Страница:
— Звонку нібы культура, а знутры…
— Дзікунства? — спытаў Мар'ян. — Не. Тут танчэй. Лічы: толькі-толькі да сапраўднай улады прыйшлі. Над душамі, над целамі, над дзяржавай, урэшце. З Усяславам Чарадзеем не дужа паспрачаўся б… А тут… Ну і адмовілі цэнтры, якія стрымліваюць. Адмовілі, як ва ўсіх свежых паноў над усім, хаця многія з гэтых, свежых, і стагоддзямі свой род цягнулі, але на правах… ну, дружыннікаў, ці што. І вось пачалося: звонку гуманісты, звонку вытанчаныя, а ўнутры — тыгр.
— Тут ты, па-мойму, памыляешся, — сказаў я. — Астрожскіх успомні, Міколу Радзівіла, Сапегу Льва. Сапраўдныя, адукаваныя, стрыманыя людзі, хай сабе і страсныя.
— Вонкавы гэта разлад, — сказаў Мар'ян. — Ясна, што ў масе гэта не двор Чынгісхана і не апрычны двор. Усё ж на вачах у Еўропы, пачаткі галоснасці, пачаткі дэмакратыі, хай шляхецкай. Noblesse oblige*. Але ломкі хрыбтоў і тут хапала.
* Становiшча абавязвае.
— «Час — ён заўсёды такі, калі знаходзяцца людзі», — працытаваў я кагосьці. — Але ты ўсё ж гані сюжэт.
— Ну і вось. І раптам праз нейкія там сто год усёй гэтай раскошы — крэс! До — праз меру гуляць, до — ліставога золата, до — загонаў у парчы! Звычайны сярэдняга багацця род. У чым справа?
— Гэтага мы ніколі не даведаемся, — сказаў я. — Мала што там магло здарыцца. Ну, скажам, першае, гэта Пятро Давыдавіч, хаця й моцны, пабойваўся ўсё ж, што прыпомняць удзел у змове, і вырашыў багацце тое пратрэнькаць, пажыць на ўсю закрутку. І нашчадкі трэнькалі. А як пратрэнькалі, то й супакоіліся.
— Т-так, — сказаў ён. — Ты ведаеш, што то за знакі і што азначаюць?
На шматку паперы ён вывеў наступнае:
— Ну, ты мяне за дзіця лічыш. Гэта лічбавыя знакі літар. Першая — легіён, або сто тысяч, другая — леадор, або мільён.
— Ну, а так?
І ён напісаў яшчэ й такое:
— Ну, шэсцьсот тысяч, ну, сем мільёнаў.
— То вось, адкажы ты мне цяпер, даражэнькі мой лабузю, Антон Глебавіч, якім такім чынам мог чалавек, нават самы магутны, прыдбаць за палову года багацце ў шэсцьсот тысяч залатых ды на сем мільёнаў каштоўнымі каменнямі — гэта на той падлік, на той, калі й сапраўды «цялушка-палушка» была, — і якім чынам ён, нават калі б еў тое золата — і нашчадкі ягоныя елі, — мог за нейкія сто трыццаць год такі капітал струбіць? А яны ж кожны год і даходы фантастычныя да таго мелі.
— Магчыма, ведаў аб казне змоўшчыкаў і прыбраў яе да рук.
— А можа, выдаў? — спытаў Мар'ян.
— Такое пра людзей так, без доказаў, нельга рэкнуць. Хаця б яны і гнілі ўжо ў зямлі трыста год. На тое мы і гісторыкі.
— Угм. «История, та самая, которая ни столько, ни полстолько не соврет». Згніў ён толькі не ў зямлі, а ў саркафагу Альшанскага касцёла. Там на саркафагах статуі каменныя ляжаць. Такая, брат, ляжыць пратабестыя, з такой святой ды божай усмешачкай. Сам убачыш.
— Чаго гэта я раптам «убачу»?
— Як захочаш — убачыш. Ну вось, а наконт знікнення — успомні баладу гэтага… менестрэля засцянковага.
— Выдумка.
— У шмат якіх выдумках ёсць пах праўды. Я шукаў. Шукаў па хроніках, успамінах, дакументах. Тут не месца іх называць — вось спіс.
— І дакапаўся?
— Дакапаўся. Табе гаворыць што-небудзь такое прозвішча — Валюжыніч?
— Валюж… Ва… Ну калі гэта тыя, то Валюжынічы — стары род, яшчэ ад «сваіх» князёў, тых, што «да Гедыміна». Мелі землі ў Полацкай зямлі, ля Менска і на паўночны захад ад яго. Але да таго часу ўсё радзей упамінаюцца ва ўніверсалах і хроніках, мабыць, згалелі, страцілі вагу. Лёс, увогуле, звычайны. У семнаццатым стагоддзі знікаюць.
— Малаток, — з блатным акцэнтам сказаў Мар'ян. — Кавадлам будзеш. Ну, а апошні ўсплёск рода, га?
— Чакай, — сказаў я. — Гамшанскае паўстанне, так?
— Ну-ну, — падначваў ён.
— Грыміслаў, Андрэевіч, здаецца, Валюжыніч. 1611 год. Славуты — «удар у спіну»? Чорт, ніяк я гэтых з'яў не звязваў.
— А між тым Гамшаны ад Альшан — не адлегласць. Так, Валюжыніч. Так, два тыдні бойкі без пярэрвы ды пасля з год лясной вайны. І на гак павешаныя, і на палю ўскінутыя. Так, славуты «ўдар у спіну», пра які мы так мала ведаем.
— Нявыгадна было пісаць. «Здраднікі». І ў такі момант! Інтэрвенцыя, вайна. Наступныя падзеі, мабыць, і захілілі, зацерлі ўсё… Сюжэт, Мар'яне!
— Невыносны ты, — абурыўся ён.
— Ад цікаўнасці гару. Не цягні.
— Ну вось. І падлічыў я, даражэнькі мой, па пісцовых кнігах і актах, што за гэтыя гады, улічваючы і даходы з маёнткаў, нашчадкі, нягледзячы на ўсе шаленствы, аніяк не маглі выдаткаваць больш за трэць прыдбанага скарбу. Гэта пры самым што ні ёсць страшным, «радзівілаўскім», мантацтве. І вось у год бунту Валюжыніча княжыць у Альшанах Вітаўт Хвёдаравіч, пяцідзесяці сямі год, а жонка ў яго — Ганна-Гардзіслава Альшанская, дваццаці пяці год, а ў дзявоцтве князёўна Мязецкая. І княгіню гэтую страшэнна папікае ў сваім пасланні біскуп Кладзенскі Геранім за забыццё княскага і жаночага гонару, а галоўным чынам за тое, што ворагі княства вялікага карыстаюцца для сустрэч патаемных з ёю вопраткаю мніхаў.
— Сапраўды, жах які, — сказаў я. — «Дама з чорным манахам».
— І паршывы беларускі рамантызм, — сказаў Мар'ян. — Вось, уяві сабе такую маю гіпотэзу. Усё разбіта. Паратунку няма. Паўсюль гойсаюць віжы. Паплечнікі на палях хрыпяць. І ва ўсім вінаваты з самага пачатку князь Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі. Яму на водкуп было аддадзена Кладзенскае староства. Ён гроб несамавіта і яшчэ шмат грошай здзёр з яго на сваю карысць. Праз яго цяпер людзей вешаюць. А жонка ягоная, як і ў баладзе, — анёл. Што, не маглі яны тую казну, скарб той, пабраць і ўцячы? Каб хаця частку нарабаванага аддаць ахвярам?
— Гіпотэзы, — сказаў я. — Адкуль той паэта мог ведаць?
— А ты падумаў, колькі архіваў, сямейных паданняў, чутак, легенд, урэшце, магло знікнуць за сто з лішнім год? З войнамі, ды пажарамі, ды рэвалюцыямі? Пэўна, нешта ведаў.
Ён зноў закурыў. Не трэба яму было рабіць гэтага.
— І вось у 1612, — ён выпусціў дымавое кольца, — гэты чалавек, гэты «мніх» знікае. Самае цікавае, што знікла і яна. Ці ўцяклі, ці забітыя былі, хто ведае? Хутчэй за ўсё ўцяклі. Бо вось сведчанне копнага суддзі Станкевіча, што пагоня княская была, бо тыя нібыта пабралі альшанскі скарб, але ён, Станкевіч, воляй сваёю пагоню тую спыніў і ганіціся, пад пагрозаю смяротнай кары ад караля, не даў. Можа, другі нейкі загон князя дагнаў уцекачоў і забіў? Не. Вось у тым жа копным акце клятва Вітаўта Альшанскага на Евангеллі, што не забіваў і няма крыві на ягоных руках, і што пасля апошняй яго сустрэчы з імі, калі падсачыў, як збягалі яны з Альшан, такія і такія сведкі ведаюць, што былі яны яшчэ праз два тыдні жывыя… А між тым сляды іхнія зніклі. Ні ў якім горадзе аж да Вільні, Варшавы, Кіева — слядоў іхніх няма.
— Ну, гэта мала што! Ціха жылі, вось і няма. Хаця, паспрабуй ты пражыві ціха з такім багаццем.
Раптам пэўная думка стукнула мне ў галаву:
— Чакай, а нашто там было быць копнаму суддзі Станкевічу, чалавеку з рода беларускіх шэрлок-холмсаў, патомнаму сышчыку? Амаль жа ніводнай шумнай справы не было ў шаснаццатым — семнаццатым стагоддзях, каб яе нехта са Станкевічаў не разблытваў. Аж да славутага Дурыніцкага забойства.
— То ж бо й яно! Якраз у час знікнення ўцекачоў кароль назначыў Станкевіча на рэвізію маёнткаў і прыбыткаў князя Альшанскага.
— І…
— І рэвізія тая скончылася нічым. Увесь скарб знік. Зніклі тыя, што забралі яго. Зніклі ўсе кнігі разлікаў, дакументы, нават радавыя граматы. Усё знікла. Пляменнікам князя Вітаўта давялося іх нанава выпраўляць. А праз гэта з іх пазней дужа смяяліся і, калі хацелі паздзекавацца, сумняваліся, ці такі ўжо на самай справе старажытны іхні род, ці не ўпісалі яны сябе самі ў розныя там прывілеі і кнігі. А ў іх і багацця дзядзькавага, казачнага, не засталося, каб хаця раскошаю заторкнуць раты, замазаць вочы.
— Пляменнікі? Чаму? І няўжо следства тое не дакапалася?
— Так, не дакапалася. Так, пляменнікі. Бо праз год пасля пачатку следства князь Вітаўт Альшанскі хуткім чынам памрэ.
Мы маўчалі. Слотны дзень за акном пачаў цьмянець.
— Але чаму следства? — спытаў я.
— Вось і я думаю чаму.
— Усплылі падзеі стогадовай даўнасці?
— Каго яны цікавілі? Нават калі было нейкае злачынства, то што, унуку адказваць за дзеда? Праз сто год?
— Маглі паквапіцца на грошы. Скарбніца дзяржаўная была пустая.
— Глупства. Падатак бы новы лепей наклалі.
— То, можа, на водкупе князь пракраўся?
— Таксама нікога не цікавіла. Заплаціў адразу ўсю суму, атрымаў староства ў арэнду, а там каму якая справа, нават калі б ты і тройчы столькі выбіў з жыхароў.
— Мо справа паўстання? Сувязь гэтай… Мязецкай ураджонай з правадыром?
— Альшанскага датычылася справа. Мязецкіх чапаць бы не сталі. У 1507 годзе нейкая прабабка нашай гераіні была «сэрцам і душою» вялікага князя Жыкгімонта. І з таго часу — вельмі прыбліжаныя да каралёў, вельмі давераныя людзі.
— То, можа, даследавалі знікненне княгіні Ганны?
— Пазней яна знікла. Следства ўжо з месяц ішло. Бач, колькі версій: старая змова — водкуп — падзеі паўстання і тое, як яны адбіліся ў сям'і князя.
— А можа, і тое, і другое, і трэцяе.
— Можа быць. Вось і заняўся б. Займіся, га? Вось табе й тэма для чарговага расследавання.
Святая Інеса глядзела на мяне, умольна склаўшы рукі. Я не мог адмовіць ёй.
— Падумаю, — сказаў я. — Але паслухай, Мар'яне, якая ж можа быць сувязь між падзеямі тых часоў, ды яшчэ падзеленых між сабою цэлым стагоддзем, між гэтай кнігай з Альшан, даўна закінутай, нікому не патрэбнай, акрамя музея ды гэткіх, як мы з табой, і тым, што нейкія барыгі ад мастацкага бізнесу звоняць табе, ходзяць пад вокнамі і гэтак далей. Можа, і пад вокнамі зусім не тыя, што званілі?
— Можа. Але трывога такая, што вось памру. Прадчуванне нейкае. Вось гаворыць сэрца, і ўсё.
— Гаворыць, бо хворае. Ты што, раней такіх прыпадкаў беспрычыннага жаху не адчуваў?
— Гэта не тое. Гэта не ад сэрца. Гэта глыбей. Нібы ў сабак перад пажарам.
— То звярніся ў міліцыю, як я табе раіў.
— Каб за вар'ята палічылі?
— А тады супакойся. Досыць сябе шматаваць.
Я ўстаў. Трэба было ісці дахаты. І тады Пташынскі нібыта ўнутрана замітусіўся. Пачаў трапаць цёмныя валасы. Вочы сталі беспарадныя.
— Ты, ведаеш што…
Ён узяў старую кнігу і працягнуў мне:
— Ведаеш? Во… Вазьмі з сабою… Яны…
— Якія яны?
— Не ведаю. Яны. Яны не падумаюць, што я такую рэч мог выпусціць з хаты. Спакайней будзе. Схавай добра. Я часам буду заходзіць. Думкамі абмяняемся. Разам будзем разглядаць.
— А над чым жа ты думаць будзеш?
— У мяне вельмі добрая фотакопія. Я, каб кнігі не трапаць, па ёй працую. Да таго ж я горшы палеограф, чым ты. А ты — паглядзі. У чым там справа?! На вось партфель. Можаш у сябе пакінуць.
Партфель быў вялізны. Нават гэтая вялікая кніга схавалася ў ім і яшчэ засталося месца.
Я сабраўся быў ісці адзін, але ўбачыў, што Пташынскі нацягвае паліто. Калі ён браў на павадок сабак, я быў абурыўся.
— Гэта яшчэ нашто?
— Маўчы, Антоне. Трэба.
Ён даў мне яшчэ адну падставу для здзіўлення. Заскочыў у бліжэйшы «Гастраном». Сабакі, вядома ж, засталіся са мной, люта зіркалі вакол. Я думаў, што ён вынесе бутэльку. А ён вынес тры. Адну як трэба, з віном, а дзве… з кефірам.
— Мар'яне, — сказаў я, — я ж яго цярпець не магу. Гэта ж нейкая дурная прыдумка. Мне ж малако бабка носіць, я ж сам яго на кіслае раблю, на наша, вясковае. Мне ж ад гэтай кефірнай саладухі бляваць хочацца.
— Выліць можаш, — сказаў ён, засоўваючы бутэлькі ў партфель, каб рыльцы тырчалі вонкі. — Кіслае малако! Устойлівыя звычкі старога кавалера!
— Маскарад? — з іроніяй спытаў я. — Здурэў ты, Мар'яне, дзяцінішся ты, сукін сын.
— Ладна, — сказаў ён, беручы павадок, — ты сабе ідзі. Ідзі. Тупай.
Трывога ягоная, як ні дзіўна, перадалася і мне. Ведаў — глупства. А не трывожыцца не мог.
…Ля майго пад'езда Пахольчык высунуўся з тытунёвага кіёска:
— Бож-жа ж мой, сабачэнцыі якія! Звяры! А што б то магла быць за парода, то сказалі б вы мне ўжо?!
— Тыгравыя догі, — буркнуў Мар'ян.
— Ай-я-яй, што то бывае! І тыгра і сабака! І скажыце вы мне, як гэта іх павязваюць? Тыгра ж хаця й вялікі, а кот. Як жа ён з сабакам.
— Сілком, — сказаў Мар'ян.
— Дрэсіруюць, — і тут жа мне стала шкада старога: — Гэта проста масць у іх такая, тыгравая. Жартуем мы, дзядзька Герард.
— Ну, бог з вамі. Жартаваць не грэх. Гляджу, прагуляліся вы сёння, румянец здаровы. І добра, што кефір нанач п'яце. Здорава гэта — кефір.
— Яшчэ б, — сказаў я. — Ды яшчэ калі з віном.
Мы ўвайшлі ў пад'езд.
РАЗДЗЕЛ IV ПРА ЖАНЧЫНУ З МІНУЛАГА, АБЕЛЯЎ У АДСТАЎЦЫ, І ПРА ТОЕ, ЯК ЧЫТАННЕ ЕВАНГЕЛЛЯ НЕ ПРЫНЕСЛА АНІЯКАЙ КАРЫСЦІ, АКРАМЯ МАРАЛЬНАЙ
— Дзікунства? — спытаў Мар'ян. — Не. Тут танчэй. Лічы: толькі-толькі да сапраўднай улады прыйшлі. Над душамі, над целамі, над дзяржавай, урэшце. З Усяславам Чарадзеем не дужа паспрачаўся б… А тут… Ну і адмовілі цэнтры, якія стрымліваюць. Адмовілі, як ва ўсіх свежых паноў над усім, хаця многія з гэтых, свежых, і стагоддзямі свой род цягнулі, але на правах… ну, дружыннікаў, ці што. І вось пачалося: звонку гуманісты, звонку вытанчаныя, а ўнутры — тыгр.
— Тут ты, па-мойму, памыляешся, — сказаў я. — Астрожскіх успомні, Міколу Радзівіла, Сапегу Льва. Сапраўдныя, адукаваныя, стрыманыя людзі, хай сабе і страсныя.
— Вонкавы гэта разлад, — сказаў Мар'ян. — Ясна, што ў масе гэта не двор Чынгісхана і не апрычны двор. Усё ж на вачах у Еўропы, пачаткі галоснасці, пачаткі дэмакратыі, хай шляхецкай. Noblesse oblige*. Але ломкі хрыбтоў і тут хапала.
* Становiшча абавязвае.
— «Час — ён заўсёды такі, калі знаходзяцца людзі», — працытаваў я кагосьці. — Але ты ўсё ж гані сюжэт.
— Ну і вось. І раптам праз нейкія там сто год усёй гэтай раскошы — крэс! До — праз меру гуляць, до — ліставога золата, до — загонаў у парчы! Звычайны сярэдняга багацця род. У чым справа?
— Гэтага мы ніколі не даведаемся, — сказаў я. — Мала што там магло здарыцца. Ну, скажам, першае, гэта Пятро Давыдавіч, хаця й моцны, пабойваўся ўсё ж, што прыпомняць удзел у змове, і вырашыў багацце тое пратрэнькаць, пажыць на ўсю закрутку. І нашчадкі трэнькалі. А як пратрэнькалі, то й супакоіліся.
— Т-так, — сказаў ён. — Ты ведаеш, што то за знакі і што азначаюць?
На шматку паперы ён вывеў наступнае:
— Ну, ты мяне за дзіця лічыш. Гэта лічбавыя знакі літар. Першая — легіён, або сто тысяч, другая — леадор, або мільён.
— Ну, а так?
І ён напісаў яшчэ й такое:
— Ну, шэсцьсот тысяч, ну, сем мільёнаў.
— То вось, адкажы ты мне цяпер, даражэнькі мой лабузю, Антон Глебавіч, якім такім чынам мог чалавек, нават самы магутны, прыдбаць за палову года багацце ў шэсцьсот тысяч залатых ды на сем мільёнаў каштоўнымі каменнямі — гэта на той падлік, на той, калі й сапраўды «цялушка-палушка» была, — і якім чынам ён, нават калі б еў тое золата — і нашчадкі ягоныя елі, — мог за нейкія сто трыццаць год такі капітал струбіць? А яны ж кожны год і даходы фантастычныя да таго мелі.
— Магчыма, ведаў аб казне змоўшчыкаў і прыбраў яе да рук.
— А можа, выдаў? — спытаў Мар'ян.
— Такое пра людзей так, без доказаў, нельга рэкнуць. Хаця б яны і гнілі ўжо ў зямлі трыста год. На тое мы і гісторыкі.
— Угм. «История, та самая, которая ни столько, ни полстолько не соврет». Згніў ён толькі не ў зямлі, а ў саркафагу Альшанскага касцёла. Там на саркафагах статуі каменныя ляжаць. Такая, брат, ляжыць пратабестыя, з такой святой ды божай усмешачкай. Сам убачыш.
— Чаго гэта я раптам «убачу»?
— Як захочаш — убачыш. Ну вось, а наконт знікнення — успомні баладу гэтага… менестрэля засцянковага.
— Выдумка.
— У шмат якіх выдумках ёсць пах праўды. Я шукаў. Шукаў па хроніках, успамінах, дакументах. Тут не месца іх называць — вось спіс.
— І дакапаўся?
— Дакапаўся. Табе гаворыць што-небудзь такое прозвішча — Валюжыніч?
— Валюж… Ва… Ну калі гэта тыя, то Валюжынічы — стары род, яшчэ ад «сваіх» князёў, тых, што «да Гедыміна». Мелі землі ў Полацкай зямлі, ля Менска і на паўночны захад ад яго. Але да таго часу ўсё радзей упамінаюцца ва ўніверсалах і хроніках, мабыць, згалелі, страцілі вагу. Лёс, увогуле, звычайны. У семнаццатым стагоддзі знікаюць.
— Малаток, — з блатным акцэнтам сказаў Мар'ян. — Кавадлам будзеш. Ну, а апошні ўсплёск рода, га?
— Чакай, — сказаў я. — Гамшанскае паўстанне, так?
— Ну-ну, — падначваў ён.
— Грыміслаў, Андрэевіч, здаецца, Валюжыніч. 1611 год. Славуты — «удар у спіну»? Чорт, ніяк я гэтых з'яў не звязваў.
— А між тым Гамшаны ад Альшан — не адлегласць. Так, Валюжыніч. Так, два тыдні бойкі без пярэрвы ды пасля з год лясной вайны. І на гак павешаныя, і на палю ўскінутыя. Так, славуты «ўдар у спіну», пра які мы так мала ведаем.
— Нявыгадна было пісаць. «Здраднікі». І ў такі момант! Інтэрвенцыя, вайна. Наступныя падзеі, мабыць, і захілілі, зацерлі ўсё… Сюжэт, Мар'яне!
— Невыносны ты, — абурыўся ён.
— Ад цікаўнасці гару. Не цягні.
— Ну вось. І падлічыў я, даражэнькі мой, па пісцовых кнігах і актах, што за гэтыя гады, улічваючы і даходы з маёнткаў, нашчадкі, нягледзячы на ўсе шаленствы, аніяк не маглі выдаткаваць больш за трэць прыдбанага скарбу. Гэта пры самым што ні ёсць страшным, «радзівілаўскім», мантацтве. І вось у год бунту Валюжыніча княжыць у Альшанах Вітаўт Хвёдаравіч, пяцідзесяці сямі год, а жонка ў яго — Ганна-Гардзіслава Альшанская, дваццаці пяці год, а ў дзявоцтве князёўна Мязецкая. І княгіню гэтую страшэнна папікае ў сваім пасланні біскуп Кладзенскі Геранім за забыццё княскага і жаночага гонару, а галоўным чынам за тое, што ворагі княства вялікага карыстаюцца для сустрэч патаемных з ёю вопраткаю мніхаў.
— Сапраўды, жах які, — сказаў я. — «Дама з чорным манахам».
— І паршывы беларускі рамантызм, — сказаў Мар'ян. — Вось, уяві сабе такую маю гіпотэзу. Усё разбіта. Паратунку няма. Паўсюль гойсаюць віжы. Паплечнікі на палях хрыпяць. І ва ўсім вінаваты з самага пачатку князь Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі. Яму на водкуп было аддадзена Кладзенскае староства. Ён гроб несамавіта і яшчэ шмат грошай здзёр з яго на сваю карысць. Праз яго цяпер людзей вешаюць. А жонка ягоная, як і ў баладзе, — анёл. Што, не маглі яны тую казну, скарб той, пабраць і ўцячы? Каб хаця частку нарабаванага аддаць ахвярам?
— Гіпотэзы, — сказаў я. — Адкуль той паэта мог ведаць?
— А ты падумаў, колькі архіваў, сямейных паданняў, чутак, легенд, урэшце, магло знікнуць за сто з лішнім год? З войнамі, ды пажарамі, ды рэвалюцыямі? Пэўна, нешта ведаў.
Ён зноў закурыў. Не трэба яму было рабіць гэтага.
— І вось у 1612, — ён выпусціў дымавое кольца, — гэты чалавек, гэты «мніх» знікае. Самае цікавае, што знікла і яна. Ці ўцяклі, ці забітыя былі, хто ведае? Хутчэй за ўсё ўцяклі. Бо вось сведчанне копнага суддзі Станкевіча, што пагоня княская была, бо тыя нібыта пабралі альшанскі скарб, але ён, Станкевіч, воляй сваёю пагоню тую спыніў і ганіціся, пад пагрозаю смяротнай кары ад караля, не даў. Можа, другі нейкі загон князя дагнаў уцекачоў і забіў? Не. Вось у тым жа копным акце клятва Вітаўта Альшанскага на Евангеллі, што не забіваў і няма крыві на ягоных руках, і што пасля апошняй яго сустрэчы з імі, калі падсачыў, як збягалі яны з Альшан, такія і такія сведкі ведаюць, што былі яны яшчэ праз два тыдні жывыя… А між тым сляды іхнія зніклі. Ні ў якім горадзе аж да Вільні, Варшавы, Кіева — слядоў іхніх няма.
— Ну, гэта мала што! Ціха жылі, вось і няма. Хаця, паспрабуй ты пражыві ціха з такім багаццем.
Раптам пэўная думка стукнула мне ў галаву:
— Чакай, а нашто там было быць копнаму суддзі Станкевічу, чалавеку з рода беларускіх шэрлок-холмсаў, патомнаму сышчыку? Амаль жа ніводнай шумнай справы не было ў шаснаццатым — семнаццатым стагоддзях, каб яе нехта са Станкевічаў не разблытваў. Аж да славутага Дурыніцкага забойства.
— То ж бо й яно! Якраз у час знікнення ўцекачоў кароль назначыў Станкевіча на рэвізію маёнткаў і прыбыткаў князя Альшанскага.
— І…
— І рэвізія тая скончылася нічым. Увесь скарб знік. Зніклі тыя, што забралі яго. Зніклі ўсе кнігі разлікаў, дакументы, нават радавыя граматы. Усё знікла. Пляменнікам князя Вітаўта давялося іх нанава выпраўляць. А праз гэта з іх пазней дужа смяяліся і, калі хацелі паздзекавацца, сумняваліся, ці такі ўжо на самай справе старажытны іхні род, ці не ўпісалі яны сябе самі ў розныя там прывілеі і кнігі. А ў іх і багацця дзядзькавага, казачнага, не засталося, каб хаця раскошаю заторкнуць раты, замазаць вочы.
— Пляменнікі? Чаму? І няўжо следства тое не дакапалася?
— Так, не дакапалася. Так, пляменнікі. Бо праз год пасля пачатку следства князь Вітаўт Альшанскі хуткім чынам памрэ.
Мы маўчалі. Слотны дзень за акном пачаў цьмянець.
— Але чаму следства? — спытаў я.
— Вось і я думаю чаму.
— Усплылі падзеі стогадовай даўнасці?
— Каго яны цікавілі? Нават калі было нейкае злачынства, то што, унуку адказваць за дзеда? Праз сто год?
— Маглі паквапіцца на грошы. Скарбніца дзяржаўная была пустая.
— Глупства. Падатак бы новы лепей наклалі.
— То, можа, на водкупе князь пракраўся?
— Таксама нікога не цікавіла. Заплаціў адразу ўсю суму, атрымаў староства ў арэнду, а там каму якая справа, нават калі б ты і тройчы столькі выбіў з жыхароў.
— Мо справа паўстання? Сувязь гэтай… Мязецкай ураджонай з правадыром?
— Альшанскага датычылася справа. Мязецкіх чапаць бы не сталі. У 1507 годзе нейкая прабабка нашай гераіні была «сэрцам і душою» вялікага князя Жыкгімонта. І з таго часу — вельмі прыбліжаныя да каралёў, вельмі давераныя людзі.
— То, можа, даследавалі знікненне княгіні Ганны?
— Пазней яна знікла. Следства ўжо з месяц ішло. Бач, колькі версій: старая змова — водкуп — падзеі паўстання і тое, як яны адбіліся ў сям'і князя.
— А можа, і тое, і другое, і трэцяе.
— Можа быць. Вось і заняўся б. Займіся, га? Вось табе й тэма для чарговага расследавання.
Святая Інеса глядзела на мяне, умольна склаўшы рукі. Я не мог адмовіць ёй.
— Падумаю, — сказаў я. — Але паслухай, Мар'яне, якая ж можа быць сувязь між падзеямі тых часоў, ды яшчэ падзеленых між сабою цэлым стагоддзем, між гэтай кнігай з Альшан, даўна закінутай, нікому не патрэбнай, акрамя музея ды гэткіх, як мы з табой, і тым, што нейкія барыгі ад мастацкага бізнесу звоняць табе, ходзяць пад вокнамі і гэтак далей. Можа, і пад вокнамі зусім не тыя, што званілі?
— Можа. Але трывога такая, што вось памру. Прадчуванне нейкае. Вось гаворыць сэрца, і ўсё.
— Гаворыць, бо хворае. Ты што, раней такіх прыпадкаў беспрычыннага жаху не адчуваў?
— Гэта не тое. Гэта не ад сэрца. Гэта глыбей. Нібы ў сабак перад пажарам.
— То звярніся ў міліцыю, як я табе раіў.
— Каб за вар'ята палічылі?
— А тады супакойся. Досыць сябе шматаваць.
Я ўстаў. Трэба было ісці дахаты. І тады Пташынскі нібыта ўнутрана замітусіўся. Пачаў трапаць цёмныя валасы. Вочы сталі беспарадныя.
— Ты, ведаеш што…
Ён узяў старую кнігу і працягнуў мне:
— Ведаеш? Во… Вазьмі з сабою… Яны…
— Якія яны?
— Не ведаю. Яны. Яны не падумаюць, што я такую рэч мог выпусціць з хаты. Спакайней будзе. Схавай добра. Я часам буду заходзіць. Думкамі абмяняемся. Разам будзем разглядаць.
— А над чым жа ты думаць будзеш?
— У мяне вельмі добрая фотакопія. Я, каб кнігі не трапаць, па ёй працую. Да таго ж я горшы палеограф, чым ты. А ты — паглядзі. У чым там справа?! На вось партфель. Можаш у сябе пакінуць.
Партфель быў вялізны. Нават гэтая вялікая кніга схавалася ў ім і яшчэ засталося месца.
Я сабраўся быў ісці адзін, але ўбачыў, што Пташынскі нацягвае паліто. Калі ён браў на павадок сабак, я быў абурыўся.
— Гэта яшчэ нашто?
— Маўчы, Антоне. Трэба.
Ён даў мне яшчэ адну падставу для здзіўлення. Заскочыў у бліжэйшы «Гастраном». Сабакі, вядома ж, засталіся са мной, люта зіркалі вакол. Я думаў, што ён вынесе бутэльку. А ён вынес тры. Адну як трэба, з віном, а дзве… з кефірам.
— Мар'яне, — сказаў я, — я ж яго цярпець не магу. Гэта ж нейкая дурная прыдумка. Мне ж малако бабка носіць, я ж сам яго на кіслае раблю, на наша, вясковае. Мне ж ад гэтай кефірнай саладухі бляваць хочацца.
— Выліць можаш, — сказаў ён, засоўваючы бутэлькі ў партфель, каб рыльцы тырчалі вонкі. — Кіслае малако! Устойлівыя звычкі старога кавалера!
— Маскарад? — з іроніяй спытаў я. — Здурэў ты, Мар'яне, дзяцінішся ты, сукін сын.
— Ладна, — сказаў ён, беручы павадок, — ты сабе ідзі. Ідзі. Тупай.
Трывога ягоная, як ні дзіўна, перадалася і мне. Ведаў — глупства. А не трывожыцца не мог.
…Ля майго пад'езда Пахольчык высунуўся з тытунёвага кіёска:
— Бож-жа ж мой, сабачэнцыі якія! Звяры! А што б то магла быць за парода, то сказалі б вы мне ўжо?!
— Тыгравыя догі, — буркнуў Мар'ян.
— Ай-я-яй, што то бывае! І тыгра і сабака! І скажыце вы мне, як гэта іх павязваюць? Тыгра ж хаця й вялікі, а кот. Як жа ён з сабакам.
— Сілком, — сказаў Мар'ян.
— Дрэсіруюць, — і тут жа мне стала шкада старога: — Гэта проста масць у іх такая, тыгравая. Жартуем мы, дзядзька Герард.
— Ну, бог з вамі. Жартаваць не грэх. Гляджу, прагуляліся вы сёння, румянец здаровы. І добра, што кефір нанач п'яце. Здорава гэта — кефір.
— Яшчэ б, — сказаў я. — Ды яшчэ калі з віном.
Мы ўвайшлі ў пад'езд.
РАЗДЗЕЛ IV ПРА ЖАНЧЫНУ З МІНУЛАГА, АБЕЛЯЎ У АДСТАЎЦЫ, І ПРА ТОЕ, ЯК ЧЫТАННЕ ЕВАНГЕЛЛЯ НЕ ПРЫНЕСЛА АНІЯКАЙ КАРЫСЦІ, АКРАМЯ МАРАЛЬНАЙ
Калі Пташынскі пайшоў, я ўспомніў, што ўжо тры дні не магу дапісаць ліста бацьку. Зусім закруціўся з гэтай кнігай. І ліст гэты няшчасны даўно ўжо быў напісаны, але цётка Марына заўсёды крыўдавала, калі я не дапісваў асабіста для яе хаця некалькі радкоў. Чалавек яна была пажылы, з капрызамі.
Я вырашыў зваліць урэшце з плячэй гэты абавязак. Дастаў яшчэ адзін аркуш і, памаліўшыся богу, каб толькі не пакрыўдзіць неасцярожным словам, стаў пісаць.
«Марыначка, цётачка! Ты ж у мяне ведаеш, як мне цяжанька пісаць, які я лайдак. Іншая справа званіць, але званіў я і не дазваніўся. Пасля толькі зведаў аб Койданаўскім вяселлі і што вы там былі. Засумаваў я па табе і тату. Калі ён забыў усе словы, акрамя «запселі яны, седзячы ў горадзе» і «прыязджай, паловім рыбу», то хаця ты бяры лахі пад пахі і прыязджай на мяне. Як атрымаеш ліст, то каб назаўтра я цябе ўбачыў. Пагаворым, у тэатр на новую п'есу сходзім. Страшэнна цікава! А то баюся, раптам здарыцца нешта, пашлюць некуды, і тады да лета не чакай. Праўда, вазьмі і прыкаці. Ты ж зараз маеш час. Заадно я дадумаўся купіць вам сёе-тое Прыязджай, скажам, 12-га, у 11 гадзін цягніком. І не чакай доўга. Пад'еду з машынай. Праўда, у чам справа? Давай тэлеграму, калі прыедзеш крыху пазней. А то ў вас з раніцы работа, і ўдзень, і ўвечары работа. Я вас ведаю.
Справы мае з новай кнігаю пайшлі на лад. І так раптам здарылася ўсё! Памаглі рэцэнзіі, дай бог здароўя Пятроўскаму і Клецкіну. Так што, дазвольце далажыць, цалую цябе пяшчотна і застаюся твой пачцівы пляменнік
Антон»
Ф-фу-у! Вось жа і люблю я цётку, і гаварыць з ёю адна асалода, а пісаць гэтыя словы, што сказаў бы вусна, — зарэз.
Я адклаў ліст, згасіў настольную лямпу. Зноў перагартаў «Кнігу» Пташынскага і надумаўся раптам, што не трэба яе пакідаць на вачах.
Нібы Мар'янава падазронасць заразіла і мяне. Таму я ўзяў цяжкі том і панёс да сакрэтэра.
У мяне мала старых рэчаў, не тое што ў Мар'яна, але нават Мар'ян зайздросціць майму сакрэтэру. А я ганаруся ім. Самы пачатак XIX стагоддзя. Вар'іраваны мясцовым прыгонным майстрам да непазнавальнасці ампір. І варыяцыі тыя зрабілі ампір, калі гэта толькі магчыма, яшчэ больш высакародным. Строгія формы, прадуманасць кожнай дэталі, разлічаная зручнасць і прыгажосць. Чорнае дрэва і самшыт, вельмі скупа інкруставаныя маціцай. І толькі адкінеш дошку — устае перад вачыма вясёлка: матылі над стылізаванымі палявымі кветкамі. Колькі я памучыўся, пакуль, ледзь не з груды ламачча, аднавіў яго.
Але галоўнае не гэта. Галоўнае — тайнік, які я сам выпадкова знайшоў толькі з год назад. Вось націскаеш на пласцінку ля замка, падаеш яе наперад, а пасля налева, і папаўзла ўбок задняя сценка аддзялення для папер. А калі пры гэтым націснуць на сярэдняга матыля — адкрыюцца бакавыя тайнікі, дужа ёмістыя.
Там можна хаваць лісты, дакументы і ўсё такое. Туды я зараз паклаў Мар'янаву кнігу. Не трэба, каб яе бачыла болыпая колькасць людзей, чым тое неабходна. Ну і потым у мяне «павялі» досыць многа кніг. Ад «Сатыра» Каханоўскага да «Віна з абудванчыкаў» Брэдберы. «Павялі» нават беларускі том «Жывапіснай Расеі», нягледзячы на гіганцкія памеры. Калі нехта «пазычыць» і гэта — будзе кепска. Як тады глядзець Пташынскаму ў вочы і ў каго свае вочы пазычыць. А такіх ахвотнікаў на «позаимствование без срока» ў нас усё болей і болей. І нават суда на іх няма, гадаў.
Я схаваў кнігу, зачыніў тайнік. І добра зрабіў. Бо адразу заліўся дзвярны званок, і з'явілася «мая былая любоў» Зоя Пярэрвенка ўласнай персонай. З'явілася, пасля таго як два месяцы носа не казала, і я ўжо думаў, што не зойдзе ніколі.
Пакуль я ставіў — на столік бутэльку «Немеш кадара», яблыкі і яшчэ сёе-тое, пакуль уключаў ніжняе святло і гасіў верхняе, мы абмяняліся не больш чым дзесяткам стандартных сказаў: як жыццё, што там да чаго, як са здароўем (гэта ў яе дваццаць восем!). І толькі пасля першага келіха я сказаў:
— А я думаў — усё.
— Яно і ёсць усё. Няма чаго цягнуць далей, калі ты такі ўжо сумленны.
Сумленны не сумленны, але я, калі ў першы наш вечар уся кампанія пайшла ад мяне, а яна засталася, і не пайшла да раніцы, і пасля заставалася амаль кожны вечар на працягу чатырох месяцаў, я тады, дальбог, не ведаў і нават падумаць не мог, што яна замужам. Наадварот, з гэтых яе паводзін несумненна вынікала, што яна адна. Чорт бы пабраў гэтых мужоў, што ездзяць на сем месяцаў у экспедыцыі, ды яшчэ туды, куды нават няшчасны Макар не ганяў сваіх не менш няшчасных цялят.
Выплыла ўсё толькі тады, калі я прапанаваў ёй паехаць на поўдзень, а пасля падумаць і аб нечым больш «сур'ёзным». Тут яна мне пра ўсё і расказала і як гэтае найлепшае, сур'ёзнае прапанавала часам заходзіць нават тады, калі вернецца муж. Я толькі крэкнуў. І, можа б, нават і згадзіўся, таму што паспеў дужа прывязацца да яе. Але было нельга. Бо самым найвялікшым маім свінствам ва ўсёй гэтай гісторыі было тое, што я цудоўна ведаў яе мужа, Косціка Красоўскага. Цудоўнага хлопца, вернага сябра сваім сябрам, шырокага, незалежнага, душу ўсякай кампаніі, аматара пагуляць, сумленнейшага палеантолага і дабрэннага чалавека. Такога пакрыўдзіць — гэта павесіцца пасля трэба.
І я стаў аддаляцца, хаця, дальбог, дорага мне гэта каштавала.
Яркая бландзінка, вочы густа-сінія і халодныя, дзівосна выгнуты сакавіты рот, страйнюткая шыя, зграбныя ручкі, цела, якое аж гаворыць — ад высокіх грудзей да ног, якія ўжо самі сабою як мара кожнага мужчыны.
Чорт бы пабраў гэтыя розныя прозвішчы! Чорт бы пабраў гэтую немагчымасць ведаць, замужам жанчына ці не! Чорт бы ўзяў у гэтым сэнсе ўсіх нелетувісаў! Як добра было б. Знаёмішся. «Красаўскайтэ» — ну, значыцца, давай, галубок, калі яна не супраць. «Красаўскене» — ну і давай, любы, ад брамы ды прама. Тут участак застоўблены, і раз атрымаў аблізня, то йдзі ды аблізвайся, не з тваім яловым рылам мёд піць.
Суцешыла мяне ва ўсёй гэтай гісторыі толькі тое, што яна, убачыўшы маё аддаленне, скінула — мабыць, па дурасці — маску зычлівай, адданай, пакорлівай кабеты. І я ўрэшце разгледзеў непамернае жаданне жыць, толькі адбіраючы даброты і нічым не плацячы жыццю і людзям, нястрымную прагу ўцехаў, што б там ні было вакол, як бы кепска ні было вакольным.
Урэшце, ці яна адна такая з жаночага племя? Гэта яшчэ не прычына, і за гэта не перастаюць кахаць. Часам, наадварот, яшчэ больш кахаюць. І мучаюцца. Як мучыўся я.
Толькі пасля сябар, Алесь Гудас, той, што падаваў мужыкам у акно шклянку, убачыўшы, што я крыху ацверазеў, сказаў мне, што не хацеў гаварыць мне, пакуль я аслеплены, а што цяпер скажа:
— Не з табою, брат, першым яна гэтага беднага Красоўскага падманвае. Такі хлопец, такі залаты хлопец — і на табе.
— Што ж не сказаў тады?
— А ты б не паверыў.
— І праўда.
— Не паверыў бы. «Закахалася жанчына». «Што ж што замужам?» «Бывае». «Гэта не свінства, а няшчасце».
— О-ох, ідзі ты, Алесь, да д'ябла!
— І ўвогуле, з-за яе Косціку непрыемнасць. Дый што ўжо ўзяць з чалавека, у якога лепшыя сяброўкі манікюршчыцы ды прадаўшчыцы.
— Ты што-небудзь маеш супраць прадаўшчыц?
— Нічога. Нават люблю. Толькі выбіраю дзеля размовы тэмы не толькі пра махеравыя кофты.
— Ведаю я, якія ты тэмы выбіраеш.
Пасмяяліся. І вось так, пакрысе, вельмі балюча, і пачалося маё вылячэнне. Але часам яна ўсё ж заходзіла, толькі я з усіх сілаў стараўся не заводзіць справу дужа далёка. Як зараз.
— Я тады разводзіцца думала, — раптам сказала яна. — А пасля падумала, што ўсё адно ты мне таго падману не даруеш. А раз так, то ў чым Косцік вінаваты? Любіць мяне, даруе многае. Застануся ды паспрабую выкупіць. Што ўжо! Награшыла, то выкупляй. Хопіць з усім гэтым. Буду так дажываць, дый чаго яшчэ трэба. Зорак з неба ён, ясна, не хапае, але добры, сумленны, просты. Няхай так. Час змірыцца, Зоечка.
Сказала неяк так ціха і сумна, што душу маю перавярнула.
— Не трэба. Што ўжо там. Я горш за цябе вінаваты.
— У чым твая віна? Не, я свайго нікому не аддам… Ні добрага, ні ганебнага.
Усё ж, нягледзячы на ўсе непрыемныя рысы, былі ў ёй і ўнутранае сумленне, і розум, і боль не зусім шчаслівага чалавека. Шкада мне было яе. Мабыць, таму, што яшчэ крыху кахаў.
— І ты не мучайся. Хай будзе ўсё як ёсць. Дрэнна хіба нам было ўсе гэтыя месяцы? — спытала яна.
— Добра было, — усё прымаючы, сказаў я.
— Ну вось, дадзена, значыцца, было шчасце. Будзе што ўспомніць. Хіба мала? Іншыя таго й на нюх не зведаюць. Ну… ну… чаго ты?…
Пагладзіла мяне па галаве. Гэты дотык маленькай рукі прымушаў мяне ў свой час аж шалець ад імкнення да яе. Зараз ён аддаўся толькі болем.
— Вось бачыш, значыцца і сапраўды канец. Ладна. Ты толькі не будзеш супраць, калі я часам усё ж буду заходзіць?
— Чаго б гэта я быў супраць?
— Не бойся. Проста так. Адагрэцца.
— О-ох, што ж гэта ўсё ж такі мы нарабілі!
Яна паклала адну дасканалую нагу на другую, прыгубіла віна. Твар яе ў святле праз абажур таршэра быў залаты, мяккі і вельмі сумны.
— Я раней, чым ты, забыла, што ні на што не маю права. І што табе было думаць пра маю рэпутацыю? Ты ж нічога не ведаў. І потым, можна падумаць, што гэта ты, першы, прыйшоў да мяне і застаўся. Змій-спакушальнік. Я сама гэтага хацела. І гэта мяне да цябе цягнула. Я і зрабіла, што жадала і магла.
Слова гонару, сэрца ў мяне разрывалася ад гэтых словаў. Але што я мог зрабіць?
— Ну добра, — глуха сказала яна, — хопіць аб гэтым… Ты дзе быў сягоння?
Відавочна, шукала нейтральнай тэмы.
— У Мар'яна быў, — сказаў я. Зоя крыху ведала яго: разы тры-чатыры сутыкаліся ў мяне.
— Што, усё па-ранейшаму дурэе з гэтымі драўлянымі лялькамі?
— Не трэба так, — сказаў я. — Ён вялікую справу робіць.
— Ды я хіба што? Як ягоная жонка?
— Кепска з ёю. Ну, гэта справа іхняя. Горш тое, што ён праз яе пакутуе. І, відаць, з гэтай прычыны сэрца зноў дурэць пачало. Жахі розныя, як заўсёды ў сардэчнікаў. Падазрэнні. А ад кавы і тытуню ніяк не адмовіцца…
— У больніцу яму легчы трэба. Шкада, калі з добрым чалавекам нешта здарыцца. Сволач дык жыве і жыве, а унь Сярожа Певень, бедны, такі малады, таленавіты, толькі пасаду такую атрымаў, так лёгка пры ім людзям жыць было б — і на табе — рак.
— Гэта бяда, — сказаў я. — Вялікая бяда! Але што ж, калі столькі выпала ўсяго нашаму пакаленню.
Яна раптам рашуча ўстала.
— Ну няма чаго асабліва цягнуць. — Павагалася хвіліну яшчэ — і адставіла «Немеш кадар». — Прытарны.
— Ты ж любіш напаўсалодкія.
— Нашы люблю. А можа, гэта проста ўсё прытарна ў гэтыя дні? Слухай, Антось, а што гэта мы ў першы наш вечар пілі, не памятаеш?
— Памятаю. Ты ў блакітнай сукенцы была. І бурштыны на шыі. І вусны ненафарбаваныя. А пілі мы тады «Хванчкару».
— Хіба няма яе нідзе зараз. А добра было б… па астатнім келіху… Так, як тады па першым. Таму што гэта ж астатні, Антоша… Астатні. І нічога тут не паробіш. І вось стол твой з чыстай паперай, і гэты падсвечнік, і лямпа. І ўсяго гэтага я, мабыць, ужо не пабачу, бо не ведаю, ці знайду сілы да цябе хаця на агеньчык заходзіць.
Невыносна было чуць гэта, і таму я, як большасць мужчын у такіх выпадках, збаяўся і, каб аддаліць немінучую апошнюю хвіліну, сказаў:
— Чаму не дастанеш? Учора яшчэ ў магазіне была «Хванчкара». Дзівосы нейкія. Нешта вялікае, пэўна, у лесе здохла. Хіба расхапілі? Давай збегаю.
— Збегай, — сказала яна глуха. — Скончым тым, з чаго пачалі. Толькі не баўся там дужа. Мне жудасна будзе тут… адной.
Калі я ўжо накідаў паліто, яна спытала:
— Грошы хаця ёсць у цябе? А то вазьмі.
— Грошы ёсць.
Я хутка бег у магазін і кляў сябе ўсімі магчымымі словамі.
…Калі я вярнуўся, яна стаяла ля акна і глядзела ў цемру. Павярнулася да мяне і выцерла вочы.
— Так я, дурная, і пагнала цябе, не спытаўшыся, ці багаты.
— Багаты, — сказаў я.
— Тады налі.
Мы сядзелі і перакідваліся нязначнымі сказамі, і гэта было як на ўласным пахаванні, як на пахаванні чагосьці страшэнна значнага. Ніколі ў жыцці яшчэ мне не было так цяжка і скрутна.
І толькі калі мы ўжо апраналіся ў перадпакоі, яна раптам прыпала да маіх грудзей.
— О-ох, Антоне… Нашто ж я ўсё гэта нарабіла?… Чаму праўды з самага пачатку… Чаму падманула?
— Слухай, — сказаў я, — заставайся. Я не магу болей.
Вочы ў яе былі вільготныя, нявыплаканыя.
— Не, — сказала яна, — права не маю. Нашто ўжо. Не павернеш назад. Але я, можа, часам і зайду да цябе. Пагрэцца. І толькі.
У гэтую хвіліну я зноў кахаў яе, можа, больш, чым раней. Усё нутро маё пакутліва да яе кінулася. Але я зразумеў: і праўда — усё.
Яна вырашыла.
…Мокры снег ляпіў па нашых тварах, калі мы выйшлі на бульвар і яна спаймала таксі і ўсё стаяла ля яго і глядзела мне ў вочы.
— Ну, бывай, — урэшце нібы ад сябе адарвала яна. — Раней дык у такіх выпадках трэба перахрысціць было. А цяпер…
Яна прыпала да маіх вуснаў халоднымі мокрымі вуснамі і, калі яны пацяплелі, з цяжкасцю адарвалася.
Я вырашыў зваліць урэшце з плячэй гэты абавязак. Дастаў яшчэ адзін аркуш і, памаліўшыся богу, каб толькі не пакрыўдзіць неасцярожным словам, стаў пісаць.
«Марыначка, цётачка! Ты ж у мяне ведаеш, як мне цяжанька пісаць, які я лайдак. Іншая справа званіць, але званіў я і не дазваніўся. Пасля толькі зведаў аб Койданаўскім вяселлі і што вы там былі. Засумаваў я па табе і тату. Калі ён забыў усе словы, акрамя «запселі яны, седзячы ў горадзе» і «прыязджай, паловім рыбу», то хаця ты бяры лахі пад пахі і прыязджай на мяне. Як атрымаеш ліст, то каб назаўтра я цябе ўбачыў. Пагаворым, у тэатр на новую п'есу сходзім. Страшэнна цікава! А то баюся, раптам здарыцца нешта, пашлюць некуды, і тады да лета не чакай. Праўда, вазьмі і прыкаці. Ты ж зараз маеш час. Заадно я дадумаўся купіць вам сёе-тое Прыязджай, скажам, 12-га, у 11 гадзін цягніком. І не чакай доўга. Пад'еду з машынай. Праўда, у чам справа? Давай тэлеграму, калі прыедзеш крыху пазней. А то ў вас з раніцы работа, і ўдзень, і ўвечары работа. Я вас ведаю.
Справы мае з новай кнігаю пайшлі на лад. І так раптам здарылася ўсё! Памаглі рэцэнзіі, дай бог здароўя Пятроўскаму і Клецкіну. Так што, дазвольце далажыць, цалую цябе пяшчотна і застаюся твой пачцівы пляменнік
Антон»
Ф-фу-у! Вось жа і люблю я цётку, і гаварыць з ёю адна асалода, а пісаць гэтыя словы, што сказаў бы вусна, — зарэз.
Я адклаў ліст, згасіў настольную лямпу. Зноў перагартаў «Кнігу» Пташынскага і надумаўся раптам, што не трэба яе пакідаць на вачах.
Нібы Мар'янава падазронасць заразіла і мяне. Таму я ўзяў цяжкі том і панёс да сакрэтэра.
У мяне мала старых рэчаў, не тое што ў Мар'яна, але нават Мар'ян зайздросціць майму сакрэтэру. А я ганаруся ім. Самы пачатак XIX стагоддзя. Вар'іраваны мясцовым прыгонным майстрам да непазнавальнасці ампір. І варыяцыі тыя зрабілі ампір, калі гэта толькі магчыма, яшчэ больш высакародным. Строгія формы, прадуманасць кожнай дэталі, разлічаная зручнасць і прыгажосць. Чорнае дрэва і самшыт, вельмі скупа інкруставаныя маціцай. І толькі адкінеш дошку — устае перад вачыма вясёлка: матылі над стылізаванымі палявымі кветкамі. Колькі я памучыўся, пакуль, ледзь не з груды ламачча, аднавіў яго.
Але галоўнае не гэта. Галоўнае — тайнік, які я сам выпадкова знайшоў толькі з год назад. Вось націскаеш на пласцінку ля замка, падаеш яе наперад, а пасля налева, і папаўзла ўбок задняя сценка аддзялення для папер. А калі пры гэтым націснуць на сярэдняга матыля — адкрыюцца бакавыя тайнікі, дужа ёмістыя.
Там можна хаваць лісты, дакументы і ўсё такое. Туды я зараз паклаў Мар'янаву кнігу. Не трэба, каб яе бачыла болыпая колькасць людзей, чым тое неабходна. Ну і потым у мяне «павялі» досыць многа кніг. Ад «Сатыра» Каханоўскага да «Віна з абудванчыкаў» Брэдберы. «Павялі» нават беларускі том «Жывапіснай Расеі», нягледзячы на гіганцкія памеры. Калі нехта «пазычыць» і гэта — будзе кепска. Як тады глядзець Пташынскаму ў вочы і ў каго свае вочы пазычыць. А такіх ахвотнікаў на «позаимствование без срока» ў нас усё болей і болей. І нават суда на іх няма, гадаў.
Я схаваў кнігу, зачыніў тайнік. І добра зрабіў. Бо адразу заліўся дзвярны званок, і з'явілася «мая былая любоў» Зоя Пярэрвенка ўласнай персонай. З'явілася, пасля таго як два месяцы носа не казала, і я ўжо думаў, што не зойдзе ніколі.
Пакуль я ставіў — на столік бутэльку «Немеш кадара», яблыкі і яшчэ сёе-тое, пакуль уключаў ніжняе святло і гасіў верхняе, мы абмяняліся не больш чым дзесяткам стандартных сказаў: як жыццё, што там да чаго, як са здароўем (гэта ў яе дваццаць восем!). І толькі пасля першага келіха я сказаў:
— А я думаў — усё.
— Яно і ёсць усё. Няма чаго цягнуць далей, калі ты такі ўжо сумленны.
Сумленны не сумленны, але я, калі ў першы наш вечар уся кампанія пайшла ад мяне, а яна засталася, і не пайшла да раніцы, і пасля заставалася амаль кожны вечар на працягу чатырох месяцаў, я тады, дальбог, не ведаў і нават падумаць не мог, што яна замужам. Наадварот, з гэтых яе паводзін несумненна вынікала, што яна адна. Чорт бы пабраў гэтых мужоў, што ездзяць на сем месяцаў у экспедыцыі, ды яшчэ туды, куды нават няшчасны Макар не ганяў сваіх не менш няшчасных цялят.
Выплыла ўсё толькі тады, калі я прапанаваў ёй паехаць на поўдзень, а пасля падумаць і аб нечым больш «сур'ёзным». Тут яна мне пра ўсё і расказала і як гэтае найлепшае, сур'ёзнае прапанавала часам заходзіць нават тады, калі вернецца муж. Я толькі крэкнуў. І, можа б, нават і згадзіўся, таму што паспеў дужа прывязацца да яе. Але было нельга. Бо самым найвялікшым маім свінствам ва ўсёй гэтай гісторыі было тое, што я цудоўна ведаў яе мужа, Косціка Красоўскага. Цудоўнага хлопца, вернага сябра сваім сябрам, шырокага, незалежнага, душу ўсякай кампаніі, аматара пагуляць, сумленнейшага палеантолага і дабрэннага чалавека. Такога пакрыўдзіць — гэта павесіцца пасля трэба.
І я стаў аддаляцца, хаця, дальбог, дорага мне гэта каштавала.
Яркая бландзінка, вочы густа-сінія і халодныя, дзівосна выгнуты сакавіты рот, страйнюткая шыя, зграбныя ручкі, цела, якое аж гаворыць — ад высокіх грудзей да ног, якія ўжо самі сабою як мара кожнага мужчыны.
Чорт бы пабраў гэтыя розныя прозвішчы! Чорт бы пабраў гэтую немагчымасць ведаць, замужам жанчына ці не! Чорт бы ўзяў у гэтым сэнсе ўсіх нелетувісаў! Як добра было б. Знаёмішся. «Красаўскайтэ» — ну, значыцца, давай, галубок, калі яна не супраць. «Красаўскене» — ну і давай, любы, ад брамы ды прама. Тут участак застоўблены, і раз атрымаў аблізня, то йдзі ды аблізвайся, не з тваім яловым рылам мёд піць.
Суцешыла мяне ва ўсёй гэтай гісторыі толькі тое, што яна, убачыўшы маё аддаленне, скінула — мабыць, па дурасці — маску зычлівай, адданай, пакорлівай кабеты. І я ўрэшце разгледзеў непамернае жаданне жыць, толькі адбіраючы даброты і нічым не плацячы жыццю і людзям, нястрымную прагу ўцехаў, што б там ні было вакол, як бы кепска ні было вакольным.
Урэшце, ці яна адна такая з жаночага племя? Гэта яшчэ не прычына, і за гэта не перастаюць кахаць. Часам, наадварот, яшчэ больш кахаюць. І мучаюцца. Як мучыўся я.
Толькі пасля сябар, Алесь Гудас, той, што падаваў мужыкам у акно шклянку, убачыўшы, што я крыху ацверазеў, сказаў мне, што не хацеў гаварыць мне, пакуль я аслеплены, а што цяпер скажа:
— Не з табою, брат, першым яна гэтага беднага Красоўскага падманвае. Такі хлопец, такі залаты хлопец — і на табе.
— Што ж не сказаў тады?
— А ты б не паверыў.
— І праўда.
— Не паверыў бы. «Закахалася жанчына». «Што ж што замужам?» «Бывае». «Гэта не свінства, а няшчасце».
— О-ох, ідзі ты, Алесь, да д'ябла!
— І ўвогуле, з-за яе Косціку непрыемнасць. Дый што ўжо ўзяць з чалавека, у якога лепшыя сяброўкі манікюршчыцы ды прадаўшчыцы.
— Ты што-небудзь маеш супраць прадаўшчыц?
— Нічога. Нават люблю. Толькі выбіраю дзеля размовы тэмы не толькі пра махеравыя кофты.
— Ведаю я, якія ты тэмы выбіраеш.
Пасмяяліся. І вось так, пакрысе, вельмі балюча, і пачалося маё вылячэнне. Але часам яна ўсё ж заходзіла, толькі я з усіх сілаў стараўся не заводзіць справу дужа далёка. Як зараз.
— Я тады разводзіцца думала, — раптам сказала яна. — А пасля падумала, што ўсё адно ты мне таго падману не даруеш. А раз так, то ў чым Косцік вінаваты? Любіць мяне, даруе многае. Застануся ды паспрабую выкупіць. Што ўжо! Награшыла, то выкупляй. Хопіць з усім гэтым. Буду так дажываць, дый чаго яшчэ трэба. Зорак з неба ён, ясна, не хапае, але добры, сумленны, просты. Няхай так. Час змірыцца, Зоечка.
Сказала неяк так ціха і сумна, што душу маю перавярнула.
— Не трэба. Што ўжо там. Я горш за цябе вінаваты.
— У чым твая віна? Не, я свайго нікому не аддам… Ні добрага, ні ганебнага.
Усё ж, нягледзячы на ўсе непрыемныя рысы, былі ў ёй і ўнутранае сумленне, і розум, і боль не зусім шчаслівага чалавека. Шкада мне было яе. Мабыць, таму, што яшчэ крыху кахаў.
— І ты не мучайся. Хай будзе ўсё як ёсць. Дрэнна хіба нам было ўсе гэтыя месяцы? — спытала яна.
— Добра было, — усё прымаючы, сказаў я.
— Ну вось, дадзена, значыцца, было шчасце. Будзе што ўспомніць. Хіба мала? Іншыя таго й на нюх не зведаюць. Ну… ну… чаго ты?…
Пагладзіла мяне па галаве. Гэты дотык маленькай рукі прымушаў мяне ў свой час аж шалець ад імкнення да яе. Зараз ён аддаўся толькі болем.
— Вось бачыш, значыцца і сапраўды канец. Ладна. Ты толькі не будзеш супраць, калі я часам усё ж буду заходзіць?
— Чаго б гэта я быў супраць?
— Не бойся. Проста так. Адагрэцца.
— О-ох, што ж гэта ўсё ж такі мы нарабілі!
Яна паклала адну дасканалую нагу на другую, прыгубіла віна. Твар яе ў святле праз абажур таршэра быў залаты, мяккі і вельмі сумны.
— Я раней, чым ты, забыла, што ні на што не маю права. І што табе было думаць пра маю рэпутацыю? Ты ж нічога не ведаў. І потым, можна падумаць, што гэта ты, першы, прыйшоў да мяне і застаўся. Змій-спакушальнік. Я сама гэтага хацела. І гэта мяне да цябе цягнула. Я і зрабіла, што жадала і магла.
Слова гонару, сэрца ў мяне разрывалася ад гэтых словаў. Але што я мог зрабіць?
— Ну добра, — глуха сказала яна, — хопіць аб гэтым… Ты дзе быў сягоння?
Відавочна, шукала нейтральнай тэмы.
— У Мар'яна быў, — сказаў я. Зоя крыху ведала яго: разы тры-чатыры сутыкаліся ў мяне.
— Што, усё па-ранейшаму дурэе з гэтымі драўлянымі лялькамі?
— Не трэба так, — сказаў я. — Ён вялікую справу робіць.
— Ды я хіба што? Як ягоная жонка?
— Кепска з ёю. Ну, гэта справа іхняя. Горш тое, што ён праз яе пакутуе. І, відаць, з гэтай прычыны сэрца зноў дурэць пачало. Жахі розныя, як заўсёды ў сардэчнікаў. Падазрэнні. А ад кавы і тытуню ніяк не адмовіцца…
— У больніцу яму легчы трэба. Шкада, калі з добрым чалавекам нешта здарыцца. Сволач дык жыве і жыве, а унь Сярожа Певень, бедны, такі малады, таленавіты, толькі пасаду такую атрымаў, так лёгка пры ім людзям жыць было б — і на табе — рак.
— Гэта бяда, — сказаў я. — Вялікая бяда! Але што ж, калі столькі выпала ўсяго нашаму пакаленню.
Яна раптам рашуча ўстала.
— Ну няма чаго асабліва цягнуць. — Павагалася хвіліну яшчэ — і адставіла «Немеш кадар». — Прытарны.
— Ты ж любіш напаўсалодкія.
— Нашы люблю. А можа, гэта проста ўсё прытарна ў гэтыя дні? Слухай, Антось, а што гэта мы ў першы наш вечар пілі, не памятаеш?
— Памятаю. Ты ў блакітнай сукенцы была. І бурштыны на шыі. І вусны ненафарбаваныя. А пілі мы тады «Хванчкару».
— Хіба няма яе нідзе зараз. А добра было б… па астатнім келіху… Так, як тады па першым. Таму што гэта ж астатні, Антоша… Астатні. І нічога тут не паробіш. І вось стол твой з чыстай паперай, і гэты падсвечнік, і лямпа. І ўсяго гэтага я, мабыць, ужо не пабачу, бо не ведаю, ці знайду сілы да цябе хаця на агеньчык заходзіць.
Невыносна было чуць гэта, і таму я, як большасць мужчын у такіх выпадках, збаяўся і, каб аддаліць немінучую апошнюю хвіліну, сказаў:
— Чаму не дастанеш? Учора яшчэ ў магазіне была «Хванчкара». Дзівосы нейкія. Нешта вялікае, пэўна, у лесе здохла. Хіба расхапілі? Давай збегаю.
— Збегай, — сказала яна глуха. — Скончым тым, з чаго пачалі. Толькі не баўся там дужа. Мне жудасна будзе тут… адной.
Калі я ўжо накідаў паліто, яна спытала:
— Грошы хаця ёсць у цябе? А то вазьмі.
— Грошы ёсць.
Я хутка бег у магазін і кляў сябе ўсімі магчымымі словамі.
…Калі я вярнуўся, яна стаяла ля акна і глядзела ў цемру. Павярнулася да мяне і выцерла вочы.
— Так я, дурная, і пагнала цябе, не спытаўшыся, ці багаты.
— Багаты, — сказаў я.
— Тады налі.
Мы сядзелі і перакідваліся нязначнымі сказамі, і гэта было як на ўласным пахаванні, як на пахаванні чагосьці страшэнна значнага. Ніколі ў жыцці яшчэ мне не было так цяжка і скрутна.
І толькі калі мы ўжо апраналіся ў перадпакоі, яна раптам прыпала да маіх грудзей.
— О-ох, Антоне… Нашто ж я ўсё гэта нарабіла?… Чаму праўды з самага пачатку… Чаму падманула?
— Слухай, — сказаў я, — заставайся. Я не магу болей.
Вочы ў яе былі вільготныя, нявыплаканыя.
— Не, — сказала яна, — права не маю. Нашто ўжо. Не павернеш назад. Але я, можа, часам і зайду да цябе. Пагрэцца. І толькі.
У гэтую хвіліну я зноў кахаў яе, можа, больш, чым раней. Усё нутро маё пакутліва да яе кінулася. Але я зразумеў: і праўда — усё.
Яна вырашыла.
…Мокры снег ляпіў па нашых тварах, калі мы выйшлі на бульвар і яна спаймала таксі і ўсё стаяла ля яго і глядзела мне ў вочы.
— Ну, бывай, — урэшце нібы ад сябе адарвала яна. — Раней дык у такіх выпадках трэба перахрысціць было. А цяпер…
Яна прыпала да маіх вуснаў халоднымі мокрымі вуснамі і, калі яны пацяплелі, з цяжкасцю адарвалася.