, адбiваюцца, але цяжка шабляй прасячы сталёвы панцыр, затое меч i сякера лёкка сякуць Татар, пакрытых скурай зь бляшкамi... Уцалеўшыя рэшткi Татар, пакiдаючы коней i зброю, прабiраюцца да сваiх - за Ворсклу. Бiтва спыняецца. Арда разьбiлася аб жалезныя грудзi Лiтвы, але Вiтаўт абясьсiлеў - згубiўшы сотнi Князёў i тысячы Драбаў... Хан заварачвае ад зямлi Лiтоўскае, а Вiтаўт варочаецца ў Лiтву залечваць раны...
   Гусьляр ужо даўно скончыў, бязгучна варушыць патрэсканымi вуснамi й цiха пагладжвае па галаве свайго хлопчыка-правадыра, а сабраны натоўп яшчэ доўга стаiць неярухома, заварожаны песьняй-думай.
   Баярын, апамятаўшыся, кiнуў у дзедаву шапку медзяны грош i памаленьку рушыў далей. За iм маўклiва рушыў ягоны пачот.
   Усю дарогу Баярын ехаў моўчкi, перабiраючы ў думках малюнкi, навеяныя дзедам-гусьляром...
   7. МАРЫЛЯ
   Ваявода Фёдар, залечваючы рану ў баку, ня трацiў часу дарэмна. Разаслаў ганцоў па ўсiх воласьцях Слуцкага Княства, i, праз кароткi час, у Слуцак пачалi прыходзiць вялiкiя й малыя, пешыя й конныя аддзелы ўзброенных людзей.
   Стары Князь толькi пагладжваў сiвыя вусы ад задавальненьня, прыглядаючыся да працы неўтаймаванага Ваяводы.
   Кузьнi ў горадзе працавалi дзень i ноч, куючы панцыры, кальчугi, сякеры, мячы, наканечнiкi на дзiды й стрэлы, падковы... Абаронныя валы навокал Слуцку пачалi паступова ператварацца ў мураваныя сьцены зь вежамi. Дружына ўжо вырасла ў добры полк зь пяцю сотнямi коньнiцы й дзевяцьцю сотнямi лучнiкаў ды капейшчыкаў пешых. Узбраеньня яшчэ бракавала, але да надыходу вясны спадзявалiся ўзброiць усiх.
   Сьнег i маразы затрымалi працу, але галоўнае было ўжо зроблена, i наблiжаўся час Ваяводзе Фёдару ехаць да Гаспадара ў Трокi. Рана ў баку амаль загаiлася, але чым блiжэй быў час ад'езду, тым мацней адчуваў Ваявода, што мае iншую рану - рану ў сэрцы. Гэтая рана крыватачыла, не давала нi есьцi, нi спаць, нi працаваць. Што раз то болей, Фёдар адчуваў, як цяжка яму будзе разьвiтацца з Марыляй, ня бачыць яе, ня чуць ейны голас...
   Некалькi апошнiх дзён ён хадзiў пахмуры й нiбы чымсь незадаволены. У суправодзе стрэмянага Бая й Кiрыма ён часта выяжджаў на паляваньнi, праводзячы там па некалькi дзён, стараючыся паменей бачыць залатыя косы й блакiтныя вочы Марылi. "Можа прызвычаюся,..." - думаў ён. Але нiчога з гэтага не выходзiла. Чым даўжэй яе ня бачыў, тым мацней да яе цягнула. Чароўны вобраз яе перасьледваў яго нават у самай гусьцейшай пушчы, на раздольнейшай раўнiне, на самым хуткiм скаку.
   Стремянны Бай разумеў хваробу свайго Ваяводы, падзяляў i адобрываў яго выбар, але дапамагчы нiчым ня мог, ды й не адважваўся. Яго дзiвiла толькi адно: "Раней пры Вялiкакняжым Двары, сустракаючыся з рознымi красунямi, Ваевода быў заўсёды вясёлы, жартаўлiвы й адважны. Нават пры такой прыгажунi, як сястра Вiтаўта Рынгайла, Ваявода нiколi не разгубiўся. А наконт Княжны Рынгайлы, то Бай ведаў, што яна на Ваяводу Фёдара паглядае салодкiм вочкам, а ён дык нават i ў вус ня дзьмухне. А тут, на табе, закахаўся... Ды так закахаўся, што й сьвет яму ня мiлы". Верны Бай часта ламаў сабе галаву: як дапамагчы Ваяводзе?
   Аднойчы, едучы з паляваньня, ён падзялiўся сваiмi думкамi з татарынам, каторы пачаў ужо прызвычайвацца да мовы й звычаяў сваiх новых гаспадароў.
   - Кахае? Дык хай жэнiцца! - вырашыў Кiрым.
   - Жэнiцца... жэнiцца... - перадражнiў Бай. - А можа яна яго не кахае, дый не захоча пайсьцi за яго!?
   - А калi ня хоча, то чаго тоды кожны раз на дарозе пападацца? А? Вока мазоль робiць? Так?
   - Як так, мазоль? - не зразумеў Бай.
   - Так! Проста! Як мы прыедзеш, пабачыш! Ты стары, на такi рэчы сьляпы, бо твой сэрца ўжо высах, i гарачы кроў там няма! Таму ня бачыш!
   - Чаго ня бачу? Яе?
   - Не яе, а вочы яе! Як прыедзеш да горад, прасi Ваявода: пусьцi ўперад ехаць! А як забачыш яе, глядзi добра! Яна ня ўбачыць Ваявода, цябе спытае: Дзе Ваявода?... а ў вочы чорны ноч будзе. Скажы: Ваявода памалу едзе, зараз прыедзе. Сонца вялiкае ў вочы яе заiграе й па шчаках аж пад косы залезе. Пабачыш!
   - Ну пабачым... Але здаецца мне, што пляцеш ты байку нейкую з сонцам тваiм... - усумнiўся Бай.
   - Хто пляцеш? - ускрыкнуў Кiрым, але так, што аж едучы ўперадзе Ваявода азiрнуўся.
   - Ты пляцеш, - прыцiшыў Бай голас. - Бо ня бачыў я нiчога такога.
   - Кажу, ты стары, затое ня бачыў. А я бачу, бо гляджу, i гляджу ня толькi вокам, а й сэрцам...
   - Гэй, ты! Пацiшэй трохi з тваiм сэрцам! Завядзе яно цябе ў бяду...
   - Ня ты мяне вучы! - перабiў Кiрым. - Ваявода мяне жыцьцё ратаваў! Ваявода мяне Гаспадар! Ваявода мяне закон, i таму яна мяне закон, калi кахае!
   На гэтым гутарка абарвалася. Ваявода, усё так-жа пахмура, ехаў уперадзе, толькi сьнег рыпеў пад капытамi. У далi паказалiся муры й вежы Слуцка. Конi самi наддалi ходу, i буйной рысью вынесьлiся на засьнежаны гасьцiнец. Тут стары Бай, рашыўшы пераканацца ў праўдзiвасьцi слоў Кiрыма, дагнаў Ваяводу й папрасiў:
   - Ваявода, дазволь мне ўперад паехаць... Пераканацца мушу...
   - Як прыедзем, тады й пераканаесься! - неахвоча адказаў Фёдар, нават не зразумеўшы добра, што хоча ад яго Бай.
   - Але ж каб пераканацца, мушу ўперад праехаць, - не пагадзiўся Бай, аднак, слухаючы загаду, з жалем стаў стрымлiваць каня.
   - Як так, то едзь...
   Бай радасна ўсьмiхнуўся, сагнуўся ў сядле й, сьвiснуўшы бiзуном, стралой выляцеў уперад.
   Ваявода зьдзiўлена глянуў яму ўсьлед, - што гэта са старым сталася? Тут толькi яму прыйшло ў галаву пацiкавiцца падставы да такой сьпешкi. Але было ўжо запозна. Стары Бай, нахвостваючы каня, хутка наблiжаўся да места, пакiнуўшы далёка з тылу зьдзiўленага Ваяводу й задаволенага Кiрыма.
   Марыля, якая ў гэты час шпацыравала зь дзяўчатамi каля цытадэльнага муру, спачатку не зьвярнула ўвагi на адзiнокага наблiжаючагася коньнiка. Але Бай, заўважыўшы яе чырвоны паўкажушак, наўмысьля гучна гiкнуў. Дзяўчаты разам азiрнулiся. Румянец адразу зьнiк з твару Марылi, калi ўбачыла Бая на ўзмыленым канi. Нiчога ня думаючы, яна кiнулася насустрач i, ухапiўшыся за стрэмя, перастрашанымi вачамi ўпiлася ў твар старога.
   - Дзе Ваявода?... Што з iм?...
   Бай марудзiў з адказам, упiваючыся насалодай ад страху дзяўчыны. Як казаў Кiрым: чорная ноч у вачах! Не, ня чорная ноч. Кiрым памылiўся. Штось яшчэ чарнейшае, што бывае ад зьмяшаньня ў купу каханьня, страху, надзеi й безнадзейнасьцi...
   - Дзе?... Дзе Ваявода Фёдар? - тузала Марыля стрэмя, забыўшыся пра ўсё на сьвеце. Голас яе дрыжэў, па шчаках пакацiлiся сьлёзы. Баю стала шкада:
   - Чаго ты ўспалашылася, мая ластаўка? - сам ледзь ня плачучы, прамовiў ён. - З тылу едзе Ваявода. Зiрнi на дарогу, пабачыш.
   Марыля ўздрыгнула й рыўком азiрнулася - у далячынi вiднелiся два коньнiкi...
   Огненай чырваньню залiло твар дзяўчыны, толькi тут яна зразумела сваю неразсуднасьць, але нiчога не парадзiш, сэрцу не загадаеш. З надзеяй зiрнула яна ў бок дзяўчат - цi заўважылi, цi здагадалiся? Дзяўчаты, разумеючы Марылю, разам утаропiлi вочы ў зямлю.
   - Здагадалiся!... - мiльгнула ў галаве, i, выпусьцiўшы з рук стрэмя, яна бегма кiнулася ў браму Замка й зьнiкла з вачэй. Бай накiраваўся сьледам, задаволены сваёй разьведкай.
   Ваявода, уехаўшы ў горад i пабачыўшы групу дзяўчат, пашукаў мiж iмi вачамi. Марылi не было. Балюча сьцiснулася сэрца, i тут-жа рашыў: "Заўтра выяжджаю!..."
   Але, чалавек разьлiчвае, а Бог вырашае, i ад'езд ня ўдаўся. Стары Бай, iдучы вечарам, пасьлiзнуўся й упаў, але так няўдала, што зламаў сабе руку. Фёдар, патаемна, у душы, радаваўся гэтаму здарэньню, хаця вельмi шкадаваў старога. Прычына, каб застацца ў Слуцку, была.
   Але радавацца прышлося нядоўга. У абед другога дня прыскакаў ганец ад Вiтаўта з загадам для Ваяводы: "Неадкладна прыбыць у Полацак!"
   Увечар сустрэўшы старога Князя, Фёдар паведамiў яго аб сваiм ад'езьдзе. Князь, уважна на яго пагледзеўшы, прамовiў:
   - Даўно ўжо я чакаю на гэта й пачаў ужо было дзiвiцца з тваёй, Фёдар, нерашучасьцi й маруднасьцi. Але, прыгледзеўшыся ўважней, я зразумеў, у чым рэч...
   Пры гэтых словах, Фёдар пачырванеў так, што аж у вушах зазьвiнела, i зрабiлася душна. Князь зрабiў выгляд, што не заўважае гэтага, i як нiчога й не было, працягваў далей:
   - Быў i я малады... I таксама кахаў, няма тут нiчога дзiўнага. Памятаю, уходзiлi мы зь Вялiкiм Князем Альгердам на Маскву... Што я тады напакутаваўся. Днi здавалiся мне гадамi, а ночы, дык зусiм бязконцымi. Страцiў я тады супакой, ня спаў начамi, а ўдзень бадзяўся нiбы п'яны, нiчога ня бачачы й ня чуючы. I хаця мы пасоўвалiся хутка, але пакуль да Масквы падышлi, ад мяне застаўся толькi цень. Але дзякаваць Богу, пад Масквой стаялi ня доўга, бо Князь Маскоўскi Дзьмiтры Iванавiч спалохаўся й папрасiў мiру. Вялiкi Князь Альгерд прабачыў яму, але на ўспамiн убiў у браму Маскоўскую сваю дзiў i сказаў пры гэтым: "Глядзi, Дзiмiтры! Каб памятаў i ты, i дзецi твае, i ўнукi, што я тут быў i дзiду сваю пакiнуў. На Белай Русi табе рабiць няма чаго, а не, то бiты будзеш! Не забудзься, што дзiда Лiтоўская стаяла пад Масквой!" Адсюль мы назад рушылi, са здабычай вялiкай i падарункамi, а мяне Гаспадар уперад пусьцiў, ведаў, на што я хварэю. Ну й скакаў-жа я. Нi ўдзень, нi ўночы - не адпачываў. Палову пачоту па дарозе разгубiў, аж за некалькi тыдняў пазьбiралiся. А прыехаўшы дадому, вось тут, у браме звалiўся зь сядла й заснуў. Так, ня сьмейся... Проста зь сядла вывалiўся й заснуў. Думалi, памёр. Дзень i ноч праспаў. А потым?... Потым ажанiўся, i стаў адным з тых, якiя кажуць: "Эх! Каб я сёньня ды дзяцюком нежанатым быў!..." Старыя людзi казалi, што гэта напэўна таму, што як па шлюбе выйшлi з Царквы, дык я на Царкву азiрнуўся. Але я не прыпамiнаю нечага такога. Проста неяк так, заўсёды бывае...
   - Ну так, - запярэчыў Фёдар. - Але жанiцца так цi так, а трэба? То лепей ужо ажанiцца з тою, якую кахаеш.
   - Ты, Фёдар, яшчэ дваццаць разоў пакахаеш! А мо й болей.
   - Ня думаю!...
   - Ня думаеш? Сказаць хочаш, што мыляюся? Але й я калiсь быў пэўны, што Вялiкi Князь Альгерд памыляецца. Хаця й ведаў, што Ён не мыляецца нiколi! Ненадарма яго клiчуць Альгерд Мудры! - шматзначна закончыў Князь...
   Зь вечара пачалася завея. Сухi й гостры сьнег, здавалася, зусiм не асядае на зямлю. Ён то зь мяккiм шорахам праносiўся па абледзянелай зямлi, то завываў у верхавiнах дрэў, то сьвiстаў i рагатаў у зубцах i бойнiцах Замку. Галодныя ваўкi сабралiся ў вялiзарныя зграi, i ўсю ноч завывалi навыперадкi зь ветрам, дзесь паблiзу места. Па дарогах зрабiлася небязьпечна езьдзiць. У мiнулую зiму, недалёка Слуцка, яны заелi насьмерць цэлы купецкi караван, разам з узброенай аховай.
   У Цэрквах усю ноч званiлi ў званы, каб запазьнiўшыяся падарожнiкi, калi такiя здарацца, ведалi, дзе шукаць людзей i начлег. Начныя вартаўнiкi мацней калацiлi ў свае ляскоткi.
   Ранiцай, наўсуперак усiм спадзяваньням, завея ня сьцiхла. Вецер, з выцьцём i сьвiстам, намятаў вялiкiя гуры сьнегу, але мароз трохi адпусьцiў. Ваявода рашыў ад'езду болей не адкладаць, каб учарашняя гутарка не паўтарылася. Даручыўшы Старому Баю служыць i даглядаць Марылю, так-жа верна, як служыў дасюль Ваяводзе, Фёдар узяў з сабою сотню коньнiкаў i ў самым дрэнным настроi выехаў з Замку. Выбраўшыся за мост, Ваявода азiрнуўся, i яму на адзiн мiг здалося, што праз завею памiж зубцоў муру мiльгнуў чырвоны паўкажушак... Але сколькi ён болей нi прыглядаўся, чырвонай плямкi не было... Значыць, здалося...
   Мiж тым, Марыля была на муры. Яна крадком вярнулася ў свой пакой i разплакалася. Дзявочае сэрца разрывалася ад болю й жалю: "Ад'ехаў! Каханы, найдаражэйшы ад'ехаў. I яна нават ня ведае, цi кахае ён яе... Як гэта цяжка, кахаць i ня ведаць... Не! Не! Ён не кахае! Бо як-бы кахаў, то хоць як небудзь-бы выявiў... Не! 0 Божа, ён мусiць кахаць! Але ад'ехаў... А разам зь iм i Васiль, i Кандрат Тур, i Кiрым..."
   Бедная дзяўчына забылася, што тут застаўся стары Бай, з каторым, пасьля тае сустрэчы каля муру, яна ўжо пасьпела завязаць сяброўства. Гэтае сяброўства завязалася неяк само па сабе. Абодва заўсёды пачалi шукаць адно другога. Iм было прыемна й весела быць разам. Штось лучыла iх i зблiжала, а гэтым "штось" было тое, што абодва любiлi ўсёй сваёй iстотай Фёдара Ваяводу Грозаўскага. Бачачы гэтую любасьць адно ў другога, яны зблiжалiся яшчэ болей.
   8. У ПОЛАЦКУ
   Паважна й урачыста ўдарылi званы Сьвятое Сафii, i тысячагалосым перазвонам адгукнулiся навакольныя Цэрквы й Манастыры.
   Натоўпамi павалiў Народ на панiхiду па паўшых на Ворскле, замоўленую самiм Вялiкiм Гаспадаром Лiтвы. Тысячы Палачан i Гасьцей, безьперапынньм патокам, улiвалiся ў разчыненые насьцеж дзьверы Храмаў Гасподнiх. У гэтым натоўпе ўсё перамяшалася: i шэрая саматканая сьвiтка сялянiна, i блiскучы панцыр Драба, i скураны фартух рамесьнiка, i яскравы плашч шляхцiца. Побач з чорнай расай манаха, паблiсквае кальчуга воя, аксамiтны камзол купца, каляровы кажушок жанчыны, пышны ўбор чужаземца...
   Галасы званоў пачалi зьлiвацца ў адзiн, суцэльны гул, калi ў марозным паветры, ад боку Замку, пачуўся несамавiты роў натоўпу. Роў гэты, з хуткасьцю бягучага каня, наблiжаўся да белакаменнага Сабору Сьвятое Сафii.
   Баярын Лука Рацiшчэў зь цiкавасьцю назiраў за захаваньнем Палачан. Ад таго моманту як загудзелi званы, ён не спускаў вачэй зь людзкога мора, i стараўся не прапусьцiць нiводнага гуку, нi адной гутаркi, якiя чулiся паблiзу.
   Урачысты гоман нарастаў. I, па меры яго наблiжэньня, натоўп разступаўся, утвараючы шырокi праход на сярэдзiне вулiцы, аж да самых прыступкаў Сабору, на якiх, у чаканьнi Вiтаўта, сабралася ўжо ўся Полацкая знаць.
   Мiтрапалiт Маскоўскi й Усея Русi Фоцiй паважна зыйшоў з прыступак i, трымаючы ў руках цяжкi залаты крыж, замер у сярэдзiне праходу мiж прымоўклымi вернiкамi. Твар Уладыкi выражаў глухi жаль i пакору лёсу, гэтак жорстка й бязьлiтасна абарваўшаму столькi маладых i поўных надзеi жыцьцяў Слаўных Драбаў Лiтоўскiх.
   Баярын Лука ўсьмiхнуўся ў бараду, калi пастараўся ўявiць сабе, што ў гэты момант думае Дастайнейшы Сьвятар. А позiрк Мiтрапалiта ў ягоны бок яшчэ болей пераканаў хiтрага пасла Масквы. Гэты позiрк, поўны пагарды да акружаючых яго людзей i насьмешкi над iх няшчасьцем, не ўсьлiзнуў увагi Баярына. Бачыў гэта ячшэ адзiн чалавек. Чалавек гэты, стараўся ўсiмi сiламi як мага меней прыцягваць на сябе ўвагу акружаючых. Ён, ухутаўшыся ў шырокi чорны плашч, як-бы стараючыся сагрэцца, прымасьцiўся недалёка ад Баярына, на прыступках стражнiцы. Нiчым не адрозьнiваючыся ад натоўпу, ён i сапраўды нiкога не зацiкавiў. Ён, таксама як i Баярын, уважна прыглядаўся й прыслухваўся, але, прыкмецiўшы групу чужаземных Рыцараў, прабiраючыхся празь людзкую масу паблiжэй да праходу, каб зблiзка прыгледзецца Вялiкаму Князю, ён сагнуўся й зьнiк з вачэй.
   Працiснуўшыся ўперад, чужаземцы, выблiскваючы залатымi пасамi й багацьцем зброi ды вопраткi, спынiлiся, чакаючы на праезд Уладара гэтае Краiны. Былi тут, ведамыя сваёй адвагай i сiлай, Рыцары Эўропы: францускi граф Андрэ дэ ля Шэр, ужо ня першы год знаходзячыся ў Лiтве, шкоцкi Рыцар Алан Марцiмер Мак Марцiмер, малады Рыцар Бургундыi Олiвер дэ Арно, браты Райнграфы Эдуард i Карл фон Глензiнгены, аўстрыец Барон Морiс фон Тойплiц, i Рыцар Вiльгельм Бройц-Вольфганскi з Баварыi.