Страница:
Шчука аж засычэў ад радасці, убачыўшы гэта.
— Чаму тут радавацца? — спытаў я.
— А таму і радавацца, што шлях — вярняк. Дарэчы, шлях табою і падказаны.
З ім былі нейкія яшчэ два дзядзькі ў цывільным.
— Ну што цяпер? — спытаў ён у аднаго з іх.
— А што. Пакуль тое, хай капае, — адказаў незнаёмы.
— Праўда. Усё ж гэта як вянец. І ягоных здагадак, і таго, што мусіў перажыць.
Мы выграбалі, не, мы літаральна выдзіралі гэты позні корак, што заторкнуў жарало даўняга атвора.
І ўрэшце зазеўраў чорны, крыху нахілены правал уніз.
Я ўзяў ліхтарык і пачаў спускацца па збітых, сточаных часам прыступках. Са мною спускаліся Сташка (я ведаў, пасля таго выпадку з завалам, што адгаварыць яе, — дарэмная справа), Шчука, Генка Сядун, Шаблыка, адзін з невядомых і ксёндз, які зноў увязаўся за намі.
Цені ад нашых галоў скакалі па мурах, па нізкіх паўкруглых скляпеннях. Сходы былі крутыя, як на злом галавы.
І ўжо нейкіх метрах у пяці ніжэй разабранага намі завалу я спыніўся і паказаў налева.
— Ну вось. Муравалі. Замуроўвалі. І параўнаўча нядаўна. — І звярнуўся да сваіх: — Таму мы разбіраць гэта не будзем. Спадзяюся, гэта ўжо не наша справа. Думаю, што гэта справа ваша.
— Маеце рацыю, — сказаў невядомы, — гэта сапраўды наша справа. А чаму вы думаеце, што замуроўвалі «параўнаўча нядаўна»?
— Спосаб кладкі, — сказаў я. — І яшчэ, яны ўжывалі для замазвання шчылін бетон. Рушылі далей.
І зноў прыступкі, прыступкі, прыступкі. Зноў скокі жоўтага і чорнага. Зноў сякуць мураваную сталь мячы святла, якога столькі год, столькі ўжо невыносна доўгіх, смяротна цягучых год, бясконцай іх чарады, не бачылі гэтыя камяні.
Мы спускаліся нязмерна доўга, аж пакуль столь не пачала адыходзіць угору і там загінацца некуды ў непрасвяцімую цемру.
— Усё. Роўныя пліты, — чамусьці шэптам сказаў я.
Прамяні паплылі ўгору, асвятляючы яйкападобнае скляпенне.
— Усё як на істужцы.
Сапраўды, круглая цямніца сажняў сямі ў акружнасці. І унь пляма, пазнейшай за яе камяні, але на гэты раз дужа-дужа даўняй кладкі: закладзены ход у ніжнюю камору. Закладзены тры стагоддзі назад.
І зноў я бачу нібы толькі густую цемру. Чую толькі голас з вышыні:
— Тут вам і ложніца, тут вам і жыць… Скарб адзедзічыце… Будзеце вы там вартаўнікамі, і жывым вас не даклікацца.
І яшчэ, яшчэ я чую звон апаленай плінфы аб другую і шорганне кельмы аб камень.
— Вартаваць да веку вякоў, — чую я.
Сташка асвятляе мой твар і кажа:
— Глядзі.
Ля мура я заўважаю купку праху. Рэшткі дзежкі, якая даўным-даўно рассыпалася на порах. Па камянях павольна-павольна, адна за адной спаўзаюць слёзы даўно ўжо нікому не патрэбнай вады.
І там мы знайшлі тых, каго шукалі. Яны ўсё ж дачакаліся. Жывыя ўсё ж даклікаліся іх. Але ім гэта было «ўва векі вякоў», усё адно што ніколі.
Ля самага мура блізка-блізка адзін да аднаго і пры жыцці, магчыма, абняўшыся, а цяпер проста блізка, ляжалі два касцякі. І ўвесь іхні жах адзін за аднаго і за сябе, і безнадзейнасць апошніх імгненняў раптам успляснуліся і затапілі ўсю маю бедную існасць.
Жахлівы старадаўні цынізм нібы самкнуўся з бяздоняй цынізму сённяшняга, таго, бязлітаснага, у цісках якога біўся я і гэтыя людзі ўсе гэтыя беспрасветныя месяцы.
Два. Абняўшыся?
Я ведаю, як вы зараз паглядзіце на маё апавяданне.
Меладрама? Гамлет з чэрапам? Шкілеты флінтавых ахвяр на «востраве скарбаў»? Баярын Орша?
Дудкі, каб вам ніколі не бачыць таго, што ўбачыў я і ўсе яны!
Таму што быў там адзін штрых, ад якога я доўга не мог адчуваць сябе поўнасцю жывым. Ад якога дагэтуль, калі ўспомню, прабіраюць дрыжыкі. Агіды да некаторых з пароды людской. Той апошні жах, за які выдумшчыкаў такіх меладрам паложана, уласна кажучы, біць па мордзе.
Пад тазавымі касцямі жанчыны ляжалі тонкія, як курыныя, жалкія костачкі.
…Дзіцяці, якое так і не нарадзілася.
…Валюжыніч у цемры кладзе руку на плячук жанчыны.
— Нічога. Мы сустрэнемся. Мы вечныя. Няма мяжы шэсцю нашаму па зямлі.
«Не. Мы выйдзем, мы выйдзем адсюль, Ганна Гардзіслава. Мы выйдзем адсюль, Сташка».
Хістаючыся, я выбраўся наверх, адышоў як мага далей і сеў на траву, нібы мне падсеклі ногі. З мяне было досыць.
Як праз вэлюм, я пазнаваў Сташку, Хілінскага, ксяндза.
Я стрымліваўся ад мата, толькі ўважаючы на гэтых трох. Ён нічым ужо не мог дапамагчы, я ведаў, што вось пралом у вежы, вось чорнае зеўра атвора, а там, унізе, яны. Трох. І я нічым ужо не дапамагу. Ні ім, што ўсё ж зведалі найгарчэйшае і найвышэйшае на зямлі. Ні яму, які ніколі не ўбачыў ні зямлі, ні яе святла.
Хаця кожная душа створана, каб гэтае святло бачыць. І хто пазбаўляе яе гэтага, той губіць навекі тую душу. І яшчэ болей сваю, хаця праваліся ён разам з ёю.
Мат, па-мойму, толькі і створаны, што для такіх выпадкаў. Калі мужыку ўжо нельга іначай. Калі, здаецца, узялі верх здзек, катаўство, расстрэлы, добра прадуманыя пакуты.
Калі іншага выйсця няма. Іначай падступіць да глоткі і неадкладна задушыць гнеў.
— Хадзем, — сказала Сташка спалохана. — Хадзем адсюль. Унь туды.
Мы мінулі замак, мосцік і селі, каб не было відаць ні муроў, ні вежаў. Пад старадаўнімі ліпамі, у густой і свежай зялёнай траве.
— А той няхрышчаны, — бязгучна сказаў ксёндз. — Пагубленая душа.
— Пагубленая. Для зямлі і сонца.
— Смертная душа.
— Так. Гэтая — сапраўды смертная.
— І няма, мабыць, больш смяротнага граху за гэты, — апусціўшы галаву, сказаў ксёндз.
— Так. І помсты яму няма. І няма яму адплаты.
— Няма адплаты? — Галава раптам ускінулася. — Няма адплаты?!
Вочы ягоныя былі не такія, як заўсёды. Вар'яцкія, амаль аблуканыя вочы.
— Уставайце. Хадземце са мной… Вы можаце ісці на раскоп, Станіслава.
Ён ішоў наперадзе так, што я, чалавек з шырокім крокам, ледзь-ледзь паспяваў за ім.
— Раней бы. Раней, — мармытаў ён. — Праўда, што гэты, Высоцкі, выдаў тады, у Кладна?
— Так.
— То ж бо мне здавалася, падобны… Не даў веры… Не сам адплачу.
І зноў мармытанне:
— Цяпер позна што-небудзь мяняць. Жыццё пройдзена.
— Ніколі не позна.
— І потым, добрым можна быць амаль паўсюль. Няўжо вы думаеце, што такі ксёндз, як я, горшы за такое быдла, як Альшанскі князь, нягледзячы на ягоныя тытулы, на багацце?… Не… Не…
Ён падбягаў да касцёла:
— А я думаў, фундатар. А я думаў, амаль святы. Двойчы здраднік. Забойца столькіх жывых. Забойца дваіх гэтых. Забойца неўміручай душы.
Шалёна кінуў позірк на мяне.
— Няма адплаты? Няма адплаты? Хадзем са мной. Пачакай, навалач.
Што гэта было за аблічча?! Аблічча старадаўніх прарокаў. Прыгожае застрашлівай і смертаноснай прыгажосцю, якая ўжо ні на што не пакідала спадзяванняў.
Ён зайшоў у невялічкі пярэдні пакой, уласна адгароджаны куток між унутранымі і вонкавымі дзвярыма Мультанавай вартоўні, і выйшаў адтуль з ломам, які перадаў мне. Сам ён па-ранейшаму трымаў у руках кірку і брудны лантух ці посцілку, скручаную ў нейкі бязладны, хаатычны спосаб.
— Вось. Мяркую, хопіць.
Зялёны паўзмрок — праз лістоту — ліўся ў ніжнія вокны касцёла. І чыстае, нічым не зацененае святло ў верхнія вокны. У снапах гэтага святла скакалі рэдкія пылінкі. У левым нефе маці божая на іконе, мяркуючы па ўсім, пэндзля Ромера, плыла між аблокаў, узняўшы вочы ад грэшнай зямлі, ад усяго, што нарабілі на ёй людзі, і ад надмагільнага помніка князя Альшанскага.
Адзіны прамень з верхняга акна падаў на твар з зеленаватага мармуру і нібы ажыўляў яго. Шырокае мужнае аблічча, пры жыцці, мабыць, нібы з металу кутае, пахмурыя густыя бровы, рассыпаная грыва валасоў.
І гэтая складка ў цвёрда сціснутых вуснах. Цяпер я разумеў, чаму мне не хацелася падчас першай сустрэчы звязвацца з гэтым чалавекам пры жыцці. Бо я ведаў, што ён у гэтым жыцці нарабіў.
І не цвёрдасць была ў гэтым прыкусе, а нялюдская жорсткасць і пэўная сабе да канца здрадлівасць.
Хлуснёю была рука, што ляжала на эфесе мяча.
— Якая на Евангеллі ляжала, — нібы адказваючы маім думкам, сказаў ксёндз.
Я апамятацца не паспеў, як рука Жыховіча маланкападобна ўзвілася ў паветра.
А пасля ён нанёс скрышальны цёс кіркаю па гэтай мармуровай трупна-зеленаватай руцэ. Мармур пырснуў кавалкамі ва ўсе бакі. Я ледзь паспеў перахапіць руку айца Леанарда перад другім цёсам. У аблічча, якое так нагадвала мне штосьці. Аблічча, акрэсленае, адмечанае ў сваёй беспрынцыповасці і бяздушнасці нібы самой эпохай. Дый ці адной ягонай эпохай.
Счарсцвелы, бязлітасны, цмочы твар.
Мне ледзь удалося справіцца з ім. Бо ў сваім узбуджэнні і агрэсіўнасці ён нібы набыў сілу добрых дзесяцёх чалавек. І, мабыць, з дзесяццю мог бы даць сабе рады. Я забыў, як гэты стан завецца медыкамі. Афект? Не, ёсць іншае слова.
Але ўсё ж мне пашанцавала ўтаймаваць гэты выбух несамавітай сілы.
А я падумаў, як працавалі б вось гэтыя яго сялянскія, звыклыя да працы, жылаватыя рукі. Падумаў зусім у духу аднаго з нашых паэтаў.
— Пабойцеся бога, — ускрыкнуў я, дужаючыся з ксяндзом.
Але ён ужо звяў. На месца вулканічнага ўсплёску ненатуральнай сілы прыйшло заспакаенне. Як заўсёды ў такіх выпадках.
— Што вы робіце? — ужо цішэй сказаў я. — Гэта ж каштоўнасць.
— Каштоўнасць не будзе горшая ад невялічкай выбоіны… І нават цікавей будуць на яе глядзець разявакі.
Ён пайшоў у нейкі закутак левага нефа і спыніўся перад абабітай кутым жалезам дзверцай. Дастаў з кішэні вялікі ключ. Адамкнуў дзверы, якія падаліся з лёгкім рыпеннем, адкрыўшы вачам сходы, што збягалі ўніз.
Ён не запрасіў мяне з сабою, але і не гнаў. Таму я таксама стаў спускацца на невялікай адлегласці за ім. Ён крочыў, нібы яго вёў нехта, і ўсё мармытаў:
— Ачысціць… Прэч… Прэч.
З усіх саркафагаў адзін быў з таго ж мармуру, колерам амаль як зеленаваты нефрыт. Крышка на ім была далоні ў дзве таўшчынёй і, відаць, цяжкая. І акурат пад гэтую крышку ксёндз загнаў востры з аднаго канца, нібы заточаны, лом.
— Вось табе і падважнік.
— Паб'яце.
— Нічога. Гэта не жыццё чалавечае разбіць. Памажыце.
Мы наляглі з усёй сілы. Урэшце крышка паддалася і адсунулася сантыметраў на трыццаць-сорак. Я ўсё яшчэ не разумеў, што ён збіраецца рабіць.
— Яшчэ. Яшчэ. Шкада, што не раскалашмаціў хаця б мармуровую морду.
Святло з чатырох невялічкіх акенцаў, што наўкос, зверху ўніз, вялі ў сутарэнне, падала на яго суровы, раптоўна нібы падсохлы твар.
— Я даб'юся, каб яе выкінулі адсюль, гэтую мардасіну, — у яго зноў быў выгляд шалёнага: фанатычны рот і вялізныя, вадка бліскучыя вочы. — І без таго колькі часу паветра паганіў. Слуп веры. Заснавальнік храмаў, фундатар касцёлаў. Антыхрыст!
— Спыніцеся, — толькі тут здагадаўся я. — Не трэба. Гэта ж апаганьванне праху.
— Так, — ён вадзіў сашклянелымі вачыма, — смяротная кара за смяротнасць… Забойства адной душы… з трох. Так, апаганьванне праху. Толькі думаецца мне, што гэта рэдкі выпадак, калі паганец той, хто не апаганіць прах. Такі прах! Не месца тут гэтаму калу. О пане мой, Езус!
Ён рассцілаў на падлозе радзюгу.
— Я ведаў дагэтуль адзіны выпадак такога ўздаяння, такой адплаты. Прах Мартынава*… Адплата боская… Закон… Не думаў, што другі выпадак тут, што мне давядзецца ўздаваць.
* Мартынаў Мікалай Саламонавіч (памёр у 1875 г.) — забойца М.Ю.Лермантава. Пасля рэвалюцыі ў маёнтку Мартынава быў дзіцячы дом. Выхаваўцы ягоныя выкінулі косткі Мартынава з магільні на сметнік.
Апусціў галаву:
— Урэшце ваша прысутнасць… Я не патрабую яе тут.
Я не прымусіў доўга сябе ўпрошваць. Выйшаў і пайшоў да касцельнай агароджы.
Здалёк відаць быў стаў, куды бліжэй кучаравыя купы дрэў вакол замка. Яшчэ бліжэй дарога і злева ад яе моцна забалочаная нізіна. Ці моцна зарослае балота? Мне цяжка сказаць. Была гэтая вялікая яміна ніжэй узроўню рачулкі. Прынамсі, зараз, калі некалькі ўжо дзён стаяла суш. І таму ў балацявіну тую млява і лянотна тачыліся кроплі рудой ці то вады, ці то гразі.
Але ўсё адно на наваколле глядзець было весялей і ўцешней. Досыць з мяне было за гэтыя дні падзей: усіх гэтых катакомбаў, сутарэнняў, цямніц, шкілетаў.
Я выйшаў у браму і сеў на лавачку пад ліпамі. Думалася нешта ўсё пра дурное. Што вось і скончыліся мае пошукі, а ўсё адно застаецца адчуванне нейкай незавершанасці, нібы скончыў алфавіт недзе на трох ягоных чвэрцях. І яшчэ думалася пра ліпы, што вось ужо досыць скора ім цвісці. І ўспомніўся герой нейкага твора, пакаёвы інтэлігент, які цэлы дзень хадзіў па кватэры і абураўся, што вось недзе кошкі нагадзілі, а ён аніяк не можа разабрацца дзе. І толькі вечарам выясніў, што гэта зусім не кошкі ў кватэры напаскудзілі, а гэта на вуліцы ліпы расцвілі.
Жыховіч з'явіўся недзе хвілін праз сорак, кінуў да ног вузел і сеў побач са мной. Відаць, не столькі перапачыць, колькі зрабіць яшчэ адну — і наступальную — спробу апраўдацца, праўдзівей, пераканаць у сваёй рацыі.
Я ведаў, што было ў вузле. Косткі і чэрап, загорнутыя ў радзюгу. Выграб-такі іх у дарэмным непатольным гневе. Нібы працягваючы свае думкі, ціха сказаў:
— Я й то думаю, я й то баюся, што дрэнныя былі модлы, што людзі ўзносілі на гэтым месцы шмат стагоддзяў. Таму што гэтае падла ляжала тут. Як модлы ў карчме, як модлы на гнаішчы, даруй мне, маці Вастрабрамская.
— Нашто вы гэта, — слаба супярэчыў я. — Хіба яму не ўсё адно?
— Гэта для вас усё адно. А яму не ўсё адно. І мне не ўсё адно. Таму што я веру ў адрозненне ад вас. Веру, што ён зараз недзе там скрыгоча зубамі. Нават калі ахвяраваннямі, нават калі фундатарствам купіў сабе чысцец замест пекла, дзе яму вечна належыць быць.
Некалькі дзяцей, якім, відаць, абрыдла важданіна людзей каля замкавых падзямелляў, з'явіліся на вільготным сакавітым паплаўцы каля балацянкі і пачалі піхаць нагамі сюды і туды футбольны мяч.
Жыховіч глядзеў праз іх.
— Скрыгоча, бо няма і не будзе спакою ягоным, — ён памаўчаў, — г… косткам. А думаеце, ён яго купіў? Не купіў і не купіць.
Устаў і панёс вузел да балацявіны. Стаў над ёю, калі адна з яго ног правалілася, і сыпануў з посцілкі нешта такое ў дрыгавінне.
А пасля падкінуў у паветра нешта круглае і пад'ёмам, як сапраўдны форвард, паклаў гэта ім у ногі. Выгляд у яго быў пры гэтым страшнаваты.
— Гэй, ану, вам яшчэ «мяч».
Зацікаўленыя хлапчукі пачалі падыходзіць да «мяча», купчыцца вакол.
— І хай табе, цмоча, змяюка смярдзючая, кожны ўдар там адгукнецца. Тысячакрат па тысячы разоў.
Я хацеў быў устаць, каб прыпыніць усё гэта. Пачынала гэта быць да бяспамяцця агідным. Але тут вывернуліся аднекуль, спяшаючыся, відаць, да замка, Стасік Мультан і Васілька Шубайла.
Стах спыніў нагою кімсьці ўжо з запалам падфутболены «мяч».
— Цыц. Вы што ж гэта, шмаркулі? Гэта не да ладу. Абвёў позіркам ксяндза, і позірк з-пад сівых валасоў быў няўхвальна-суровы.
— Гэта вы кінулі?
— Так.
— Та-а, — бязгучна сказаў Васілька, — кі-нуў.
— А нашто? — спытаў Стасік.
І тут я здзівіўся. Ксёндз нібы апраўдваўся перад гэтай малечай:
— Горш гэтага чалавека не было.
— То нагамі нашто ж ганяць?
— А што рабіць? — гэта спытаў я.
— Пытанне неразумнае, — Стах сказаў гэта салідна, як дарослы. — Яму гэта невядома яшчэ як. А вось яны, гэтыя, чаму вучацца?
Ксёндз звяў, нібы з яго выпусцілі паветра. Стах жмутком травы ўзяў чэрап у рукі.
— Я яго лепей унь, у багавінне, у посернае месца, кіну тады, калі яму ўжо там месца, — забурчаў Стах.
Панёс і сапраўды шпурнуў чэрап у самую сярэдзіну ржавай саладухі. Пасля чаго яны з Васількам аддаліліся спакойным крокам у бок рачулкі.
Дзеці пайшлі за імі, як ганаровая варта. Каля самых дальніх ліпавых замкавых абсадаў абкружылі маленькую постаць Сташкі. Стракатыя на стракатым поплаве. Сінявокія пад сінявокім небам.
— Ну вось, — уздыхнуў ксёндз, зноў сядаючы побач. — А той не ўсміхнуліся дзеці. І маёй таксама. І невядома нават, дзе над ёю плакаць.
Сташка набліжалася. Жыховіч пацёр далонямі скроні:
— Цяпер давядзецца адказваць перад начальнымі. За бясчынства ў храме. Але я не мог дапусціць, каб у храме, як у краме. Як у разбойніцкім прытоне. Ведаеце, што Шоў сказаў пра Леніна? Недзе на мяжы дваццатых і трыццатых.
— Не. Не памятаю нешта.
— Ён сказаў: «…калі толькі гэты эксперымент у галіне грамадскага ўладкавання не ўдасца, тады цывілізацыя пацерпіць крах, як пацярпелі крах шматлікія цывілізацыі, што папярэднічалі нашай».
— Але…
— Адказнасць адчуваеце? Ну вось. І самазаспакойвацца рана, пакуль ёсць Майданакі, гінуць людзі, швэндаюцца па свеце і чыняць зло прамыя нашчадкі гэтай вось пачвары. Будзем мірыцца, дазволім ім засмечваць зямлю і неба — шэлег тады цана і цывілізацыі і нам. Нам, калі мы хаця на хвіліну дазволім жаху смерці кіраваць нашым жыццём. І таму я…
— Я сказаў бы пра ваш учынак іначай: «Святая веліч, святая нецярпімасць аднаго апаганшчыка праху».
Ён зноў пачаў бязладна і дужа ціха:
— Людзям вельмі патрэбна чыстае паветра. Трэба, каб лёгка дыхаць. Вельмі трэба чыстае паветра. Вельмі чыстае паветра.
Сташка падышла да нас.
— Чаго не йдзецё?
— Не хачу. Не жадаю я на ўсё гэта глядзець. Гэта больш не мая справа.
— Ускрылі тую… ніжнюю камору, — сказала яна. — Такога я нідзе не бачыла. Хіба што ў эрмітажнай «залатой каморы». Чаго там толькі няма?! Кубкі, зброя каштоўнейшая, місы залатыя і срэбныя, манеты скрынямі, пярсцёнкі, бранзалеты, ажаролкі, зліткі і срэбныя і залатыя з каменнямі, кнігі, чашы для прычашчэння, дзіскасы, манстранцыі, кандэлябры, рэлікварыі, іконы дзівоснай работы і абклады — дзіва. Дараносіцы, паціры, крыжы напрастольныя, падвескі, браціны, каўшы. Эмалі, чаканка, чэрнь — у вачах рабіць. І дзесяткі каўчэгаў залатых: дакументы і, відаць, паперы на княскую годнасць і запавет тых Альшанскіх.
— Пляваў я на гэта, — працадзіў я.
— І я. Як успомню тых «вартавых» — плакаць мне хочацца. Ці варта было іх саміх усё тое, што яны вартавалі?
— А што ў новым замураванні?
— Не ведаю. Мабыць, нарабаванае камандай Розенберга (зноў жа каштоўнасці, карціны, іншае такое). І, відаць, тое, што апошні Альшанскі разам з немцамі тады закапаў, дый не вярнуўся.
— Дык, можа, і паперы ягоныя там? — спытаў ксёндз.
— Можа, і там. І, вядома, архіў.
— Ну, гэтым будзем займацца не мы, — сказаў я. — І, магчыма, нават не Шчука.
Ксёндз гнутка, нібы ніводнай костачкі ў ягоным целе не заставалася, устаў.
— Бывайце, — сказаў ён. — Ты заўтра едзеш, Косміч?
— Мабыць, так.
— А вы, Станіслава?
— Ну, мне яшчэ тут работы і работы.
— Та-ак… То не губляйце адзін аднаго. Згубленага не знойдзеш. Хто ўжо хто, а я ведаю. А з вамі да заўтра, Антоне.
І, абыходзячы касцёл, павольна пайшоў у бок, плябаніі. Страшэнна самотны на гэтым пустынным касцельным двары.
— Мы не будзем губляць адзін аднаго? — спытала яна.
— Не будзем, калі ты ўжо так. Сапраўды, нічога няма лягчэй, як згубіць.
Мы не глядзелі ні ў бок касцёла, ні ў бок замкавых прысад. Мы глядзелі на поўдзень, дзе ўздымаліся адзін за адным — і ўсё вышэй і вышэй — зялёныя, сонечныя, як самое жыццё, узгоркі.
РАЗДЗЕЛ Х БЫВАЙ!
РАЗДЗЕЛ XI «І ГЕРБ РАДАВЫ РАЗБІВАЮЦЬ НА КАМЕНІ ТЫМ»
— Чаму тут радавацца? — спытаў я.
— А таму і радавацца, што шлях — вярняк. Дарэчы, шлях табою і падказаны.
З ім былі нейкія яшчэ два дзядзькі ў цывільным.
— Ну што цяпер? — спытаў ён у аднаго з іх.
— А што. Пакуль тое, хай капае, — адказаў незнаёмы.
— Праўда. Усё ж гэта як вянец. І ягоных здагадак, і таго, што мусіў перажыць.
Мы выграбалі, не, мы літаральна выдзіралі гэты позні корак, што заторкнуў жарало даўняга атвора.
І ўрэшце зазеўраў чорны, крыху нахілены правал уніз.
Я ўзяў ліхтарык і пачаў спускацца па збітых, сточаных часам прыступках. Са мною спускаліся Сташка (я ведаў, пасля таго выпадку з завалам, што адгаварыць яе, — дарэмная справа), Шчука, Генка Сядун, Шаблыка, адзін з невядомых і ксёндз, які зноў увязаўся за намі.
Цені ад нашых галоў скакалі па мурах, па нізкіх паўкруглых скляпеннях. Сходы былі крутыя, як на злом галавы.
І ўжо нейкіх метрах у пяці ніжэй разабранага намі завалу я спыніўся і паказаў налева.
— Ну вось. Муравалі. Замуроўвалі. І параўнаўча нядаўна. — І звярнуўся да сваіх: — Таму мы разбіраць гэта не будзем. Спадзяюся, гэта ўжо не наша справа. Думаю, што гэта справа ваша.
— Маеце рацыю, — сказаў невядомы, — гэта сапраўды наша справа. А чаму вы думаеце, што замуроўвалі «параўнаўча нядаўна»?
— Спосаб кладкі, — сказаў я. — І яшчэ, яны ўжывалі для замазвання шчылін бетон. Рушылі далей.
І зноў прыступкі, прыступкі, прыступкі. Зноў скокі жоўтага і чорнага. Зноў сякуць мураваную сталь мячы святла, якога столькі год, столькі ўжо невыносна доўгіх, смяротна цягучых год, бясконцай іх чарады, не бачылі гэтыя камяні.
Мы спускаліся нязмерна доўга, аж пакуль столь не пачала адыходзіць угору і там загінацца некуды ў непрасвяцімую цемру.
— Усё. Роўныя пліты, — чамусьці шэптам сказаў я.
Прамяні паплылі ўгору, асвятляючы яйкападобнае скляпенне.
— Усё як на істужцы.
Сапраўды, круглая цямніца сажняў сямі ў акружнасці. І унь пляма, пазнейшай за яе камяні, але на гэты раз дужа-дужа даўняй кладкі: закладзены ход у ніжнюю камору. Закладзены тры стагоддзі назад.
І зноў я бачу нібы толькі густую цемру. Чую толькі голас з вышыні:
— Тут вам і ложніца, тут вам і жыць… Скарб адзедзічыце… Будзеце вы там вартаўнікамі, і жывым вас не даклікацца.
І яшчэ, яшчэ я чую звон апаленай плінфы аб другую і шорганне кельмы аб камень.
— Вартаваць да веку вякоў, — чую я.
Сташка асвятляе мой твар і кажа:
— Глядзі.
Ля мура я заўважаю купку праху. Рэшткі дзежкі, якая даўным-даўно рассыпалася на порах. Па камянях павольна-павольна, адна за адной спаўзаюць слёзы даўно ўжо нікому не патрэбнай вады.
І там мы знайшлі тых, каго шукалі. Яны ўсё ж дачакаліся. Жывыя ўсё ж даклікаліся іх. Але ім гэта было «ўва векі вякоў», усё адно што ніколі.
Ля самага мура блізка-блізка адзін да аднаго і пры жыцці, магчыма, абняўшыся, а цяпер проста блізка, ляжалі два касцякі. І ўвесь іхні жах адзін за аднаго і за сябе, і безнадзейнасць апошніх імгненняў раптам успляснуліся і затапілі ўсю маю бедную існасць.
Жахлівы старадаўні цынізм нібы самкнуўся з бяздоняй цынізму сённяшняга, таго, бязлітаснага, у цісках якога біўся я і гэтыя людзі ўсе гэтыя беспрасветныя месяцы.
Два. Абняўшыся?
Я ведаю, як вы зараз паглядзіце на маё апавяданне.
Меладрама? Гамлет з чэрапам? Шкілеты флінтавых ахвяр на «востраве скарбаў»? Баярын Орша?
Дудкі, каб вам ніколі не бачыць таго, што ўбачыў я і ўсе яны!
Таму што быў там адзін штрых, ад якога я доўга не мог адчуваць сябе поўнасцю жывым. Ад якога дагэтуль, калі ўспомню, прабіраюць дрыжыкі. Агіды да некаторых з пароды людской. Той апошні жах, за які выдумшчыкаў такіх меладрам паложана, уласна кажучы, біць па мордзе.
Пад тазавымі касцямі жанчыны ляжалі тонкія, як курыныя, жалкія костачкі.
…Дзіцяці, якое так і не нарадзілася.
…Валюжыніч у цемры кладзе руку на плячук жанчыны.
— Нічога. Мы сустрэнемся. Мы вечныя. Няма мяжы шэсцю нашаму па зямлі.
«Не. Мы выйдзем, мы выйдзем адсюль, Ганна Гардзіслава. Мы выйдзем адсюль, Сташка».
Хістаючыся, я выбраўся наверх, адышоў як мага далей і сеў на траву, нібы мне падсеклі ногі. З мяне было досыць.
Як праз вэлюм, я пазнаваў Сташку, Хілінскага, ксяндза.
Я стрымліваўся ад мата, толькі ўважаючы на гэтых трох. Ён нічым ужо не мог дапамагчы, я ведаў, што вось пралом у вежы, вось чорнае зеўра атвора, а там, унізе, яны. Трох. І я нічым ужо не дапамагу. Ні ім, што ўсё ж зведалі найгарчэйшае і найвышэйшае на зямлі. Ні яму, які ніколі не ўбачыў ні зямлі, ні яе святла.
Хаця кожная душа створана, каб гэтае святло бачыць. І хто пазбаўляе яе гэтага, той губіць навекі тую душу. І яшчэ болей сваю, хаця праваліся ён разам з ёю.
Мат, па-мойму, толькі і створаны, што для такіх выпадкаў. Калі мужыку ўжо нельга іначай. Калі, здаецца, узялі верх здзек, катаўство, расстрэлы, добра прадуманыя пакуты.
Калі іншага выйсця няма. Іначай падступіць да глоткі і неадкладна задушыць гнеў.
— Хадзем, — сказала Сташка спалохана. — Хадзем адсюль. Унь туды.
Мы мінулі замак, мосцік і селі, каб не было відаць ні муроў, ні вежаў. Пад старадаўнімі ліпамі, у густой і свежай зялёнай траве.
— А той няхрышчаны, — бязгучна сказаў ксёндз. — Пагубленая душа.
— Пагубленая. Для зямлі і сонца.
— Смертная душа.
— Так. Гэтая — сапраўды смертная.
— І няма, мабыць, больш смяротнага граху за гэты, — апусціўшы галаву, сказаў ксёндз.
— Так. І помсты яму няма. І няма яму адплаты.
— Няма адплаты? — Галава раптам ускінулася. — Няма адплаты?!
Вочы ягоныя былі не такія, як заўсёды. Вар'яцкія, амаль аблуканыя вочы.
— Уставайце. Хадземце са мной… Вы можаце ісці на раскоп, Станіслава.
Ён ішоў наперадзе так, што я, чалавек з шырокім крокам, ледзь-ледзь паспяваў за ім.
— Раней бы. Раней, — мармытаў ён. — Праўда, што гэты, Высоцкі, выдаў тады, у Кладна?
— Так.
— То ж бо мне здавалася, падобны… Не даў веры… Не сам адплачу.
І зноў мармытанне:
— Цяпер позна што-небудзь мяняць. Жыццё пройдзена.
— Ніколі не позна.
— І потым, добрым можна быць амаль паўсюль. Няўжо вы думаеце, што такі ксёндз, як я, горшы за такое быдла, як Альшанскі князь, нягледзячы на ягоныя тытулы, на багацце?… Не… Не…
Ён падбягаў да касцёла:
— А я думаў, фундатар. А я думаў, амаль святы. Двойчы здраднік. Забойца столькіх жывых. Забойца дваіх гэтых. Забойца неўміручай душы.
Шалёна кінуў позірк на мяне.
— Няма адплаты? Няма адплаты? Хадзем са мной. Пачакай, навалач.
Што гэта было за аблічча?! Аблічча старадаўніх прарокаў. Прыгожае застрашлівай і смертаноснай прыгажосцю, якая ўжо ні на што не пакідала спадзяванняў.
Ён зайшоў у невялічкі пярэдні пакой, уласна адгароджаны куток між унутранымі і вонкавымі дзвярыма Мультанавай вартоўні, і выйшаў адтуль з ломам, які перадаў мне. Сам ён па-ранейшаму трымаў у руках кірку і брудны лантух ці посцілку, скручаную ў нейкі бязладны, хаатычны спосаб.
— Вось. Мяркую, хопіць.
Зялёны паўзмрок — праз лістоту — ліўся ў ніжнія вокны касцёла. І чыстае, нічым не зацененае святло ў верхнія вокны. У снапах гэтага святла скакалі рэдкія пылінкі. У левым нефе маці божая на іконе, мяркуючы па ўсім, пэндзля Ромера, плыла між аблокаў, узняўшы вочы ад грэшнай зямлі, ад усяго, што нарабілі на ёй людзі, і ад надмагільнага помніка князя Альшанскага.
Адзіны прамень з верхняга акна падаў на твар з зеленаватага мармуру і нібы ажыўляў яго. Шырокае мужнае аблічча, пры жыцці, мабыць, нібы з металу кутае, пахмурыя густыя бровы, рассыпаная грыва валасоў.
І гэтая складка ў цвёрда сціснутых вуснах. Цяпер я разумеў, чаму мне не хацелася падчас першай сустрэчы звязвацца з гэтым чалавекам пры жыцці. Бо я ведаў, што ён у гэтым жыцці нарабіў.
І не цвёрдасць была ў гэтым прыкусе, а нялюдская жорсткасць і пэўная сабе да канца здрадлівасць.
Хлуснёю была рука, што ляжала на эфесе мяча.
— Якая на Евангеллі ляжала, — нібы адказваючы маім думкам, сказаў ксёндз.
Я апамятацца не паспеў, як рука Жыховіча маланкападобна ўзвілася ў паветра.
А пасля ён нанёс скрышальны цёс кіркаю па гэтай мармуровай трупна-зеленаватай руцэ. Мармур пырснуў кавалкамі ва ўсе бакі. Я ледзь паспеў перахапіць руку айца Леанарда перад другім цёсам. У аблічча, якое так нагадвала мне штосьці. Аблічча, акрэсленае, адмечанае ў сваёй беспрынцыповасці і бяздушнасці нібы самой эпохай. Дый ці адной ягонай эпохай.
Счарсцвелы, бязлітасны, цмочы твар.
Мне ледзь удалося справіцца з ім. Бо ў сваім узбуджэнні і агрэсіўнасці ён нібы набыў сілу добрых дзесяцёх чалавек. І, мабыць, з дзесяццю мог бы даць сабе рады. Я забыў, як гэты стан завецца медыкамі. Афект? Не, ёсць іншае слова.
Але ўсё ж мне пашанцавала ўтаймаваць гэты выбух несамавітай сілы.
А я падумаў, як працавалі б вось гэтыя яго сялянскія, звыклыя да працы, жылаватыя рукі. Падумаў зусім у духу аднаго з нашых паэтаў.
— Пабойцеся бога, — ускрыкнуў я, дужаючыся з ксяндзом.
Але ён ужо звяў. На месца вулканічнага ўсплёску ненатуральнай сілы прыйшло заспакаенне. Як заўсёды ў такіх выпадках.
— Што вы робіце? — ужо цішэй сказаў я. — Гэта ж каштоўнасць.
— Каштоўнасць не будзе горшая ад невялічкай выбоіны… І нават цікавей будуць на яе глядзець разявакі.
Ён пайшоў у нейкі закутак левага нефа і спыніўся перад абабітай кутым жалезам дзверцай. Дастаў з кішэні вялікі ключ. Адамкнуў дзверы, якія падаліся з лёгкім рыпеннем, адкрыўшы вачам сходы, што збягалі ўніз.
Ён не запрасіў мяне з сабою, але і не гнаў. Таму я таксама стаў спускацца на невялікай адлегласці за ім. Ён крочыў, нібы яго вёў нехта, і ўсё мармытаў:
— Ачысціць… Прэч… Прэч.
З усіх саркафагаў адзін быў з таго ж мармуру, колерам амаль як зеленаваты нефрыт. Крышка на ім была далоні ў дзве таўшчынёй і, відаць, цяжкая. І акурат пад гэтую крышку ксёндз загнаў востры з аднаго канца, нібы заточаны, лом.
— Вось табе і падважнік.
— Паб'яце.
— Нічога. Гэта не жыццё чалавечае разбіць. Памажыце.
Мы наляглі з усёй сілы. Урэшце крышка паддалася і адсунулася сантыметраў на трыццаць-сорак. Я ўсё яшчэ не разумеў, што ён збіраецца рабіць.
— Яшчэ. Яшчэ. Шкада, што не раскалашмаціў хаця б мармуровую морду.
Святло з чатырох невялічкіх акенцаў, што наўкос, зверху ўніз, вялі ў сутарэнне, падала на яго суровы, раптоўна нібы падсохлы твар.
— Я даб'юся, каб яе выкінулі адсюль, гэтую мардасіну, — у яго зноў быў выгляд шалёнага: фанатычны рот і вялізныя, вадка бліскучыя вочы. — І без таго колькі часу паветра паганіў. Слуп веры. Заснавальнік храмаў, фундатар касцёлаў. Антыхрыст!
— Спыніцеся, — толькі тут здагадаўся я. — Не трэба. Гэта ж апаганьванне праху.
— Так, — ён вадзіў сашклянелымі вачыма, — смяротная кара за смяротнасць… Забойства адной душы… з трох. Так, апаганьванне праху. Толькі думаецца мне, што гэта рэдкі выпадак, калі паганец той, хто не апаганіць прах. Такі прах! Не месца тут гэтаму калу. О пане мой, Езус!
Ён рассцілаў на падлозе радзюгу.
— Я ведаў дагэтуль адзіны выпадак такога ўздаяння, такой адплаты. Прах Мартынава*… Адплата боская… Закон… Не думаў, што другі выпадак тут, што мне давядзецца ўздаваць.
* Мартынаў Мікалай Саламонавіч (памёр у 1875 г.) — забойца М.Ю.Лермантава. Пасля рэвалюцыі ў маёнтку Мартынава быў дзіцячы дом. Выхаваўцы ягоныя выкінулі косткі Мартынава з магільні на сметнік.
Апусціў галаву:
— Урэшце ваша прысутнасць… Я не патрабую яе тут.
Я не прымусіў доўга сябе ўпрошваць. Выйшаў і пайшоў да касцельнай агароджы.
Здалёк відаць быў стаў, куды бліжэй кучаравыя купы дрэў вакол замка. Яшчэ бліжэй дарога і злева ад яе моцна забалочаная нізіна. Ці моцна зарослае балота? Мне цяжка сказаць. Была гэтая вялікая яміна ніжэй узроўню рачулкі. Прынамсі, зараз, калі некалькі ўжо дзён стаяла суш. І таму ў балацявіну тую млява і лянотна тачыліся кроплі рудой ці то вады, ці то гразі.
Але ўсё адно на наваколле глядзець было весялей і ўцешней. Досыць з мяне было за гэтыя дні падзей: усіх гэтых катакомбаў, сутарэнняў, цямніц, шкілетаў.
Я выйшаў у браму і сеў на лавачку пад ліпамі. Думалася нешта ўсё пра дурное. Што вось і скончыліся мае пошукі, а ўсё адно застаецца адчуванне нейкай незавершанасці, нібы скончыў алфавіт недзе на трох ягоных чвэрцях. І яшчэ думалася пра ліпы, што вось ужо досыць скора ім цвісці. І ўспомніўся герой нейкага твора, пакаёвы інтэлігент, які цэлы дзень хадзіў па кватэры і абураўся, што вось недзе кошкі нагадзілі, а ён аніяк не можа разабрацца дзе. І толькі вечарам выясніў, што гэта зусім не кошкі ў кватэры напаскудзілі, а гэта на вуліцы ліпы расцвілі.
Жыховіч з'явіўся недзе хвілін праз сорак, кінуў да ног вузел і сеў побач са мной. Відаць, не столькі перапачыць, колькі зрабіць яшчэ адну — і наступальную — спробу апраўдацца, праўдзівей, пераканаць у сваёй рацыі.
Я ведаў, што было ў вузле. Косткі і чэрап, загорнутыя ў радзюгу. Выграб-такі іх у дарэмным непатольным гневе. Нібы працягваючы свае думкі, ціха сказаў:
— Я й то думаю, я й то баюся, што дрэнныя былі модлы, што людзі ўзносілі на гэтым месцы шмат стагоддзяў. Таму што гэтае падла ляжала тут. Як модлы ў карчме, як модлы на гнаішчы, даруй мне, маці Вастрабрамская.
— Нашто вы гэта, — слаба супярэчыў я. — Хіба яму не ўсё адно?
— Гэта для вас усё адно. А яму не ўсё адно. І мне не ўсё адно. Таму што я веру ў адрозненне ад вас. Веру, што ён зараз недзе там скрыгоча зубамі. Нават калі ахвяраваннямі, нават калі фундатарствам купіў сабе чысцец замест пекла, дзе яму вечна належыць быць.
Некалькі дзяцей, якім, відаць, абрыдла важданіна людзей каля замкавых падзямелляў, з'явіліся на вільготным сакавітым паплаўцы каля балацянкі і пачалі піхаць нагамі сюды і туды футбольны мяч.
Жыховіч глядзеў праз іх.
— Скрыгоча, бо няма і не будзе спакою ягоным, — ён памаўчаў, — г… косткам. А думаеце, ён яго купіў? Не купіў і не купіць.
Устаў і панёс вузел да балацявіны. Стаў над ёю, калі адна з яго ног правалілася, і сыпануў з посцілкі нешта такое ў дрыгавінне.
А пасля падкінуў у паветра нешта круглае і пад'ёмам, як сапраўдны форвард, паклаў гэта ім у ногі. Выгляд у яго быў пры гэтым страшнаваты.
— Гэй, ану, вам яшчэ «мяч».
Зацікаўленыя хлапчукі пачалі падыходзіць да «мяча», купчыцца вакол.
— І хай табе, цмоча, змяюка смярдзючая, кожны ўдар там адгукнецца. Тысячакрат па тысячы разоў.
Я хацеў быў устаць, каб прыпыніць усё гэта. Пачынала гэта быць да бяспамяцця агідным. Але тут вывернуліся аднекуль, спяшаючыся, відаць, да замка, Стасік Мультан і Васілька Шубайла.
Стах спыніў нагою кімсьці ўжо з запалам падфутболены «мяч».
— Цыц. Вы што ж гэта, шмаркулі? Гэта не да ладу. Абвёў позіркам ксяндза, і позірк з-пад сівых валасоў быў няўхвальна-суровы.
— Гэта вы кінулі?
— Так.
— Та-а, — бязгучна сказаў Васілька, — кі-нуў.
— А нашто? — спытаў Стасік.
І тут я здзівіўся. Ксёндз нібы апраўдваўся перад гэтай малечай:
— Горш гэтага чалавека не было.
— То нагамі нашто ж ганяць?
— А што рабіць? — гэта спытаў я.
— Пытанне неразумнае, — Стах сказаў гэта салідна, як дарослы. — Яму гэта невядома яшчэ як. А вось яны, гэтыя, чаму вучацца?
Ксёндз звяў, нібы з яго выпусцілі паветра. Стах жмутком травы ўзяў чэрап у рукі.
— Я яго лепей унь, у багавінне, у посернае месца, кіну тады, калі яму ўжо там месца, — забурчаў Стах.
Панёс і сапраўды шпурнуў чэрап у самую сярэдзіну ржавай саладухі. Пасля чаго яны з Васількам аддаліліся спакойным крокам у бок рачулкі.
Дзеці пайшлі за імі, як ганаровая варта. Каля самых дальніх ліпавых замкавых абсадаў абкружылі маленькую постаць Сташкі. Стракатыя на стракатым поплаве. Сінявокія пад сінявокім небам.
— Ну вось, — уздыхнуў ксёндз, зноў сядаючы побач. — А той не ўсміхнуліся дзеці. І маёй таксама. І невядома нават, дзе над ёю плакаць.
Сташка набліжалася. Жыховіч пацёр далонямі скроні:
— Цяпер давядзецца адказваць перад начальнымі. За бясчынства ў храме. Але я не мог дапусціць, каб у храме, як у краме. Як у разбойніцкім прытоне. Ведаеце, што Шоў сказаў пра Леніна? Недзе на мяжы дваццатых і трыццатых.
— Не. Не памятаю нешта.
— Ён сказаў: «…калі толькі гэты эксперымент у галіне грамадскага ўладкавання не ўдасца, тады цывілізацыя пацерпіць крах, як пацярпелі крах шматлікія цывілізацыі, што папярэднічалі нашай».
— Але…
— Адказнасць адчуваеце? Ну вось. І самазаспакойвацца рана, пакуль ёсць Майданакі, гінуць людзі, швэндаюцца па свеце і чыняць зло прамыя нашчадкі гэтай вось пачвары. Будзем мірыцца, дазволім ім засмечваць зямлю і неба — шэлег тады цана і цывілізацыі і нам. Нам, калі мы хаця на хвіліну дазволім жаху смерці кіраваць нашым жыццём. І таму я…
— Я сказаў бы пра ваш учынак іначай: «Святая веліч, святая нецярпімасць аднаго апаганшчыка праху».
Ён зноў пачаў бязладна і дужа ціха:
— Людзям вельмі патрэбна чыстае паветра. Трэба, каб лёгка дыхаць. Вельмі трэба чыстае паветра. Вельмі чыстае паветра.
Сташка падышла да нас.
— Чаго не йдзецё?
— Не хачу. Не жадаю я на ўсё гэта глядзець. Гэта больш не мая справа.
— Ускрылі тую… ніжнюю камору, — сказала яна. — Такога я нідзе не бачыла. Хіба што ў эрмітажнай «залатой каморы». Чаго там толькі няма?! Кубкі, зброя каштоўнейшая, місы залатыя і срэбныя, манеты скрынямі, пярсцёнкі, бранзалеты, ажаролкі, зліткі і срэбныя і залатыя з каменнямі, кнігі, чашы для прычашчэння, дзіскасы, манстранцыі, кандэлябры, рэлікварыі, іконы дзівоснай работы і абклады — дзіва. Дараносіцы, паціры, крыжы напрастольныя, падвескі, браціны, каўшы. Эмалі, чаканка, чэрнь — у вачах рабіць. І дзесяткі каўчэгаў залатых: дакументы і, відаць, паперы на княскую годнасць і запавет тых Альшанскіх.
— Пляваў я на гэта, — працадзіў я.
— І я. Як успомню тых «вартавых» — плакаць мне хочацца. Ці варта было іх саміх усё тое, што яны вартавалі?
— А што ў новым замураванні?
— Не ведаю. Мабыць, нарабаванае камандай Розенберга (зноў жа каштоўнасці, карціны, іншае такое). І, відаць, тое, што апошні Альшанскі разам з немцамі тады закапаў, дый не вярнуўся.
— Дык, можа, і паперы ягоныя там? — спытаў ксёндз.
— Можа, і там. І, вядома, архіў.
— Ну, гэтым будзем займацца не мы, — сказаў я. — І, магчыма, нават не Шчука.
Ксёндз гнутка, нібы ніводнай костачкі ў ягоным целе не заставалася, устаў.
— Бывайце, — сказаў ён. — Ты заўтра едзеш, Косміч?
— Мабыць, так.
— А вы, Станіслава?
— Ну, мне яшчэ тут работы і работы.
— Та-ак… То не губляйце адзін аднаго. Згубленага не знойдзеш. Хто ўжо хто, а я ведаю. А з вамі да заўтра, Антоне.
І, абыходзячы касцёл, павольна пайшоў у бок, плябаніі. Страшэнна самотны на гэтым пустынным касцельным двары.
— Мы не будзем губляць адзін аднаго? — спытала яна.
— Не будзем, калі ты ўжо так. Сапраўды, нічога няма лягчэй, як згубіць.
Мы не глядзелі ні ў бок касцёла, ні ў бок замкавых прысад. Мы глядзелі на поўдзень, дзе ўздымаліся адзін за адным — і ўсё вышэй і вышэй — зялёныя, сонечныя, як самое жыццё, узгоркі.
РАЗДЗЕЛ Х БЫВАЙ!
Не думаю, каб калі-небудзь яшчэ міліцыю з Альшан праводзілі такім скопам і такім лікаваннем. Хіба што тады, калі разгромлена была пасля вайны банда Боўбеля, а сам ён, як лічылі, загінуў.
Дорага абышлася потым людзям гэтая «загібель». Але хто ж мог бачыць у сціплым Ганчаронку тую поскудзь. Шчука быў адзін з нешматлікіх, хто выслізнуў з ягоных кіпцюроў, дый то не бачыў «пагрозу наваколля» ў вочы.
Цяпер уся наша «кампанія» стаяла каля нашага «рафіка» і абменьвалася апошнімі цікавымі заўвагамі наконт нядаўняга і даўняга агульнага мінулага.
Археолагі ў поўным складзе, цвярозы, як шкельца, Вячорка, Мультан са сваімі малымі. Гэты, як заўсёды, балбатаў нешта ўдзячным слухачам.
— Дык я і кажу. Кундаль мой прызвычаіўся, каб яму здароўе, рыбу лавіць. І дахаты насіць.
— Гэ, дзеду, — торгаў яго Стах, — ведаем мы, як ён яе ловіць. Ты ўжо не фаліся.
— А як? Як?
— З куканаў ва ўсіх суседскіх рыбакоў здымае, — сцвярджаў бязлітасны Стах.
— Ну, скажаш. Мо і Васілька сведка?
— Та-а. Ён і яйкі крадзе. Я ж нічога нікому не кажу.
Вячорка брахаў сваё:
— У мяне суседа пры немцах стараста дужа часта на лупцоўку пасылаў. За бабу помсціў. То той нашыў сабе на азадак, на порткі спадыспаду, кажушаную латку. Портак не здымалі, бо параўнанне не на карысць старасту было.
— Ай, Чэсевіч, брэшаш, — гэта Шаблыка.
— Праўду кажу. Але аднойчы даведаліся, то порткі загадалі зняць, і тут ужо й латка не дапамагла… Пасля ён старасту таго стрэліў.
Рагочуць Шчука і ксёндз.
— То і мяне падазраваў? — у Жыховіча на вачах слёзы ад смеху. — То чаго не сачыў?
— А ён, — ківок у мой бок, — і збіраўся. «Прасачыць бы, думае, за ім». І тут жа сам сабе адказаў: — Як.
— «Прасо-очыш. Ну, выйшаў ксёндз, зайшоў — гэта прасочыш. А вось хто да ксяндза пайшоў? Ты ж на цвінтары станеш, а не ляжаш пад яго дзвярыма. Як Ас».
— Ну, Холмс. І падумаць, што я тады над студняй уратаваў яму жыццё. І, шчыра кажучы, — гэта самая кепская справа, якую я калі-небудзь у жыцці зрабіў.
Гэта былі яны, мае людзі, маё кола, свет, у якім было не страшна, а лёгка жыць. І нават іхняя гаварлівасць у апошнія гэтым разам хвіліны з імі была даравальная, бо мы звыкнуліся адно з адным.
Маўчалі, праўдзівей, гаманілі ціха, толькі Сташка з Хілінскім. І па тым, як яны раз-пораз паглядалі на мяне, можна было здагадацца, аб чым ішла ў іх гаворка. Сташка была сумная і ціхая і болей ківала галавой у адказ на словы суседа.
— А Велінец — гумарыст, — залівалася чамусьці Тарэса.
— Добры сабе гумарыст, — бубнеў Сядун, — гэта ён з дзеўкамі гумарыст. А тады, у лагчыне… У яго ж за вонкавай кволасцю сіла. Ды гнуткая, як сталёвы прут, сціснутая, як спружына.
— Ты, пане Змагіцель, дзіўна разумееш свае адносіны з людзьмі, — удавана сердаваў Шчука. — Думаеш, чаму столькім ты насаліў, чаго яны гыркаюць нават на твой цень.
— Гэта не трубныя словы, — вельмі сур'ёзна і ціха сказаў «каўбой». — Жыццё маё сапраўды, а не з трыбуны належыць грамадству. І пакуль я жыву — мая прывілегія рабіць дзеля гэтага грамадства ўсё, што ў маіх сілах. Падабаецца гэта некаторым ці не. А я хачу дзеля яго поўнасцю знішчыць сябе да моманту, калі памру.
— Развітвайцеся, — сказаў Хілінскі, — час. І быў я абцалаваны ўсім хаўрусам аж да апошняга. І зразумеў я, што трымаў сябе ўвесь час збольшага годна і як трэба. І гэта было добра, бо яны палюбілі мяне, а дабіцца такога — то была нялёгкая справа.
Усе мае селі ў машыну. Усе астатнія глядзелі на іх, не дужа ведаючы, што і казаць, як заўсёды ў апошнія секунды.
Стаялі купкаю. Адна Сташка стаяла наводдаль і не глядзела ў мой бок нават тады, калі мае ногі самі панеслі мяне.
— Бывай, Сташка.
— Бывай.
— Бывай, Сташка Рэчыц. Я дужа, дужа кахаю цябе. Я ўжо і не думаў, што мне будзе дадзена ў жыцці вось так пакахаць.
— І я.
Я ўзяў яе за плечы.
— Слухай мяне. Праз месяц скончыцца твой сезон. Я дужа хачу, каб мора чакала да сябе не мяне аднаго.
— І я таксама.
— І я вельмі прашу цябе, ты нікуды не заязджай, калі скончацца раскопкі. Ты адразу з вакзала ці там з аэрапорта прамуй да мяне.
— Так адразу?
— Мы з табой трыста з лішнім год ведаем адзін аднаго. І ўсё маладыя. Цяпер я хачу паступова, вельмі павольна старэць разам з табой. Досыць. Час пакласці канец майму «пад'езду кавалераў».
Усе маўчалі, калі я пацалаваў яе. Ніхто нібыта нават не бачыў.
І вось маленькая купка людзей пачала меншаць і меншаць. Пасля пачалі менець усечаныя шасцікутныя вежы, чорныя муры, ліпы, залітыя сонцам, арка брамы. Пасля, з гары, бліснуў на імгненне блакітам стаў, рэчка і яе рукаў, што трымалі замак у абдымках.
Мільгнулі званіцы касцёла, хаткі, рассыпаныя ў даліне. Усё тое, дзе я столькі часу перажываў жах, небяспеку, холад таямніцы, дзе я знайшоў цеплыню, сяброўства і каханне. Цяпер ужо назаўсёды, калі захоча гэтага лёс.
Узгорак вырастаў за намі, паступова закрываючы вёску.
— Бывай, Альшанка, — шапянуў я касцельнаму шпілю. — Бывайце, сябры. Бывай, Сташка мая. Бывай.
Дорага абышлася потым людзям гэтая «загібель». Але хто ж мог бачыць у сціплым Ганчаронку тую поскудзь. Шчука быў адзін з нешматлікіх, хто выслізнуў з ягоных кіпцюроў, дый то не бачыў «пагрозу наваколля» ў вочы.
Цяпер уся наша «кампанія» стаяла каля нашага «рафіка» і абменьвалася апошнімі цікавымі заўвагамі наконт нядаўняга і даўняга агульнага мінулага.
Археолагі ў поўным складзе, цвярозы, як шкельца, Вячорка, Мультан са сваімі малымі. Гэты, як заўсёды, балбатаў нешта ўдзячным слухачам.
— Дык я і кажу. Кундаль мой прызвычаіўся, каб яму здароўе, рыбу лавіць. І дахаты насіць.
— Гэ, дзеду, — торгаў яго Стах, — ведаем мы, як ён яе ловіць. Ты ўжо не фаліся.
— А як? Як?
— З куканаў ва ўсіх суседскіх рыбакоў здымае, — сцвярджаў бязлітасны Стах.
— Ну, скажаш. Мо і Васілька сведка?
— Та-а. Ён і яйкі крадзе. Я ж нічога нікому не кажу.
Вячорка брахаў сваё:
— У мяне суседа пры немцах стараста дужа часта на лупцоўку пасылаў. За бабу помсціў. То той нашыў сабе на азадак, на порткі спадыспаду, кажушаную латку. Портак не здымалі, бо параўнанне не на карысць старасту было.
— Ай, Чэсевіч, брэшаш, — гэта Шаблыка.
— Праўду кажу. Але аднойчы даведаліся, то порткі загадалі зняць, і тут ужо й латка не дапамагла… Пасля ён старасту таго стрэліў.
Рагочуць Шчука і ксёндз.
— То і мяне падазраваў? — у Жыховіча на вачах слёзы ад смеху. — То чаго не сачыў?
— А ён, — ківок у мой бок, — і збіраўся. «Прасачыць бы, думае, за ім». І тут жа сам сабе адказаў: — Як.
— «Прасо-очыш. Ну, выйшаў ксёндз, зайшоў — гэта прасочыш. А вось хто да ксяндза пайшоў? Ты ж на цвінтары станеш, а не ляжаш пад яго дзвярыма. Як Ас».
— Ну, Холмс. І падумаць, што я тады над студняй уратаваў яму жыццё. І, шчыра кажучы, — гэта самая кепская справа, якую я калі-небудзь у жыцці зрабіў.
Гэта былі яны, мае людзі, маё кола, свет, у якім было не страшна, а лёгка жыць. І нават іхняя гаварлівасць у апошнія гэтым разам хвіліны з імі была даравальная, бо мы звыкнуліся адно з адным.
Маўчалі, праўдзівей, гаманілі ціха, толькі Сташка з Хілінскім. І па тым, як яны раз-пораз паглядалі на мяне, можна было здагадацца, аб чым ішла ў іх гаворка. Сташка была сумная і ціхая і болей ківала галавой у адказ на словы суседа.
— А Велінец — гумарыст, — залівалася чамусьці Тарэса.
— Добры сабе гумарыст, — бубнеў Сядун, — гэта ён з дзеўкамі гумарыст. А тады, у лагчыне… У яго ж за вонкавай кволасцю сіла. Ды гнуткая, як сталёвы прут, сціснутая, як спружына.
— Ты, пане Змагіцель, дзіўна разумееш свае адносіны з людзьмі, — удавана сердаваў Шчука. — Думаеш, чаму столькім ты насаліў, чаго яны гыркаюць нават на твой цень.
— Гэта не трубныя словы, — вельмі сур'ёзна і ціха сказаў «каўбой». — Жыццё маё сапраўды, а не з трыбуны належыць грамадству. І пакуль я жыву — мая прывілегія рабіць дзеля гэтага грамадства ўсё, што ў маіх сілах. Падабаецца гэта некаторым ці не. А я хачу дзеля яго поўнасцю знішчыць сябе да моманту, калі памру.
— Развітвайцеся, — сказаў Хілінскі, — час. І быў я абцалаваны ўсім хаўрусам аж да апошняга. І зразумеў я, што трымаў сябе ўвесь час збольшага годна і як трэба. І гэта было добра, бо яны палюбілі мяне, а дабіцца такога — то была нялёгкая справа.
Усе мае селі ў машыну. Усе астатнія глядзелі на іх, не дужа ведаючы, што і казаць, як заўсёды ў апошнія секунды.
Стаялі купкаю. Адна Сташка стаяла наводдаль і не глядзела ў мой бок нават тады, калі мае ногі самі панеслі мяне.
— Бывай, Сташка.
— Бывай.
— Бывай, Сташка Рэчыц. Я дужа, дужа кахаю цябе. Я ўжо і не думаў, што мне будзе дадзена ў жыцці вось так пакахаць.
— І я.
Я ўзяў яе за плечы.
— Слухай мяне. Праз месяц скончыцца твой сезон. Я дужа хачу, каб мора чакала да сябе не мяне аднаго.
— І я таксама.
— І я вельмі прашу цябе, ты нікуды не заязджай, калі скончацца раскопкі. Ты адразу з вакзала ці там з аэрапорта прамуй да мяне.
— Так адразу?
— Мы з табой трыста з лішнім год ведаем адзін аднаго. І ўсё маладыя. Цяпер я хачу паступова, вельмі павольна старэць разам з табой. Досыць. Час пакласці канец майму «пад'езду кавалераў».
Усе маўчалі, калі я пацалаваў яе. Ніхто нібыта нават не бачыў.
І вось маленькая купка людзей пачала меншаць і меншаць. Пасля пачалі менець усечаныя шасцікутныя вежы, чорныя муры, ліпы, залітыя сонцам, арка брамы. Пасля, з гары, бліснуў на імгненне блакітам стаў, рэчка і яе рукаў, што трымалі замак у абдымках.
Мільгнулі званіцы касцёла, хаткі, рассыпаныя ў даліне. Усё тое, дзе я столькі часу перажываў жах, небяспеку, холад таямніцы, дзе я знайшоў цеплыню, сяброўства і каханне. Цяпер ужо назаўсёды, калі захоча гэтага лёс.
Узгорак вырастаў за намі, паступова закрываючы вёску.
— Бывай, Альшанка, — шапянуў я касцельнаму шпілю. — Бывайце, сябры. Бывай, Сташка мая. Бывай.
РАЗДЗЕЛ XI «І ГЕРБ РАДАВЫ РАЗБІВАЮЦЬ НА КАМЕНІ ТЫМ»
Зноў закруцілі, заматлялі нас дарогі. Вадзіцель не хацеў «даваць кругаля» цераз Кладна, а ўзяў напрамкі, і таму кіламетраў са сто нас не чакала нічога, акрамя польнай ці лясной дарогі. Я ўзрадаваны быў гэтым. Яшчэ не распаленае сонцам неба наперадзе, ззаду лёгкі вэлюм пылу, па баках нівы або шматкіламетровыя саборы з хвой, адхоны і яры, дубовыя раці, што цяжка выступілі на прырэчныя паплавы.
Недзе з гушчару таполя, якая невядома як трапіла туды, мяце па зямлі, сее па свеце спозненым пухам.
На палянах, на месцы разораных хутароў камяні ад фундаментаў, акацыі з яшчэ празрыстымі стручкамі. І паўсюль — раскідана — цвітуць на іх блакітныя касачы. І бэз там яшчэ месцамі дацвітае. І шкада робіцца хутароў і жыццяў, якія прайшлі на іх.
Урачыстая раніца змяняецца ўрачыстым днём.
І добра ведаць, што ў свой час, яшчэ няхутка, дзень зменіцца вечарам, і ляжа ў лагчыне тонкі і нізкі туман, і зараніца будзе глядзець на людзей праз дрэвы. А пасля прыйдзе ноч. Для цябе ноч, а для кагосьці самы час жыцця.
Машыну па-добраму пагойдвала. Я вельмі люблю дарогі і думаю, што калі прыйдзе час і я не здолею ездзіць, то ці варта тады ўвогуле жыць.
Дарога сама як песня, і таму я часта маўчу, перапоўнены дарогай даверху. Вось так аднойчы спыталі мяне рыбакі на марскім промысле, чаго гэта я ўсё маўчу.
Недзе з гушчару таполя, якая невядома як трапіла туды, мяце па зямлі, сее па свеце спозненым пухам.
На палянах, на месцы разораных хутароў камяні ад фундаментаў, акацыі з яшчэ празрыстымі стручкамі. І паўсюль — раскідана — цвітуць на іх блакітныя касачы. І бэз там яшчэ месцамі дацвітае. І шкада робіцца хутароў і жыццяў, якія прайшлі на іх.
Урачыстая раніца змяняецца ўрачыстым днём.
І добра ведаць, што ў свой час, яшчэ няхутка, дзень зменіцца вечарам, і ляжа ў лагчыне тонкі і нізкі туман, і зараніца будзе глядзець на людзей праз дрэвы. А пасля прыйдзе ноч. Для цябе ноч, а для кагосьці самы час жыцця.
Машыну па-добраму пагойдвала. Я вельмі люблю дарогі і думаю, што калі прыйдзе час і я не здолею ездзіць, то ці варта тады ўвогуле жыць.
Дарога сама як песня, і таму я часта маўчу, перапоўнены дарогай даверху. Вось так аднойчы спыталі мяне рыбакі на марскім промысле, чаго гэта я ўсё маўчу.