Страница:
I шмат звычайных i простых, нармальнага будзённага парадку, рэчаў адбывалася ў гэны вечар у невялiкай вёсцы Залатусе. Навокал буйнела й красавалася шматколерная сакавiтая прырода. Неадкладнае ўвагi вымагалi нiкiм непалiчаныя дробязi пярэстага сялянскага жыцьцця. Каму было ведаць, што iхная маленькая мясьцiна, у сiлу нейкiх чужых iдыёцкiх правоў, апынулася на мапе мясцовых уладаў у так званай чырвонай зоне?
Верхам i бокам рынула й мiма прайшла на ўсход вайна. Туды ёй i дарога. Праўда, яшчэ раней, напярэдаднi гэтай навалы, што абрушылася й сюды але, на вялiкае шчасьце, iх мiнула, змабiлiзавалi з Залатухi ў войска Палякi пару дзяцюкоў. Унармаванага кроку вясковага жыцьця не зьмянiлi за куртаты час свае акупацыi i ўсходнiя "вызвольнiкi".
Няхай сабе й гэта надта вялiкая, ужо куды, як выглядала, большая за папярэднiя войны. Iм, да зямлi ад веку прывязаным, адно араць, сеяць, плёны зьбiраць, статак гадаваць, сем'i даглядаць, сыноў жанiць i дачок замуж аддаваць ды памагаць iм на свае ногi станавiцца. Дзiва няма, што i ў гэны вечар адно ўмеру пра вайну думалася.
Праўда, побач чыгунка. Па ёй едуць гарматы, танкi, амунiцыя, харчы, войска. Яе вартуюць i ў роўных прамежках часу ходзяць па ёй у шлёмах узброеныя вартавыя. Не бяз прычыны. Кагадзе побач цягнiк на мiну наехаў, загарэўўся, былi ахвяры. Але-ж i раней, калi iх тыя з усходу "вызвалiлi", надта часта йшлi па чыгунцы цягнiкi. Тыя валаклi ўсякае дабро й зброю на захад, а гэтыя на ўсход.
Ведама-ж, вайна. Чуваць было, што ў Будславе ад войска аж кiшэла. Цi раз ужо й сюды заглядалi. Дзiву даешся, зьявiлiся нейкiя, у зялёным, Украiнцы. Гаварылi-ж неяк у нос, нацiскалi на "i" i "лы", але-ж зразумець нешта можна было.
А аднойчы, - гэта дык ужо дзiвы-дзiвосы, - да сяржаньцiхi Юргялiхi, што мела двух, у школьных гадох, хлапчукоў i муж якое дзесьцi за Польшчу ваяваў, дый якога сьлед даўно прапаў, вечарам зайшлi вайсковыя ў польскiх мундзiрах. Аж чатыры. Павiталiся, з парогу "Езус пахвалёны" сказалi. Надзвычайна прызваiта захоўвалiся. Сяржаньцiха, жанчына сярэднiх гадоў i яшчэ ў поўнай красе, крыху зьдзiвiлася й надта ўсьцешылася, нечаканых гасьцей навет угасьцiць манiлася. Тыя ветлiва адмовiлiся, а ў гутарцы, быццам мiмаходам, пыталiся, цi больш яна любiць Немцаў цi Палякаў. Ня скрываючы свае радасьцi й ня маючы нiякiх прычынаў да падазрэньня, сяржаньцiха асьветчыла, што, бязумоўна, яна любiць Палякаў. Тужлiвы па страчаным калiсьцi добрым жыцьцi "за польскiх часоў" голас поўнасьцю пацьвердзiў кiрунак сяржаньцiшынай ляяльнасьцi.
Праўда, крыху зьдзiвiла яе стрыманасьць, нейкая зьвязанасьць наведвальнiкаў. Суседзi-ж вымяркавалi, што недзе ў ваколiцы зьявiлiся польскiя банды. Дый цi яны адны ў лесе сядзелi? Працаваў-жа раней у гэтай самай сяржаньцiхi прыдзелены воласьцю савецкi палонны. Той, каб яго трасца, зiму адзiмаваўшы, адпасьвiўшы жывот, да нейкай бальшавiцкай банды ў лес павалачыўся. Ваўка, як кажуць, як нi кармi, усяроўна ў лес цягне.
Здарылася пасьля адыходу таго Ванькi ў лес нешта нязвычайнае. Нi раз i ня два, а ажно тры разы нехта ноччу раськiдаў у вёсцы бальшавiцкiя афiшкi. "Сьмерць фашыстам" сулiлi. Як на зло, якраз у наступны дзень тыя вайсковыя з Будслава ў Залатуху зьявiлiся дый распытвалi чыiх рук гэта работа. Вядома-ж, нiхто ў вёсцы такой брыдотай не займаўся. Сумлеву ня было. Хто гэта каго ў такой малой вёсцы ня ведаў? Як i ўсюды ў Беларусi, былi тут i свае пахатухi, якiя чамусьцi лiчылi абавязкам даведацца кажную макулiнку: што хто еў на харчаваньне, якi хлапец на якую дзеўку зiрнуў, цi што гаварыў, чыя авечка зараньня акацiлася, хто й чаму яшчэ падаткаў не заплацiў. Шмат мякiны ператрасалася, каб адно зярнятка дзе якое знайсьцi.
Вiзыты чужынцаў выклiкалi трывогу й страх. Немцы зьбiралi на вулiцы ўсiх жыхароў, доўга трымалi пад зброяй, распытвалi пра афiшкi й бандытаў у лесе дый рабiлi розныя, здавалася зусiм недарэчныя, пагрозы. Асаблiва да моладзi прыставалi. Але што гэтым простым сялянам было да таго, што нейкiя мярзотнiкi ноччу афiшкi параськiдалi, цi тое, што збоку грымела пераладаваная ваеннымi цацамi чыгунка, або тое, што да сяржаньцiхi Юргялiхi людзi ў ваенных польскiх мундзiрах прыходзiлi? I думалася, што паколькi яны зусiм нявiнаватыя, дык у найгоршым выпадку прыедуць з Будслава раз цi другi вайсковыя, зьберуць iх, пачнуць распытваць, пагражаць. Ну не павесяць-жа!
Аднае ночы бальшавiцкiя бандыты забралi й пагналi ў лес двух дзяцюкоў. Калi адзiн зь iх уцёк дамоў, за пару ноч па яго прыйшлi. Змусiлi людзей выдаць яго сховiшча й пагналi назад у лес. Такiм чынам у ваколiцы ўстанавiлiся дзьве ўлады. А залатускiя не зьвязалi ўсiх гэных выпадкаў i фактаў на адну нiтку, не падсумавалi й не зрабiлi належных выснаваў. Вы ваюеце, дык ваюйце... Вам, вайсковым, вайной, а нам, сялянам, зямлёй займацца. Нас клiча поле й луг, i лес, i сад, i гарод.
I ў тую кароткую вясеньнюю ноч, зьняможаная працай, цiха адпачывала Залатуха. Супакой трывожыў адно рэдкi брэх сабак i тая-ж самая чыгунка. Скрыпучы канцэрт пеўняў пад ранiцу будзiў старэйшых. Пазяхалi, дый задаволеныя, што яшчэ ўставаць ня трэба, засыналi. I ўжо калi на ўсходзе зазьзялi зарнiцы, усхадзiлiся канцэртам у кустах салаўi. Цёхкалi, тахкалi, высьвiстывалi, ёхкалi, ахкалi ды быццам на цымбалах трымкалi. А з сонцам вiтала новы дзень Залатуха.
Першыя спасьцераглi людзей у зялёным, iз зброяй напагатове, пастухi. Выглядала. што жаўнеры абкружылi вёску й вiдаць, што iм ня рупiла, бо стаялi. Тут-жа побач трымалi запрэжаных у каляску коняў. Цi не на якiя манэўры выбралiся? Некалi тыя "манэўры" ўелiся бокам сялянам. Пры Паляках гэйсалi на конях уланы, часта вунь якое шкоды на полi нарабiлi. Ды тады-ж i вайны, як цяпер, ня было. Залатускiх сялянаў, каторыя ўмелi глядзець, зьдзiвiла ня самая прысутнасьць войска, а нешта iншае. Гэтыя жаўнеры чамусьцi нiчога не пачыналi, а наадварот - пiлi нешта з пляшак, закусвалi, нечага цi некага чакалi. Галасы iх, спачатку стрыманыя, набiралi сiлы, якраз як гоман падпiўшых людзей.
Сонца ўжо паднялося, што качаргой яго не дастаць, калi ў некалькiх мясцох каля вёскi гаркнула каманда й пачулiся сьвiсткi. Iз зброяй напагатове, ланцугамi, жаўнеры наблiжалiся. Такому няштодзённаму зьявiшчу прыглядалiся затрывожаныя сяляне. Зноў усiх зьбяруць i гадзiнамi будуць трымаць пад зброяй, выпытваць? Напалоханыя пастушкi, дабегшы да сваiх хатаў, паднялi алярм. Жаўнеры зганялi статак у вадно месца. Такога яшчэ ня было.
На полi чулiся стрэлы. Каторыя людзi ўжо выйшлi на працу, тыя, пакiдаўшы прылады ў вёску сьпяшылi. Павыбягаўшы з хат, на вулiцы гаманiлi няўцямныя жанчыны й дзецi. Брахалi сабакi, кудахталi куры.
- А людцы мае, чаго-ж гэта iм?
- Матка Боская Чанстахоўская, ратуй нас!
Мужчыны ўспакайвалi жанчын.
- Цiха ты, Адэля, нi лямантуй. Падзiржаць ды пусьцяць.
- Ня вiдзiш, што нiкаторыя зь iх п'яныя? Каб вас гаручка, чаго вам яшчо трэба!
Стрэлы грымнулi збоку, блiзка напалоханых людзей. Па сабаках. Бялявы хлопчык падбег да чорнага сабакi, якi бэцнуў вобземлю.
- Так тобi, чорт, i надо...
Каржакаваты цёмнавалосы ваяка сакавiта вылаяўся.
- Шнэль, шнэль! - дзёр горла нямецкi афiцэр.
Было iх, вiдаць, два зьвязы. Калi адна група абкружыла на вулiцы людзей, iншыя пабеглi па хатах. Дзьверы адчынялi ўдарамi ботаў i прыкладамi стрэльбаў. Дзесьцi трэснулi рамы ў вакне й пасыпалася шкло.
- Божачкi, чаго гэта яны? Мусiць канец...
- Якая iм трасца трэба, каб iх зiмля нi насiла!
Маткi ўспакайвалi перапалоханых дзетак. Чарга стрэлаў загрымела над галовамi.
- Швайгэн, унтэрмэншэн!
Войстры, як брытва, голас. Навокал дрыжачых ад нечаканага нападу сялянаў пагрозьлiва тарчэлi настаўленыя рулi стрэльбаў i аўтаматаў. Вочы карнiкаў не варажылi добрага.
- Тыхо! - крыкнуў побач Немца падафiцэр. - Зыбралы вас, шчоб поговорыты. Давайтэ спокiйно!
Крыху апанаваўшыся, людзi маўчалi, адно скуголiлi дзеткi. Сяржаньцiха Юргель не магла сваiм вачом паверыць. Так, сумлеву ня было. Тойсамы шрам наўскасяк левае шчакi, вочы, што ва ўпор глядзелi. Але тады яны, здаецца, больш лагодныя былi. I тады на iм быў польскi мундзiр з адзнакамi афiцэра, дый ласкавы, хоць стрыманы голас. Жанчыне ў вачох пацямнела.
Жаўнеры цягнулi з хаты лысага, сiвога мужчыну. У зрэбнай бялiзьне, ён стагнаў i баранаваў па вулiцы нагамi.
- А каб вас... Ён-жа хворы!
Старэйшая жанчына кiнулася да жаўнераў, што цягнулi хворага.
- Цiкай, курво!
З гэткiмi словамi адзiн зь iх з усяе моцы стукнуў сялянку прыкладам стрэльбы ў грудзi. Яна ўпала, кiнулася ў мольбы й праклёны. Вывалаклi з хатаў яшчэ пару чалавек. I тады рэзка сьвiснуў нямецкi падафiцэр.
- Марш!
Карнiкi пачалi насядаць на сялян. Маршы трываў нядоўга, Прыгналi на край вёскi ды напiраючы рулямi зброi, загналi ў гумно, тое, самае, на страсе якога стаяла бусьлянка. Закрылi скрыпучыя вароты й злажылi iх жардзiнай. Гэтта-ж з пад'ехаўшай хурманкi жаўнеры хапiлi канiстры й аблiлi сьцены бiнзiнай. Iншыя клалi побач снапы кулявой саломы.
Сьцямiўшы, як выгладала, найгоршае, рос у гумне трывожны гоман i лямант. Успыхнула салома й агонь вялiзнымi языкамi ахапiў сьцены. Зь сярэдзiны выбухнуў марозячы кроў у сэрцы крык i енк.
- Так вам, вражы ляхi! - адказаў з гэтага боку карнiк.
Магутным напорам людзi намагалiся выпхнуць з гумна вароты. Яны ўжо трашчэлi, вось-вось меклi рашчынiцца. I тады гаркнулi кулямёты. Пачулiся прыглушаныя стогны, кашаль. Пiсклiвыя дзiцячыя галасы мяшалiся з трэскам дрэва й праклёнамi старых. Над страхой распрасьцерлiся крыльлi, бусьлiха пакiнула гняздо. Полымя з дымам раптоўна паглынула гумно. Калi абвалiлася страха, дзьве фiгуры, з палаючай вопраткай, выкулiлiся пераз зруб у бульбоўнiк з другога боку. Карнiкi iх не заўважылi.
Пакiнуўшы колькi людзей пры дагараючым гумне, карнiкi цяпер рассыпалiся па вёсцы, зьбiралi ў месца хатнюю жывёлу й птушку ды неўзабаве пачалi падпальваць усе будынкi. У гэны час па чыгунцы iмчаўся наладаваны аграмаднымi танкамi цягнiк.
Пад вечар ля папялiшчаў Залатухi хадзiлi людзi з суседнiх вёсак. З усiх жыхароў невялiкай вёскi ўцалелi мужчына й жанчына, што пераз зруб гумна выскачылi ў бульбоўнiк, ды пасьля вылячылiся ў Даўгiнаўскiм шпiталi. I яшчэ ўцалелi дачушка й сынок Юргялiхi, якiх жанчына шмат раней чым патрэбна выслала ў школу ў Вярэнькi, загадаўшы, каб падарозе з патрэбай да сваякоў заглянулi.
Жудасны, навет для ўяўленьня цяжкi, злачын напоўнiў жахам ваколiцу. Доўга не змаўкала пад саламянымi стрэхамi гутарка. Злачын абмяркоўвалi на розныя лады. Шмат дакладалi самi апавядальнiкi. Янук пачуў пра Залатуху ад Антося Дзеркача, якi скупiўся на словы. Магчыма, што ня ладзiў зь Нiнай бо тая, як выявiлася, дамагалася шлюбу, а жанчыны казалi, што зацяжарыла.
Антось расказаў Януку самае галоўнае. I ў гэны дзень Янук, быццам адурманены, хадзiў-блудзiў па гародзе, садзе, нiдзе не знайходзiў супакою. Навокал у самую сiлу ўбралася лета. Буйнела, цьвiла ўся прырода. Як i кажны дзень, гулi ля вульлёў працавiтыя пчолкi. Усё, здавалася, як нармальна. Ды не... Дзесьцi ў вагнi спапялiлiся нявiнныя нi ў чым жыхары аднэй вёскi. Што яму да iх? Цi ён iх знаў, цi што?
Як мог, супакойваў сябе, выдумляў цi адно апраўданьне, але раўнавагi не знайходзiў. Чаму? Ужо iз школы ды зь беларускiх газэтаў неяк улажыўся погляд, проста прыняўся ды здабыў права грамадзянства факт, што Немцы ёсьць прыяцелямi Беларусаў. Папростаму гэта тлумачылася, што яны далi Беларусам правы, якiх апошнiя даўно ня мелi, гэта значыць далi школы ў роднай мове, мясцовую ўладу ды яшчэ сёе-тое.
Калiсьцi для Януковай наiўнай галавы падзел на сваiх i чужых, ворагаў i прыяцеляў быў куды прасьцейшы. Маскалi й Палякi былi ворагамi. Ад iх беларускi народ дазнаў найбольш крыўдаў i ганьбаваньня, зь iмi вельмi доўга змагаўся за волю. Ад няпамятных стагодзьдзяў, як нейкая ненажэрная й прагавiтая хэўра, лезьлi яны на зямлю, прасякнутую крывёй i потам беларускiм, умошчаную касьцямi нашых продкаў. Быццам свайго iм было мала, мусiць не маглi пражыць на сваiх Мазурах цi Памор'i, Тамбоўшчыне цi Разаншчыне. Вiдаць, што ў гэтых народаў пераважна рабаўнiчы нахiл хi яшчэ што ў нацыянальным характары. А такiя сумежныя народы, як Латышы, Летувiсы цi Ўкраiнцы былi прыяцелямi. Здавалася, што яны таксама жылi пад пагрозаю Масквы цi Варшавы. Праўда, Летувiсы заўсёды гарлапаняць, што беларуская Вiльня - гэта iхны горад. Дык тут, - цi яны нашы ворагi, цi прыяцелi, - на двое бабка варажыла.
Зусiм што iншае - Немцы. Яны й супраць Маскалёў i Палякаў. Адных на лапаткi палажылi, а зь iншымi цяпер змагаюцца. Значыцца, калi згадзiцца з аксiёмай, што вораг твайго ворага ёсьць тваiм прыяцелем, дык Немцы, бязумоўна, маюць быць хаўрусьнiкамi Беларусаў. I цi-ж ня доказам гэткае дружбы было тое, што яны далi Беларусам мясцовую адмiнiстрацыю, дазволiлi адкрыць беларускiя школы? Паадчынялiся вунь беларускiя бiблiятэкi, выходзяць амаль бяз цэнзуры беларускiя газэты й часопiсы.
Праўда навокал такое, здавалася-б, простае аксiёмы, грамадзiлiся некаторыя сумлевы. Як вытлумачыць тое, што Немцы, ворагi Палякаў, пусьцiлi столькi Палякаў у мясцовую, цi, як яе завуць, чорную палiцыю? Чаму гэта палiцыя, з помачай Немцаў, вымардавала так шмат найлепшых, навет выдатных Беларусаў? Чаму пры такiх начальнiках, як акруговы камiсар цi каманданты жандармэрыi загнязьдзiлiся польскiя прастытуткi наводля тае "пiрды" Закшэўскай у Гацях, што супольна з палiцыяй намагаюцца вынiшчаць Беларусаў?
Цi-ж льга паверыць, што гэта ўсё сталася прыпадкам? Бяручы на ўвагу ведамую нямецкую плянавасьць, грунтоўнасьць i дысцыплiну, як гэта ўсё вытлумачыць? Цi-ж магчыма, што ўсё вышэйзгаданае было Немцамi плянаванае й прадугледжанае? А можа... Не, немагчыма... Жах падумаць! Але як вытлумачыць Залатуху? Чым завiнiлi тыя сяляне? Пры чым тут жанчыны, старыя й дзецi? Як гэта можна так усiх, цэлую вёску ў вагонь?
Няхай сабе, па праву прыроды, няма роду бяз выраду. Пэўне-ж, у лесе лындаюць бальшавiцкiя баньдзюгi, рабуюць вакольных сялян, сiлай забiраюць у банды людзей, начамi раськiдаюць афiшкi, у якiх страшэнна адважна "змагаюцца з фашыстамi". Калi ў вёсцы ёсьць iхныя памочнiкi дык трэба iх знайсьцi й пакараць. Але навошта тут масавая адказнасьць? Няхай сабе, як чуваць, бралi ўдзел у тым злачыне Ўкраiнцы... Але-ж яны дзеялi не на сваю руку, а пад загадам Немцаў. Дык чаму Немцы так робяць?
Янук забрыў аж на Гараватку, спынiўся пад дубам Архiпам. Магутны дуб самы надзейны сябра. Пад iм так добра думаецца. Зiрнi ты, Архiп, як сэрца юнака поўнiцца горычай, зрок ягоны блудзiць у цемры, а розум нiяк ня можа натрапiць на нiтачку, каб разматаць прыказачны клубок. Патрэбны новы падыход. Адносна аднаго ня было сумлеву: зьнiшчэньне Залатухi не прыпадковае. Злачынная рука дзеяла ў сiлу нейкага закону. Якога? Трэба, здаецца, пачаць разважаць ад элемэнтарнага. Значыцца, перш за ўсё трэба адказаць на пытаньне: на якiм практычным праве аснована жыцьцё? Гэта ведама ўжо кажнаму дзiцяцi, хаця й не асэнсавана яшчэ iм. Права сiлы бачыш на кажным кроку; яно тарнуецца ўсюды, ад найменшай да найбольшай iстоты, што ходзiць, лётае, поўзае цi плавае. Чалавек, спрабаваў замянiць гэтае прыроднае права сiлы правам маралi, значыцца душы й сумленьня. Вядома, на помач тут прыйшла рэлiгiя, няважна цi хрысьцiянства, мусульманства, буддызму цi гэбрайства. Усе яны блiзкiя ў сваiх прынцыпах. Але колькi людзей карыстаецца iмi?
А нагласьць сiлы вiдаць на кожным кроку, асаблiва-ж вайной, бо вайна ёсьць ня што iншае, як паядынак дзьвюх цi некалькiх фiзычных сiлаў. Гэтта выяўляецца максымальнае практычнае права жыцьця й суадносiнаў мiж людзьмi: хто дужэйшы, той возьме. Дарма, што церпяць нявiнныя. Як права, дзе два дужыя б'юцца, там абавязкова слабому пападзецца.
Янук паставiў пытаньне накш: калi той, што мае сiлу, стараецца яе ўжываць, дык цi-ж ня кiруе ён ею? Ён-жа ня зьнiшчае ўсё i ўсiх безаглядна; ужыцьцё сiлы мае сваю мэту й накiраванасьць. Згода. Дык калi ўзяць,што Немцы лiчаць Беларусаў нейкiмi сваймi хаўрусьнiкамi, даюць iм мясцовую ўладу й свае школы, дык навошта яны спалiлi Залатуху? У вёсцы-ж жылi iхныя хаўрусьнiкi, што прыязна да iх адносiлiся, плацiлi падаткi, старалiся памагчы як мага. Дык пытаньне практычна зводзiлася да наступнага: чаму Немцы, хоць у даным выпадку й рукамi ўкраiнскiх наймiтаў, паляць сваiх хаўрусьнiкаў, мардуюць прыяцеляў?
I вось перад такiм, здавалася зусiм ясным, пытаньнем Янук стануў у тупiку. Пакуль дайсцi да найважнейшага, мусiў узважыць, абмяркаваць i адкiнуць шмат другараднага й наiўнага. Дый запраўды ў ягоных гадох навет дабрацца да такога галоўнага пытаньня ўжо было немалым асягненьнем. Ягоныя равесьнiкi, хаця-б гэны Стась цi навет старэйшы Ўладзiк, нiколi-б такiмi катэгорыямi не патрапiлi думаць. Iм навет у галаве не мясьцiлася думка пра нейкiя глыбейшыя разважаньнi. Працэс сялянскае думкi быў просты: калi аднекуль зьяўлялася вестка, перш за ўсё чалавек хацеў дакладна ведаць "што", а ўжо радзей каторы селянiн запраўды намагаўся адказаць на пытаньне, як сьлед грунтоўна, "чаму" нешта збылося цi здарылася. А гэтта Янук разважаў пра адну з найцяжэйшых праблемаў жыцьця: суадносiны сiлы з мараляй, дабра iз злом i з гэтага выводныя. Дык канкрэтна: чаму Немцы мардуюць i паляць сваiх прыяцеляў i хаўрусьнiкаў?
Калi гэта запраўды так, дык выходзiць, што Немцы або павар'яцелi, або зусiм ня ведаюць, што яны робяць. I адно й другое выключалася. Калектыўна Немцы ня былi вар'ятамi дый ведалi яны, вiдаць, што рабiць. На пытаньне анiяк нельга было адказаць. А можа пытаньне дрэннае? Давай, разваж па слоўцу: Немцы мардуюць сваiх прыяцеляў... Два ключовыя словы: Немцы й прыяцелi...
Янук пачаў з заклапочаньня церабiць свае вясной ужо пабялеўшыя валосы, прадчуваючы, што блiжэй да карэньня дабiраецца. Немцы й прыяцелi, Немцы й прыяцелi... Немцы i... Нешта тут не ў прадку. Немцы абапiраюцца на безагляднай сiле. А цi чалавеку, цi народу, якi базуе ўсё на сiле, надта на прыяцелях залежыць? Скарэй слабому сябра патрэбны, а моцны, значыцца дужы, ён сам чуецца як Бог. Згода. Дык цi адпавядае гэтта слова прыяцель цi навет хаўрусьнiк? I хто яму сказаў, што Немцы прыяцелi цi хаўрусьнiкi Беларусаў?
Раптам нарадзiлася думка. Падсьведама адчуваў Бахмач, што гэта й быў той асноўны, галоўны адказ, да якога вобманцкам, саматугам дабiраўся. Запраўды, калi прыняць мяркаваньне, што Немцы, як Палякi цi Маскалi, прыйшлi на гэтую пакрыўджаную зямлю як рабаўнiкi, новыя паны, махляры, прыгнятальнiкi, дык усё, што навокал адбывалася становiцца ясным, як сьветлы сонечны дзень. Немцы ў лiку ворагаў! Жахлiвая, але праўдападобна добра абаснованая, думка. Адно якая-ж будучыня? Цяпер во спалiлi, разам з жывымi людзьмi, Залатуху. А можа гэткiх злачынаў будуць яшчэ сотнi цi тысячы?
Жах, жах!
У ваблiччы такога нячуванага варварства якое значэньне мае тое, што народ атрымаў права навучаць дзетак у школах у сваей мове, цi тое, што ёсьць пару газэтаў цi часопiсаў беларускiх? Якую вагу мае беларуская нiжэйшая адмiнiстрацыя? Цi калi якi шваб зьбярэ сваюэ здысцыплiнаваную банду, возьме на прыпрэжку якiх Украiнцаў, як у Будславе, ды задумае паехаць i спалiць цэлую вёску разам з жыхарамi, у тым лiку дзеткамi, жанчынамi й старымi, усiмi зусiм безбароннымi й нявiннымi людзьмi, - дык цi яго спынiць якi старшыня вёскi цi старшыня воласьцi зь беларускай адмiнiстрацыi? Няхай адно пiкне, сам першы кулю ў лоб дастане. Гэта хто калi чуў цi бачыў, каб Немец слухаў якога чужога задрыпанага старшыню воласьцi?
А калi так, дык значыцца гэта мясцовая, свая адмiнiстрацыя ня мела ў вачох акупанта зусiм нiякая вагi. Ды не, пачакай-жа. Нейкую вагу мела бо для нечага-ж яму была патрэбная. А для чаго? Зусiм ясна: яна памагала акупанту зьбiраць харчы, падаткi, гнаць людзей на працу, iншымi словамi - ссаць жывыя сокi з паняволенага народу. Няйнакш, так яно й было.
I на пацьверджаньне гэткiх сваiх выснаваў Янук пачаў згадваць нямецкiя зьдзекi над сваймi людзьмi, якiя ён сам бачыў. Амаль ня было чаго згадваць, адно хiба той вуж хурманак, што на гару глыбоцкага пяшчанага гасьцiнцу ня мог з наладаванымi вазамi ўзабрацца, а ён iз Дуняй задалёку прыглядалiся як Немцы сялянаў лупцавалi. Мо й шчасьлiвы, што большага ня бачыў. Ня дай, Божа, бачыць якую Залатуху, цi трапiць у рукi польскай, пад нямецкай камандай, палiцыi, ды стануць перад руляй стрэльбы на расстрэл. Або цярпець цi гiнуць разам з Жыдамi. Жыды, якiя-б яны ня былi, усё-ж гэта людзi. I калi гэта праўда, што Немцы пагалоўна iх вынiшчаюць, дык ганьба Немцам! Што гэта за народ такi? Немец - вораг! Немец - кат беларускага й iншых народаў. Значыцца, як выглядала, найбольш зьдзеклiвая сiла на сьвеце ўзьлезла нам на плечы. Вось адкрыцьцё!
Янук i задаволены быў з таго, што ён сам, бязь нiчыя помачы, дайшоў да разгадкi такое тайны. Не сказаў яму пра гэта простымi словамi анi Антось Дзяркач, анi Кастусь Падгайскi, анi хто iншы. Пэўне-ж, яны пра гэта ведалi, але чамусьцi яму, проста ў рот, пажваўшы, улажыць не хацелi. Хто-ж iх ведае... Цяжка было сумлявацца, што такiя разумныя й пранырлiвыя дзядзькi ня бачылi таго, што яму, як-нiяк, наiўнаму юнаку, раптам стала зусiм зразумелым. Трэба будзе калi, як кажуць, проста з мосту спытацца iх пра гэта.
Тымчасам, думкi вялi далей. Калi Немцы ёсьць нашымi ворагамi, дык на iх палягаць нельга. Наадварот, каб свайго дамагчыся, дык мо калi змагацца зь iмi прыйдзецца. Але як i чым? I каго на помач клiкаць? I як змагацца з такой магутнай, няпераможнай сiлай?
Рад i ня рад быў Янук з прычыны такога жахлiвага адкрыцьця. I ў гэныя юначыя гады падсьведама адчуваў, што яму наканавана было не стаяць бязьдзейна з боку. Ясна, можна было рабiць i так, як захоўвалася вунь бальшыня людзей: пасыўна прыглядалася ўсей гэтай разьнi, забойствам, вынiшчэньню свайго насельнiцтва. Абы iх не краналi. Ого! Што не, дык не! Янук да такiх авечак сябе не залiчаў. Ужо калi прыйдзе момант, што да сьцяны прыпруць, дык ён бяз супрацiву ня дасца. Але, цьфу! Усё-ж, якая дурнiца зь яго: перш, - i самае галоўнае, - трэба ня дацца, каб якi чужы цi свой нячысьцiк да сьцяны цябе прыпёр. Гэта самае галоўнае!
Што, прыкладам, сталася-б, калi-б вораг наважыў зрабiць зь Лiтоўцамi тое, што зрабiў з Залатухай? I гэтта-ж недалёка чыгунка, i тут можа бальшавiцкая галота вылезьцi з Гаравацкае пушчы й падлажыць мiну на чыгунку, раськiдаць у вёсцы якiя афiшкi цi каго сiлай забраць у свае банды. Могуць справакаваць Немцаў, каб i ў вадносiнах да Лiтоўцаў ужылi меры ваеннае адказнасьцi. А калi спосаб пакараньня нявiннае Залатухi быў ня прыпадковым, а нейкай нормай ваеннага часу, дык колькi беларускiх вёсак i колькi людзей можа пайсьцi яшчэ з дымам?
Янук пазiраў на сваю мiрную, залiтую летнiм сонцам, вёску. Танула яна ў садох i прысадах. Нiвы палавелi жытам, зелянелi ярыной, а дзьве сосны шапталi сабе сакрэты на могiльнiку. I тады спрабаваў Янук уявiць, што аднаго дня ягоную родную мясьцiну, як нядаўна Залатуху, возьмуцца языкi агня папялiць... Ды не! Адганяў думкi, як статак назойлiвых аваднёў.
Гэтак, заглыбiўшыся ў бязвыхаднае, Янук зыйшоў з Гараваткi й адно ля гумна пачуў бацькаў голас: - А ты дзе гэта бадзяешся? Бяры во граблi, пойдзем у Пральлю пракосы варочаць.
22
У Гаравацкай пушчы часта пераклiкалiся совы, а ў вёсцы не гарлапанiлi яшчэ першыя пеўнi. На чыстым зорным небе рагацiнай вырысоўваўся гiгант Архiп. Лагодны заходнi ветрык ледзь варушыў лiсьцямi дрэваў. Паважна й таямнiча пахiлiўся паточаны шашалем крыж. Дзесьцi на гасьцiнцы ў лесе затарарахалi па карэньнi калёсы, а ў Лiтоўцах спрасоньня лена загаўкаў сабака. Хто там на гасьцiнцы ў гэту пору ехаў? Палiцыя, цi хто? На станцыi ў Гацях, як заўсёды, кiпеў нiколi няспынны рух. Калi мясцовае насельнiцтва спала за пазачынянымi загадам дзьвярмi, на вулiцах, чыгунках i дарогах гаспадарылi людзi ў мундзiрах.
Апрануты ў летнюю сьвiтку, Антось абмацаў нож за пазухай, выцягнуў зь кiшэнi й пачаў смактаць сакавiтую, што проста таяла роце, ранэтку ды цэлы час пiльна ўзiраўся ў адзiн пункт. Калi гэты недабiтак задумае наведаць бацькоў, дый калi мае прыйсьцi па яго, каб яму "лясьнiчоўка бокам вылезла", дык гэта, здавалася, адзiная дарога, на якой яго неспадзеўкi можна злавiць. Знаў Антось гэту Гаравацкую сьцежку, што вяла ў пушчу, як сваю даланю. Ведаў на ёй кажны гарбок, ламень, ямiнку, кажную пахiльнасьць цi зьмяiную крутасьць. А месца сабе выбраў такое, што падарожнiк нiяк не спасьцеражэ. Прылёгшы-ж збоку, яго можна вельмi лёгка асачыць. Iншая рэч, калi-б чалавек з сабакам зьявiўся. Тады небясьпечна. Але ў запасе меў наган. А тымчасам сядзеў на камянi, кусаў ранэтку й думаў.
Насамперш - Нiна. Калi-б зацяжарыла, цi ня прызналася-б яму? Дый вiдаць было-б, як папаўнела-б. А жанчына дамагалася, каб шлюб узяць ды ўжо не намякала, а проста патрабавала, каб дзiця мець.
- Я з гэным старым лунем колька пражыла... Ён, аказваецца, толька сiлу цяглавую хацеў мець, а не сям'ю. А ты што? Дзяцей баiшся?
Нязручнае становiшча. Трэба было тлумачыць тое, пра што Нiна слухаць не хацела.
- Нiначка, любая мая, - пачынаў лагодным, цiхiм голасам. - Цi ты ўжо забылася, як мы проста зь пекла выратавалiся? Цi цяперака той час, каб дзяцьмi абзаводзiцца?
- Што гэта ты ўсё не перастаеш пра гэна пекла? Выратавалiся, ну й дзякуй Богу. Але-ж цяперака жыць ды дзяцей мець трэба.
Жанчына ў сьлёзы кiдалася. "Бабы, дурасьць. Як гэта да вас гаварыць, каб вы ладам жыцьцё скумекалi?" - разважаў у думках Антось.
- А цi ня вiдзiш ты, што робiцца? Як гэта цяперака дзiця на сьвет пушчаць? Сабе рукi зьвяжаш. Навалач нячыстая людзей б'ець, спакою нi даець, жыўцом палiць. Самiм можа яшчо прыйдзецца гняздо пакiдаць... А тады як зь дзiцём?
I намагаўся спатолiць каханую жанчыну цалункамi, абяцанкамi. Цяжэй было вытлумачыць ей, чаму ад некаторага часу, даведаўшыся ад Захарука пра Лявона, у гумно спаць хадзiў. Справа простая. Таго шалапута, самога цi зь кiм, помсты прагнага, калi зьявiцца ў двор зь вiзытаю, прывiтае Ромка. Антось, каторага Лявон будзе спадзявацца знайсьцi з жонкай у пасьцелi, атрымае ў рукi iнiцыятыву. Нiна зразумела й больш ня лiпла з назойлiвымi пытаньнямi.
Верхам i бокам рынула й мiма прайшла на ўсход вайна. Туды ёй i дарога. Праўда, яшчэ раней, напярэдаднi гэтай навалы, што абрушылася й сюды але, на вялiкае шчасьце, iх мiнула, змабiлiзавалi з Залатухi ў войска Палякi пару дзяцюкоў. Унармаванага кроку вясковага жыцьця не зьмянiлi за куртаты час свае акупацыi i ўсходнiя "вызвольнiкi".
Няхай сабе й гэта надта вялiкая, ужо куды, як выглядала, большая за папярэднiя войны. Iм, да зямлi ад веку прывязаным, адно араць, сеяць, плёны зьбiраць, статак гадаваць, сем'i даглядаць, сыноў жанiць i дачок замуж аддаваць ды памагаць iм на свае ногi станавiцца. Дзiва няма, што i ў гэны вечар адно ўмеру пра вайну думалася.
Праўда, побач чыгунка. Па ёй едуць гарматы, танкi, амунiцыя, харчы, войска. Яе вартуюць i ў роўных прамежках часу ходзяць па ёй у шлёмах узброеныя вартавыя. Не бяз прычыны. Кагадзе побач цягнiк на мiну наехаў, загарэўўся, былi ахвяры. Але-ж i раней, калi iх тыя з усходу "вызвалiлi", надта часта йшлi па чыгунцы цягнiкi. Тыя валаклi ўсякае дабро й зброю на захад, а гэтыя на ўсход.
Ведама-ж, вайна. Чуваць было, што ў Будславе ад войска аж кiшэла. Цi раз ужо й сюды заглядалi. Дзiву даешся, зьявiлiся нейкiя, у зялёным, Украiнцы. Гаварылi-ж неяк у нос, нацiскалi на "i" i "лы", але-ж зразумець нешта можна было.
А аднойчы, - гэта дык ужо дзiвы-дзiвосы, - да сяржаньцiхi Юргялiхi, што мела двух, у школьных гадох, хлапчукоў i муж якое дзесьцi за Польшчу ваяваў, дый якога сьлед даўно прапаў, вечарам зайшлi вайсковыя ў польскiх мундзiрах. Аж чатыры. Павiталiся, з парогу "Езус пахвалёны" сказалi. Надзвычайна прызваiта захоўвалiся. Сяржаньцiха, жанчына сярэднiх гадоў i яшчэ ў поўнай красе, крыху зьдзiвiлася й надта ўсьцешылася, нечаканых гасьцей навет угасьцiць манiлася. Тыя ветлiва адмовiлiся, а ў гутарцы, быццам мiмаходам, пыталiся, цi больш яна любiць Немцаў цi Палякаў. Ня скрываючы свае радасьцi й ня маючы нiякiх прычынаў да падазрэньня, сяржаньцiха асьветчыла, што, бязумоўна, яна любiць Палякаў. Тужлiвы па страчаным калiсьцi добрым жыцьцi "за польскiх часоў" голас поўнасьцю пацьвердзiў кiрунак сяржаньцiшынай ляяльнасьцi.
Праўда, крыху зьдзiвiла яе стрыманасьць, нейкая зьвязанасьць наведвальнiкаў. Суседзi-ж вымяркавалi, што недзе ў ваколiцы зьявiлiся польскiя банды. Дый цi яны адны ў лесе сядзелi? Працаваў-жа раней у гэтай самай сяржаньцiхi прыдзелены воласьцю савецкi палонны. Той, каб яго трасца, зiму адзiмаваўшы, адпасьвiўшы жывот, да нейкай бальшавiцкай банды ў лес павалачыўся. Ваўка, як кажуць, як нi кармi, усяроўна ў лес цягне.
Здарылася пасьля адыходу таго Ванькi ў лес нешта нязвычайнае. Нi раз i ня два, а ажно тры разы нехта ноччу раськiдаў у вёсцы бальшавiцкiя афiшкi. "Сьмерць фашыстам" сулiлi. Як на зло, якраз у наступны дзень тыя вайсковыя з Будслава ў Залатуху зьявiлiся дый распытвалi чыiх рук гэта работа. Вядома-ж, нiхто ў вёсцы такой брыдотай не займаўся. Сумлеву ня было. Хто гэта каго ў такой малой вёсцы ня ведаў? Як i ўсюды ў Беларусi, былi тут i свае пахатухi, якiя чамусьцi лiчылi абавязкам даведацца кажную макулiнку: што хто еў на харчаваньне, якi хлапец на якую дзеўку зiрнуў, цi што гаварыў, чыя авечка зараньня акацiлася, хто й чаму яшчэ падаткаў не заплацiў. Шмат мякiны ператрасалася, каб адно зярнятка дзе якое знайсьцi.
Вiзыты чужынцаў выклiкалi трывогу й страх. Немцы зьбiралi на вулiцы ўсiх жыхароў, доўга трымалi пад зброяй, распытвалi пра афiшкi й бандытаў у лесе дый рабiлi розныя, здавалася зусiм недарэчныя, пагрозы. Асаблiва да моладзi прыставалi. Але што гэтым простым сялянам было да таго, што нейкiя мярзотнiкi ноччу афiшкi параськiдалi, цi тое, што збоку грымела пераладаваная ваеннымi цацамi чыгунка, або тое, што да сяржаньцiхi Юргялiхi людзi ў ваенных польскiх мундзiрах прыходзiлi? I думалася, што паколькi яны зусiм нявiнаватыя, дык у найгоршым выпадку прыедуць з Будслава раз цi другi вайсковыя, зьберуць iх, пачнуць распытваць, пагражаць. Ну не павесяць-жа!
Аднае ночы бальшавiцкiя бандыты забралi й пагналi ў лес двух дзяцюкоў. Калi адзiн зь iх уцёк дамоў, за пару ноч па яго прыйшлi. Змусiлi людзей выдаць яго сховiшча й пагналi назад у лес. Такiм чынам у ваколiцы ўстанавiлiся дзьве ўлады. А залатускiя не зьвязалi ўсiх гэных выпадкаў i фактаў на адну нiтку, не падсумавалi й не зрабiлi належных выснаваў. Вы ваюеце, дык ваюйце... Вам, вайсковым, вайной, а нам, сялянам, зямлёй займацца. Нас клiча поле й луг, i лес, i сад, i гарод.
I ў тую кароткую вясеньнюю ноч, зьняможаная працай, цiха адпачывала Залатуха. Супакой трывожыў адно рэдкi брэх сабак i тая-ж самая чыгунка. Скрыпучы канцэрт пеўняў пад ранiцу будзiў старэйшых. Пазяхалi, дый задаволеныя, што яшчэ ўставаць ня трэба, засыналi. I ўжо калi на ўсходзе зазьзялi зарнiцы, усхадзiлiся канцэртам у кустах салаўi. Цёхкалi, тахкалi, высьвiстывалi, ёхкалi, ахкалi ды быццам на цымбалах трымкалi. А з сонцам вiтала новы дзень Залатуха.
Першыя спасьцераглi людзей у зялёным, iз зброяй напагатове, пастухi. Выглядала. што жаўнеры абкружылi вёску й вiдаць, што iм ня рупiла, бо стаялi. Тут-жа побач трымалi запрэжаных у каляску коняў. Цi не на якiя манэўры выбралiся? Некалi тыя "манэўры" ўелiся бокам сялянам. Пры Паляках гэйсалi на конях уланы, часта вунь якое шкоды на полi нарабiлi. Ды тады-ж i вайны, як цяпер, ня было. Залатускiх сялянаў, каторыя ўмелi глядзець, зьдзiвiла ня самая прысутнасьць войска, а нешта iншае. Гэтыя жаўнеры чамусьцi нiчога не пачыналi, а наадварот - пiлi нешта з пляшак, закусвалi, нечага цi некага чакалi. Галасы iх, спачатку стрыманыя, набiралi сiлы, якраз як гоман падпiўшых людзей.
Сонца ўжо паднялося, што качаргой яго не дастаць, калi ў некалькiх мясцох каля вёскi гаркнула каманда й пачулiся сьвiсткi. Iз зброяй напагатове, ланцугамi, жаўнеры наблiжалiся. Такому няштодзённаму зьявiшчу прыглядалiся затрывожаныя сяляне. Зноў усiх зьбяруць i гадзiнамi будуць трымаць пад зброяй, выпытваць? Напалоханыя пастушкi, дабегшы да сваiх хатаў, паднялi алярм. Жаўнеры зганялi статак у вадно месца. Такога яшчэ ня было.
На полi чулiся стрэлы. Каторыя людзi ўжо выйшлi на працу, тыя, пакiдаўшы прылады ў вёску сьпяшылi. Павыбягаўшы з хат, на вулiцы гаманiлi няўцямныя жанчыны й дзецi. Брахалi сабакi, кудахталi куры.
- А людцы мае, чаго-ж гэта iм?
- Матка Боская Чанстахоўская, ратуй нас!
Мужчыны ўспакайвалi жанчын.
- Цiха ты, Адэля, нi лямантуй. Падзiржаць ды пусьцяць.
- Ня вiдзiш, што нiкаторыя зь iх п'яныя? Каб вас гаручка, чаго вам яшчо трэба!
Стрэлы грымнулi збоку, блiзка напалоханых людзей. Па сабаках. Бялявы хлопчык падбег да чорнага сабакi, якi бэцнуў вобземлю.
- Так тобi, чорт, i надо...
Каржакаваты цёмнавалосы ваяка сакавiта вылаяўся.
- Шнэль, шнэль! - дзёр горла нямецкi афiцэр.
Было iх, вiдаць, два зьвязы. Калi адна група абкружыла на вулiцы людзей, iншыя пабеглi па хатах. Дзьверы адчынялi ўдарамi ботаў i прыкладамi стрэльбаў. Дзесьцi трэснулi рамы ў вакне й пасыпалася шкло.
- Божачкi, чаго гэта яны? Мусiць канец...
- Якая iм трасца трэба, каб iх зiмля нi насiла!
Маткi ўспакайвалi перапалоханых дзетак. Чарга стрэлаў загрымела над галовамi.
- Швайгэн, унтэрмэншэн!
Войстры, як брытва, голас. Навокал дрыжачых ад нечаканага нападу сялянаў пагрозьлiва тарчэлi настаўленыя рулi стрэльбаў i аўтаматаў. Вочы карнiкаў не варажылi добрага.
- Тыхо! - крыкнуў побач Немца падафiцэр. - Зыбралы вас, шчоб поговорыты. Давайтэ спокiйно!
Крыху апанаваўшыся, людзi маўчалi, адно скуголiлi дзеткi. Сяржаньцiха Юргель не магла сваiм вачом паверыць. Так, сумлеву ня было. Тойсамы шрам наўскасяк левае шчакi, вочы, што ва ўпор глядзелi. Але тады яны, здаецца, больш лагодныя былi. I тады на iм быў польскi мундзiр з адзнакамi афiцэра, дый ласкавы, хоць стрыманы голас. Жанчыне ў вачох пацямнела.
Жаўнеры цягнулi з хаты лысага, сiвога мужчыну. У зрэбнай бялiзьне, ён стагнаў i баранаваў па вулiцы нагамi.
- А каб вас... Ён-жа хворы!
Старэйшая жанчына кiнулася да жаўнераў, што цягнулi хворага.
- Цiкай, курво!
З гэткiмi словамi адзiн зь iх з усяе моцы стукнуў сялянку прыкладам стрэльбы ў грудзi. Яна ўпала, кiнулася ў мольбы й праклёны. Вывалаклi з хатаў яшчэ пару чалавек. I тады рэзка сьвiснуў нямецкi падафiцэр.
- Марш!
Карнiкi пачалi насядаць на сялян. Маршы трываў нядоўга, Прыгналi на край вёскi ды напiраючы рулямi зброi, загналi ў гумно, тое, самае, на страсе якога стаяла бусьлянка. Закрылi скрыпучыя вароты й злажылi iх жардзiнай. Гэтта-ж з пад'ехаўшай хурманкi жаўнеры хапiлi канiстры й аблiлi сьцены бiнзiнай. Iншыя клалi побач снапы кулявой саломы.
Сьцямiўшы, як выгладала, найгоршае, рос у гумне трывожны гоман i лямант. Успыхнула салома й агонь вялiзнымi языкамi ахапiў сьцены. Зь сярэдзiны выбухнуў марозячы кроў у сэрцы крык i енк.
- Так вам, вражы ляхi! - адказаў з гэтага боку карнiк.
Магутным напорам людзi намагалiся выпхнуць з гумна вароты. Яны ўжо трашчэлi, вось-вось меклi рашчынiцца. I тады гаркнулi кулямёты. Пачулiся прыглушаныя стогны, кашаль. Пiсклiвыя дзiцячыя галасы мяшалiся з трэскам дрэва й праклёнамi старых. Над страхой распрасьцерлiся крыльлi, бусьлiха пакiнула гняздо. Полымя з дымам раптоўна паглынула гумно. Калi абвалiлася страха, дзьве фiгуры, з палаючай вопраткай, выкулiлiся пераз зруб у бульбоўнiк з другога боку. Карнiкi iх не заўважылi.
Пакiнуўшы колькi людзей пры дагараючым гумне, карнiкi цяпер рассыпалiся па вёсцы, зьбiралi ў месца хатнюю жывёлу й птушку ды неўзабаве пачалi падпальваць усе будынкi. У гэны час па чыгунцы iмчаўся наладаваны аграмаднымi танкамi цягнiк.
Пад вечар ля папялiшчаў Залатухi хадзiлi людзi з суседнiх вёсак. З усiх жыхароў невялiкай вёскi ўцалелi мужчына й жанчына, што пераз зруб гумна выскачылi ў бульбоўнiк, ды пасьля вылячылiся ў Даўгiнаўскiм шпiталi. I яшчэ ўцалелi дачушка й сынок Юргялiхi, якiх жанчына шмат раней чым патрэбна выслала ў школу ў Вярэнькi, загадаўшы, каб падарозе з патрэбай да сваякоў заглянулi.
Жудасны, навет для ўяўленьня цяжкi, злачын напоўнiў жахам ваколiцу. Доўга не змаўкала пад саламянымi стрэхамi гутарка. Злачын абмяркоўвалi на розныя лады. Шмат дакладалi самi апавядальнiкi. Янук пачуў пра Залатуху ад Антося Дзеркача, якi скупiўся на словы. Магчыма, што ня ладзiў зь Нiнай бо тая, як выявiлася, дамагалася шлюбу, а жанчыны казалi, што зацяжарыла.
Антось расказаў Януку самае галоўнае. I ў гэны дзень Янук, быццам адурманены, хадзiў-блудзiў па гародзе, садзе, нiдзе не знайходзiў супакою. Навокал у самую сiлу ўбралася лета. Буйнела, цьвiла ўся прырода. Як i кажны дзень, гулi ля вульлёў працавiтыя пчолкi. Усё, здавалася, як нармальна. Ды не... Дзесьцi ў вагнi спапялiлiся нявiнныя нi ў чым жыхары аднэй вёскi. Што яму да iх? Цi ён iх знаў, цi што?
Як мог, супакойваў сябе, выдумляў цi адно апраўданьне, але раўнавагi не знайходзiў. Чаму? Ужо iз школы ды зь беларускiх газэтаў неяк улажыўся погляд, проста прыняўся ды здабыў права грамадзянства факт, што Немцы ёсьць прыяцелямi Беларусаў. Папростаму гэта тлумачылася, што яны далi Беларусам правы, якiх апошнiя даўно ня мелi, гэта значыць далi школы ў роднай мове, мясцовую ўладу ды яшчэ сёе-тое.
Калiсьцi для Януковай наiўнай галавы падзел на сваiх i чужых, ворагаў i прыяцеляў быў куды прасьцейшы. Маскалi й Палякi былi ворагамi. Ад iх беларускi народ дазнаў найбольш крыўдаў i ганьбаваньня, зь iмi вельмi доўга змагаўся за волю. Ад няпамятных стагодзьдзяў, як нейкая ненажэрная й прагавiтая хэўра, лезьлi яны на зямлю, прасякнутую крывёй i потам беларускiм, умошчаную касьцямi нашых продкаў. Быццам свайго iм было мала, мусiць не маглi пражыць на сваiх Мазурах цi Памор'i, Тамбоўшчыне цi Разаншчыне. Вiдаць, што ў гэтых народаў пераважна рабаўнiчы нахiл хi яшчэ што ў нацыянальным характары. А такiя сумежныя народы, як Латышы, Летувiсы цi Ўкраiнцы былi прыяцелямi. Здавалася, што яны таксама жылi пад пагрозаю Масквы цi Варшавы. Праўда, Летувiсы заўсёды гарлапаняць, што беларуская Вiльня - гэта iхны горад. Дык тут, - цi яны нашы ворагi, цi прыяцелi, - на двое бабка варажыла.
Зусiм што iншае - Немцы. Яны й супраць Маскалёў i Палякаў. Адных на лапаткi палажылi, а зь iншымi цяпер змагаюцца. Значыцца, калi згадзiцца з аксiёмай, што вораг твайго ворага ёсьць тваiм прыяцелем, дык Немцы, бязумоўна, маюць быць хаўрусьнiкамi Беларусаў. I цi-ж ня доказам гэткае дружбы было тое, што яны далi Беларусам мясцовую адмiнiстрацыю, дазволiлi адкрыць беларускiя школы? Паадчынялiся вунь беларускiя бiблiятэкi, выходзяць амаль бяз цэнзуры беларускiя газэты й часопiсы.
Праўда навокал такое, здавалася-б, простае аксiёмы, грамадзiлiся некаторыя сумлевы. Як вытлумачыць тое, што Немцы, ворагi Палякаў, пусьцiлi столькi Палякаў у мясцовую, цi, як яе завуць, чорную палiцыю? Чаму гэта палiцыя, з помачай Немцаў, вымардавала так шмат найлепшых, навет выдатных Беларусаў? Чаму пры такiх начальнiках, як акруговы камiсар цi каманданты жандармэрыi загнязьдзiлiся польскiя прастытуткi наводля тае "пiрды" Закшэўскай у Гацях, што супольна з палiцыяй намагаюцца вынiшчаць Беларусаў?
Цi-ж льга паверыць, што гэта ўсё сталася прыпадкам? Бяручы на ўвагу ведамую нямецкую плянавасьць, грунтоўнасьць i дысцыплiну, як гэта ўсё вытлумачыць? Цi-ж магчыма, што ўсё вышэйзгаданае было Немцамi плянаванае й прадугледжанае? А можа... Не, немагчыма... Жах падумаць! Але як вытлумачыць Залатуху? Чым завiнiлi тыя сяляне? Пры чым тут жанчыны, старыя й дзецi? Як гэта можна так усiх, цэлую вёску ў вагонь?
Няхай сабе, па праву прыроды, няма роду бяз выраду. Пэўне-ж, у лесе лындаюць бальшавiцкiя баньдзюгi, рабуюць вакольных сялян, сiлай забiраюць у банды людзей, начамi раськiдаюць афiшкi, у якiх страшэнна адважна "змагаюцца з фашыстамi". Калi ў вёсцы ёсьць iхныя памочнiкi дык трэба iх знайсьцi й пакараць. Але навошта тут масавая адказнасьць? Няхай сабе, як чуваць, бралi ўдзел у тым злачыне Ўкраiнцы... Але-ж яны дзеялi не на сваю руку, а пад загадам Немцаў. Дык чаму Немцы так робяць?
Янук забрыў аж на Гараватку, спынiўся пад дубам Архiпам. Магутны дуб самы надзейны сябра. Пад iм так добра думаецца. Зiрнi ты, Архiп, як сэрца юнака поўнiцца горычай, зрок ягоны блудзiць у цемры, а розум нiяк ня можа натрапiць на нiтачку, каб разматаць прыказачны клубок. Патрэбны новы падыход. Адносна аднаго ня было сумлеву: зьнiшчэньне Залатухi не прыпадковае. Злачынная рука дзеяла ў сiлу нейкага закону. Якога? Трэба, здаецца, пачаць разважаць ад элемэнтарнага. Значыцца, перш за ўсё трэба адказаць на пытаньне: на якiм практычным праве аснована жыцьцё? Гэта ведама ўжо кажнаму дзiцяцi, хаця й не асэнсавана яшчэ iм. Права сiлы бачыш на кажным кроку; яно тарнуецца ўсюды, ад найменшай да найбольшай iстоты, што ходзiць, лётае, поўзае цi плавае. Чалавек, спрабаваў замянiць гэтае прыроднае права сiлы правам маралi, значыцца душы й сумленьня. Вядома, на помач тут прыйшла рэлiгiя, няважна цi хрысьцiянства, мусульманства, буддызму цi гэбрайства. Усе яны блiзкiя ў сваiх прынцыпах. Але колькi людзей карыстаецца iмi?
А нагласьць сiлы вiдаць на кожным кроку, асаблiва-ж вайной, бо вайна ёсьць ня што iншае, як паядынак дзьвюх цi некалькiх фiзычных сiлаў. Гэтта выяўляецца максымальнае практычнае права жыцьця й суадносiнаў мiж людзьмi: хто дужэйшы, той возьме. Дарма, што церпяць нявiнныя. Як права, дзе два дужыя б'юцца, там абавязкова слабому пападзецца.
Янук паставiў пытаньне накш: калi той, што мае сiлу, стараецца яе ўжываць, дык цi-ж ня кiруе ён ею? Ён-жа ня зьнiшчае ўсё i ўсiх безаглядна; ужыцьцё сiлы мае сваю мэту й накiраванасьць. Згода. Дык калi ўзяць,што Немцы лiчаць Беларусаў нейкiмi сваймi хаўрусьнiкамi, даюць iм мясцовую ўладу й свае школы, дык навошта яны спалiлi Залатуху? У вёсцы-ж жылi iхныя хаўрусьнiкi, што прыязна да iх адносiлiся, плацiлi падаткi, старалiся памагчы як мага. Дык пытаньне практычна зводзiлася да наступнага: чаму Немцы, хоць у даным выпадку й рукамi ўкраiнскiх наймiтаў, паляць сваiх хаўрусьнiкаў, мардуюць прыяцеляў?
I вось перад такiм, здавалася зусiм ясным, пытаньнем Янук стануў у тупiку. Пакуль дайсцi да найважнейшага, мусiў узважыць, абмяркаваць i адкiнуць шмат другараднага й наiўнага. Дый запраўды ў ягоных гадох навет дабрацца да такога галоўнага пытаньня ўжо было немалым асягненьнем. Ягоныя равесьнiкi, хаця-б гэны Стась цi навет старэйшы Ўладзiк, нiколi-б такiмi катэгорыямi не патрапiлi думаць. Iм навет у галаве не мясьцiлася думка пра нейкiя глыбейшыя разважаньнi. Працэс сялянскае думкi быў просты: калi аднекуль зьяўлялася вестка, перш за ўсё чалавек хацеў дакладна ведаць "што", а ўжо радзей каторы селянiн запраўды намагаўся адказаць на пытаньне, як сьлед грунтоўна, "чаму" нешта збылося цi здарылася. А гэтта Янук разважаў пра адну з найцяжэйшых праблемаў жыцьця: суадносiны сiлы з мараляй, дабра iз злом i з гэтага выводныя. Дык канкрэтна: чаму Немцы мардуюць i паляць сваiх прыяцеляў i хаўрусьнiкаў?
Калi гэта запраўды так, дык выходзiць, што Немцы або павар'яцелi, або зусiм ня ведаюць, што яны робяць. I адно й другое выключалася. Калектыўна Немцы ня былi вар'ятамi дый ведалi яны, вiдаць, што рабiць. На пытаньне анiяк нельга было адказаць. А можа пытаньне дрэннае? Давай, разваж па слоўцу: Немцы мардуюць сваiх прыяцеляў... Два ключовыя словы: Немцы й прыяцелi...
Янук пачаў з заклапочаньня церабiць свае вясной ужо пабялеўшыя валосы, прадчуваючы, што блiжэй да карэньня дабiраецца. Немцы й прыяцелi, Немцы й прыяцелi... Немцы i... Нешта тут не ў прадку. Немцы абапiраюцца на безагляднай сiле. А цi чалавеку, цi народу, якi базуе ўсё на сiле, надта на прыяцелях залежыць? Скарэй слабому сябра патрэбны, а моцны, значыцца дужы, ён сам чуецца як Бог. Згода. Дык цi адпавядае гэтта слова прыяцель цi навет хаўрусьнiк? I хто яму сказаў, што Немцы прыяцелi цi хаўрусьнiкi Беларусаў?
Раптам нарадзiлася думка. Падсьведама адчуваў Бахмач, што гэта й быў той асноўны, галоўны адказ, да якога вобманцкам, саматугам дабiраўся. Запраўды, калi прыняць мяркаваньне, што Немцы, як Палякi цi Маскалi, прыйшлi на гэтую пакрыўджаную зямлю як рабаўнiкi, новыя паны, махляры, прыгнятальнiкi, дык усё, што навокал адбывалася становiцца ясным, як сьветлы сонечны дзень. Немцы ў лiку ворагаў! Жахлiвая, але праўдападобна добра абаснованая, думка. Адно якая-ж будучыня? Цяпер во спалiлi, разам з жывымi людзьмi, Залатуху. А можа гэткiх злачынаў будуць яшчэ сотнi цi тысячы?
Жах, жах!
У ваблiччы такога нячуванага варварства якое значэньне мае тое, што народ атрымаў права навучаць дзетак у школах у сваей мове, цi тое, што ёсьць пару газэтаў цi часопiсаў беларускiх? Якую вагу мае беларуская нiжэйшая адмiнiстрацыя? Цi калi якi шваб зьбярэ сваюэ здысцыплiнаваную банду, возьме на прыпрэжку якiх Украiнцаў, як у Будславе, ды задумае паехаць i спалiць цэлую вёску разам з жыхарамi, у тым лiку дзеткамi, жанчынамi й старымi, усiмi зусiм безбароннымi й нявiннымi людзьмi, - дык цi яго спынiць якi старшыня вёскi цi старшыня воласьцi зь беларускай адмiнiстрацыi? Няхай адно пiкне, сам першы кулю ў лоб дастане. Гэта хто калi чуў цi бачыў, каб Немец слухаў якога чужога задрыпанага старшыню воласьцi?
А калi так, дык значыцца гэта мясцовая, свая адмiнiстрацыя ня мела ў вачох акупанта зусiм нiякая вагi. Ды не, пачакай-жа. Нейкую вагу мела бо для нечага-ж яму была патрэбная. А для чаго? Зусiм ясна: яна памагала акупанту зьбiраць харчы, падаткi, гнаць людзей на працу, iншымi словамi - ссаць жывыя сокi з паняволенага народу. Няйнакш, так яно й было.
I на пацьверджаньне гэткiх сваiх выснаваў Янук пачаў згадваць нямецкiя зьдзекi над сваймi людзьмi, якiя ён сам бачыў. Амаль ня было чаго згадваць, адно хiба той вуж хурманак, што на гару глыбоцкага пяшчанага гасьцiнцу ня мог з наладаванымi вазамi ўзабрацца, а ён iз Дуняй задалёку прыглядалiся як Немцы сялянаў лупцавалi. Мо й шчасьлiвы, што большага ня бачыў. Ня дай, Божа, бачыць якую Залатуху, цi трапiць у рукi польскай, пад нямецкай камандай, палiцыi, ды стануць перад руляй стрэльбы на расстрэл. Або цярпець цi гiнуць разам з Жыдамi. Жыды, якiя-б яны ня былi, усё-ж гэта людзi. I калi гэта праўда, што Немцы пагалоўна iх вынiшчаюць, дык ганьба Немцам! Што гэта за народ такi? Немец - вораг! Немец - кат беларускага й iншых народаў. Значыцца, як выглядала, найбольш зьдзеклiвая сiла на сьвеце ўзьлезла нам на плечы. Вось адкрыцьцё!
Янук i задаволены быў з таго, што ён сам, бязь нiчыя помачы, дайшоў да разгадкi такое тайны. Не сказаў яму пра гэта простымi словамi анi Антось Дзяркач, анi Кастусь Падгайскi, анi хто iншы. Пэўне-ж, яны пра гэта ведалi, але чамусьцi яму, проста ў рот, пажваўшы, улажыць не хацелi. Хто-ж iх ведае... Цяжка было сумлявацца, што такiя разумныя й пранырлiвыя дзядзькi ня бачылi таго, што яму, як-нiяк, наiўнаму юнаку, раптам стала зусiм зразумелым. Трэба будзе калi, як кажуць, проста з мосту спытацца iх пра гэта.
Тымчасам, думкi вялi далей. Калi Немцы ёсьць нашымi ворагамi, дык на iх палягаць нельга. Наадварот, каб свайго дамагчыся, дык мо калi змагацца зь iмi прыйдзецца. Але як i чым? I каго на помач клiкаць? I як змагацца з такой магутнай, няпераможнай сiлай?
Рад i ня рад быў Янук з прычыны такога жахлiвага адкрыцьця. I ў гэныя юначыя гады падсьведама адчуваў, што яму наканавана было не стаяць бязьдзейна з боку. Ясна, можна было рабiць i так, як захоўвалася вунь бальшыня людзей: пасыўна прыглядалася ўсей гэтай разьнi, забойствам, вынiшчэньню свайго насельнiцтва. Абы iх не краналi. Ого! Што не, дык не! Янук да такiх авечак сябе не залiчаў. Ужо калi прыйдзе момант, што да сьцяны прыпруць, дык ён бяз супрацiву ня дасца. Але, цьфу! Усё-ж, якая дурнiца зь яго: перш, - i самае галоўнае, - трэба ня дацца, каб якi чужы цi свой нячысьцiк да сьцяны цябе прыпёр. Гэта самае галоўнае!
Што, прыкладам, сталася-б, калi-б вораг наважыў зрабiць зь Лiтоўцамi тое, што зрабiў з Залатухай? I гэтта-ж недалёка чыгунка, i тут можа бальшавiцкая галота вылезьцi з Гаравацкае пушчы й падлажыць мiну на чыгунку, раськiдаць у вёсцы якiя афiшкi цi каго сiлай забраць у свае банды. Могуць справакаваць Немцаў, каб i ў вадносiнах да Лiтоўцаў ужылi меры ваеннае адказнасьцi. А калi спосаб пакараньня нявiннае Залатухi быў ня прыпадковым, а нейкай нормай ваеннага часу, дык колькi беларускiх вёсак i колькi людзей можа пайсьцi яшчэ з дымам?
Янук пазiраў на сваю мiрную, залiтую летнiм сонцам, вёску. Танула яна ў садох i прысадах. Нiвы палавелi жытам, зелянелi ярыной, а дзьве сосны шапталi сабе сакрэты на могiльнiку. I тады спрабаваў Янук уявiць, што аднаго дня ягоную родную мясьцiну, як нядаўна Залатуху, возьмуцца языкi агня папялiць... Ды не! Адганяў думкi, як статак назойлiвых аваднёў.
Гэтак, заглыбiўшыся ў бязвыхаднае, Янук зыйшоў з Гараваткi й адно ля гумна пачуў бацькаў голас: - А ты дзе гэта бадзяешся? Бяры во граблi, пойдзем у Пральлю пракосы варочаць.
22
У Гаравацкай пушчы часта пераклiкалiся совы, а ў вёсцы не гарлапанiлi яшчэ першыя пеўнi. На чыстым зорным небе рагацiнай вырысоўваўся гiгант Архiп. Лагодны заходнi ветрык ледзь варушыў лiсьцямi дрэваў. Паважна й таямнiча пахiлiўся паточаны шашалем крыж. Дзесьцi на гасьцiнцы ў лесе затарарахалi па карэньнi калёсы, а ў Лiтоўцах спрасоньня лена загаўкаў сабака. Хто там на гасьцiнцы ў гэту пору ехаў? Палiцыя, цi хто? На станцыi ў Гацях, як заўсёды, кiпеў нiколi няспынны рух. Калi мясцовае насельнiцтва спала за пазачынянымi загадам дзьвярмi, на вулiцах, чыгунках i дарогах гаспадарылi людзi ў мундзiрах.
Апрануты ў летнюю сьвiтку, Антось абмацаў нож за пазухай, выцягнуў зь кiшэнi й пачаў смактаць сакавiтую, што проста таяла роце, ранэтку ды цэлы час пiльна ўзiраўся ў адзiн пункт. Калi гэты недабiтак задумае наведаць бацькоў, дый калi мае прыйсьцi па яго, каб яму "лясьнiчоўка бокам вылезла", дык гэта, здавалася, адзiная дарога, на якой яго неспадзеўкi можна злавiць. Знаў Антось гэту Гаравацкую сьцежку, што вяла ў пушчу, як сваю даланю. Ведаў на ёй кажны гарбок, ламень, ямiнку, кажную пахiльнасьць цi зьмяiную крутасьць. А месца сабе выбраў такое, што падарожнiк нiяк не спасьцеражэ. Прылёгшы-ж збоку, яго можна вельмi лёгка асачыць. Iншая рэч, калi-б чалавек з сабакам зьявiўся. Тады небясьпечна. Але ў запасе меў наган. А тымчасам сядзеў на камянi, кусаў ранэтку й думаў.
Насамперш - Нiна. Калi-б зацяжарыла, цi ня прызналася-б яму? Дый вiдаць было-б, як папаўнела-б. А жанчына дамагалася, каб шлюб узяць ды ўжо не намякала, а проста патрабавала, каб дзiця мець.
- Я з гэным старым лунем колька пражыла... Ён, аказваецца, толька сiлу цяглавую хацеў мець, а не сям'ю. А ты што? Дзяцей баiшся?
Нязручнае становiшча. Трэба было тлумачыць тое, пра што Нiна слухаць не хацела.
- Нiначка, любая мая, - пачынаў лагодным, цiхiм голасам. - Цi ты ўжо забылася, як мы проста зь пекла выратавалiся? Цi цяперака той час, каб дзяцьмi абзаводзiцца?
- Што гэта ты ўсё не перастаеш пра гэна пекла? Выратавалiся, ну й дзякуй Богу. Але-ж цяперака жыць ды дзяцей мець трэба.
Жанчына ў сьлёзы кiдалася. "Бабы, дурасьць. Як гэта да вас гаварыць, каб вы ладам жыцьцё скумекалi?" - разважаў у думках Антось.
- А цi ня вiдзiш ты, што робiцца? Як гэта цяперака дзiця на сьвет пушчаць? Сабе рукi зьвяжаш. Навалач нячыстая людзей б'ець, спакою нi даець, жыўцом палiць. Самiм можа яшчо прыйдзецца гняздо пакiдаць... А тады як зь дзiцём?
I намагаўся спатолiць каханую жанчыну цалункамi, абяцанкамi. Цяжэй было вытлумачыць ей, чаму ад некаторага часу, даведаўшыся ад Захарука пра Лявона, у гумно спаць хадзiў. Справа простая. Таго шалапута, самога цi зь кiм, помсты прагнага, калi зьявiцца ў двор зь вiзытаю, прывiтае Ромка. Антось, каторага Лявон будзе спадзявацца знайсьцi з жонкай у пасьцелi, атрымае ў рукi iнiцыятыву. Нiна зразумела й больш ня лiпла з назойлiвымi пытаньнямi.