Акула К.. Беларусы, вас чакае Зямля (Гараватка - 3) (на белорусском языке)

   - Ого?
   - Дадуць, як гэныя далi, адно рот разяўляй.
   - Ну а паглядзi што унь пiшуць: Бiларусы, вас чакае зямля. От як!
   - Ага, чакаiць. Тры мэтры на паўтара на кожнага!
   - Эх ты, разумнiк гэткi!
   Асноўная ўвага на Захаруку трымаклася. Сядзеў ён, прыгорбiўшыся, на лаве, пугаўём пясок мiж каравых босых ног тачыў. Паволi, дрыжачым голасам гаварыў:
   - У Бярэзьвiцкай цюрме надта-ж многа нашага народу яны, нячысьцiкi, зглумiлi. Немiц кажыць, што гэта Жыды з НКВД так мардавалi, пiрад тым значыцца, як уцiкаць мелi. А гэта яны ў быўшым манастыры наш народ дзiржалi. От гэта я на свае вочы вiдзiў, што многа закатаваных ляжыць. А расказваюць, што надта-ж зьдзеквалiся зь людцаў бедных - вешалi, насы абразалi, вочы выкалвалi, бабам грудзi выразалi, жываты паролi, каб iм, баньдзюгам, на тым сьвеце так давялося!
   - Ах, Матка Боская, людцы бедныя!
   - Яны, сукiны сыны, нiкаторых так зьнявечылi, што родныя свае нi пазнаюць... Божа мой, як паглядзеў я! Нашто ўжо жывот у мяне крэпкi, а чаго кiшкi ня вывернула. А людзей мора, усе сваiх шукаюць!
   - Ты, дзядзька, кажаш, што гэта нашыя людзi. А хто яны?
   Звычайна вясёлы й жартаўлiвы Захарук цяпер абмiнаў сканцэнтраваныя на iм зрок сабраных, быццам сам вiноўнiкам тых злачынстваў быў. На чэрствым сялянскiм твары цень жаху гаспадарыў. Дрыжэлi вусны. Забыўся, што пагасла ў пальцах самакрутка.
   - Многа каго людзi па паперках пазналi. От-жа на двары многа сьледчых дакумантаў валяецца параськiданых. Гэта-ж, мусiць, нячыстая сiла, зьбiралi ўсё ў кучу, каб спалiць, ды ня ўсьпелi. А вецер параськiдаў. Значыцца там судовыя й сьледчыя паперы iзь зьнiмкамi й прозьвiшчамi. Найболi Бiларусаў, а ёсьць Палякi й Жыды таксама.
   - I Жыды забiтыя?
   - А як-жа. А з нашых, кажуць, дык многа папалася гэта каторых нахапалi апошнiм часам пiрад прыходам Немца. Глыбокае, кажуць, Немiц разбамбiў адразу дык тады энкавудэ i ўся бальшавiцкая ўлада пяткi падмазала. Колькi дней нiкога ня было й людзi пападчышчалi крамы, як i гэтта ў нас у Гацях. Але тады гэтыя, нячыстая сiла, вярнулiся яшчо назад i давай, хто папаўся пад руку, проста страляць, або ў Бярэзьвiчы... Дык от так масу народу нашага на той сьвет зьвялi. Ну i кажуць, нахапалi апошнiмi чадамi нашых грамадаўцаў...
   Ледзь варушыў лiсьцем дрэў лагодны лiпеньскi вецер, нярухома стаяла побач гойдаўка. Ля Бураковых прысадаў журботна выў Ромка, а ў Тахвiлiным садзе трашчэла сарока.
   - Каб яго халера, сабаку гэтага! - лаяў Пятух Уладзiмер. - Нiкому нi даецца, нiяк во нi прынадзiш. Саўсiм зьдзiчэiць.
   Сонца за поўдзень хiлiлася. Позна ўчора Захарук з гораду вярнуўся. Сяньня ранiцай прынёс Пятуху Ўладзiмеру афiшкi й папрасiў, каб на клецi папанаклейваў. Ашныраўшы новае, Пiлiпаў Арсень, а там ужо i Аўдоля ягодка па вёсцы навiну разьнесьлi. Неўзабаве пачалi зьбiрацца людзi, iшлi яшчэ й цяпер.
   - З гэтага боку, воддаль ад манастыра, - прадаўжаў Захарук, - выкапалi вялiзную яму й туды закатаваных ськiдалi. Я працiснуўся перазь сьцяну народу й прыгледзiўся: Божа мой, аж нос ад смуроду зарываiць. Як снапы, паськiдваны пластамi, толька што парубнём ня прыцiснутыя. Я спрабаваў лiчыць, але скора зьбiўся. У некаторых дзiркi ў патылiцах пазнаць можна. Гэта-ж так, нячыстая сiла, стралялi. А яшчо ў каторых дык петлi на шыях, а твары так зьнявечаныя, што нi пазнаеш. Бабы навокал галосяць, Божа ты мой! I ўжо надта-ж народ злуець, праклёны толька з вуснаў чуваць. От каб яму тыя каты бальшавiкi ў рукi папалiся, дык мусiць на кускi парвалi-б, скуру пасмамi дзерлi-б. Гэта-ж нi жарцiкi табе. Падумаць, што нарабiлi бальшавiкi!
   Захарук закрыў твар рукамi й дрыжэў. У вачох сьвежай стаяла брацкая магiла нявiнных суродзiчаў.
   - А ягодка-ж мая мiленькая, а Госпадзе мой! - войкнула Кмiтава Аўдоля. - Азьвярэлi саўсiм людзi. А што-ж гэта будзiць?
   - Дык Немiц пушчаiць туды ўсiх, каторыя глядзець хочуць?
   - Во, а чаму-ж не... Ён падахвочваiць яшчо, каб вiдзiлi людзi якiя людаеды гэтыя бальшавiкi. Немiц усю вiну за гэта на Жыдоў валiць.
   - Але-ж ты кажаш, што й Жыды пабiтыя ёсьцека.
   - Ага, ёсьцека, сам вiдзiў. Мужчыны, каторыя пазналi iх, паказвалi мне. Дык, гэта самае, тамака Немцы ваенныя для парадку стаяць, а народ усё чаргой iдзець глядзець туды. Адзiн салдат празь нейкую конаўку, каб усе чулi панашаму паясьняiць усё. Кажа хто нашых людзей катаваў i забiваў.
   "Дзiравы шляхцiц" Паўлоўскi нiякавата азiраўся па бакох, мяркуючы дзе й як ды якое слова ўкiнуць. Пашанцавала яму. Цi прыйшло калi яму ў галаву, што мусiў-бы людзям за дабрату й стрыманасьць падзякаваць? А з другога боку загадка: чаму Косьцiк Сабакевiч i Лявон Шпунт яго ня выдалi? А можа выратавала тое, што адзiн зь першых у калгас запiсаўся?
   Цяпер бянтэжыў яго новы парадак. Што ён прынясе? Каму за ўладу ў вёсцы брацца? I цi нi спатрэбiцца зноў той начальнiцкi капялюш i абшмуляная тэчка?
   - Ну а пра Бурака з бабай ня чуў? - пытаўся Захарука Ўладзiмер Пятух.
   - А дзе падзеўся Антось Дзяркач?
   - Яно-ж пра iх самiх ня чуў, але слухi ходзяць, што нiкаторыя зь цюрмы бралi ды ў Расею гналi. Дык можа й яны туды папалi, гэта значыцца калi яны ў Бярэзьвiчах былi.
   - А ягодка-ж мая, гэта-ж нi дай ты Божа, каб i iх пабiлi. Як-жа гэта можна так над людцамi зьдзеквацца?
   - Ну й што будуць з гэтымi забiтымi рабiць?
   - Цяперака там Немiц ужо зганяiць людзей з коньмi, вывозяць некуды.
   - Ну а як хто свайго знайдзiць?
   - Трупоў раднi аддаюць.
   Дзяд Якуб маўклiва сядзеў на лаве побач Захарука, ссаў сваю неразлучную люльку. Цяпер загаварыў.
   - Дык кажаш многа там яго, каб яго макарэц, гэтага Немца? А хто табе во гэтыя паперкi на сьцяну даў?
   - Дык, гэта-ж самае, казалi на рынку людзi, што Немiц раздаваў. Але мяне тады там нi было, ня вiдзiў што за Немiц. От я задзержыўся на рынку, гляджу - куча людзей, нешта чытаюць i гаворуць, дык i я туды. Нейкi дзядзька й мне афiшкi ўруку тыцнуў. Вязi ў свае сяло, - кажыць, - нiхай людзi чытаюць. Дык я й прывёз. Але мне здаецца, што я яшчо адну цi болi iх меў, ды запхнуў недзiка...
   Кiнуўшы даўно патухлы недакурак, Захарук шарыў па кiшэнях.
   - А цi многа там таго Немца, каб яго макарэц спапялiў? - пытаўся дзед Якуб.
   - Ды ёсьцека. Вунь i на станцыi, i гiмназiю занялi, усюды iх. Але, гэта, кажуць, праездам. Ага, во яна, гэта самая паперына.
   Ён выняў зь кiшэнi й разгарнуў невялiкi, як на дзьве бачыны сшытка, шэры лiст друку.
   - Хто тут найлепi прачытаiць? - зiрнуў навокал дзядзька. - От ты. Янук, чытай, нiхай усе слухаюць.
   Янук падыйшо-ў да Захарука, узяў пакамечаную паперку, прыглядаўся ей.
   - Да жыхароў вызваленых тэрыторыяў! - пачаў юнак. - Вялiкая й няпераможная Нямецкая Армiя вызвалiла вас ад жыда-бальшавiцкага гвалту. Дзякуйце за гэта Вялiкамуi Правадыру Нямецкага Народу Адольфу Гiтлеру.
   - Крапчэй ты, ядрыт тваю палку, бо нi чуваць!
   - Ну добра, добра, чытаю-ж... Для канчальнай перамогi над бальшавiзмам вы мусiце падпарадкоўвацца й памагаць Нямецкай Армii. Для ўстаўленьня парадку й бясьпекi на вызваленых землях загадваецца наступнае: здаваць нямецкiм уладам усю зброю. За ўкрываньне зброi - сьмерць.
   За супрацiў нямецкiм уладам - сьмерць.
   Выдаваць нямецкiм уладам дэзэртыраў i ўцёкшых палонных з Чырвонай Армii. За перахоўваньне iх - сьмерць.
   Па захадзе сонца, ад гадзiны восьмай у гарадох i мястэчках, да шостай ранiцы нельга хадзiць па вулiцах бяз пропускаў.
   Жыды ня маюць нiякiх правоў. Адносна iх будуць выданыя спэцыяльныя загады. За перахоўваньне Жыдоў i помач iм - сьмерць.
   У пытаньнях гаспадарчага й грамадзкага парадку, да часу ўстанаўленьня цывiльнае ўлады, зьвяртацца да мясцовае нямецкае камандатуры.
   Янук скончыў чытаць, яшчэ прыгледзiўся вялiкаму й прыгожаму шрыфту ды аддаваў загад Захаруку.
   - Ды навошта яна мне? Павесь на сьцяну.
   - Сьмерць, сьмерць ды сьмерць. Здорава! - сказаў Тодар Кмiт.
   - Ну а што ты думаiш, Немiц з табой цацкацца будзiць, калi нi паслухаеш? - сказаў Уладзiмер Пятух. - Парадак трэба-ж...
   - Ну парадак трэба. Дый глядзi, многа камунiстаў пахавалася.
   - Ну а пра Жыдоў ня чуў болi? - пытаўся Захарука дзед Якуб. - Што зь iмi? Чаму iм права нiякага?
   - Людзi кажуць, што Немiц iх здорава прыцiсьнiць. Нiбыта ў Польшчы пазганяў iх i дзержыць асобна ды на работу пад канвоем ганяiць. А так нiякiх правоў нi маюць. Хто-ж яго ведаiць, што ён тутака зь iмi рабiць будзiць. Ужо каму як каму, а Жыдом, вiдаць, ад Немцаў пападзецца.
   Гутарка расплылася. Кажнаму рупiла свае думкi пра пачутае выказаць. Да гурту ля Ўладзiмеравай клецi тымчасам прывалюхаў Сымон Пятух. Аброслы твар, з роту тарчэла смуродная казiная ножка. Зашмуляная сьвiтка, неадлучная аладка-кепка на галаве. Згорблены, ён, быццам напалоханы заяц, асьцярожна кiваў на бакi, як-бы баяўся каб хто на яго сабаку ня спусьцiў.
   - Эй, Сымон, як тамака калхоз твой? - жартаваў Алесь.
   Лiтоўскi гультай ня прывiтаўся зь людзьмi, дый не хацеў, вiдаць, усiм на воку быць. Калiшняя пэўнасьць i нахабнасьць зьнiклi iз зношанага твару. Заклапочаны, ён ня мог людзям проста ў вочы глядзець.
   - Дык-жа... Яно-ж, гэтага... - пачаў нязьвязна, пазiраючы на поўныя кпiнаў твары. - Ты-ж, Алесь, знаiш, што людзi ўжо свой статак i ўсё другое разабралi й таго каўхозу як i ня было... Ды, значыцца, чорт знаiць, што Немiц зробiць...
   - Якi-ж такi зь цябе гаспадар, калi ўся твая гаспадарка распаўзлася?
   - Ат, кiнь Алесь, кепiкi строiць.
   - А дзе-ж Шпунт i Павалiцкi Хвёдар? - спытаў Тодар Кмiт.
   - Ды нiдзе ня вiдаць, - адказаў Уладзiмер Пятух. - Ня чуў, Сымон?
   - Ня чуў. Можа дзе каля дому хаваюцца.
   Калгас разьвязаўся бязь нiякiх "урачыстых мiтынгаў" i пануканьняў, як толькi людзi пранюхалi, што прыгонная ўлада галаву скруцiла. А тыя першыя нефартунныя перадавiкi кажны сваё, быццам згаварыўшыся, дамоў пацягнулi. Сявенькавы-ж хлявы, дзе трымалi агульнае дабро, пусткай цяпер сьвяцiлi.
   5
   На паўночна-ўсходнiм водшыбе Гацяў, на абшырным плоскiм сугры, у засенi лiпаў, клёнаў ды бярозаў, прытаiлася на выгляд шустрая, iз аднэй, наводля конусу, вежай, малая драўляная царква. Пабудаваная, згодна мясцовых многалетак, яшчэ за прапрадзедаў сiвых, яна, вiдаць, у гэны адлеглы час зьмяшчала ў сябе падчас малебенаў сьцiплы мясцовы гурт вернiкаў. Здаравенныя круглякi хвоi, здольнымi рукамi дапасаваныя й аснованыя ў хворме крыжа на каменнай аснове трывалка вытрымалi напор лiхалецььцяў часу. Звонку сьвятыню пакiнулi без ашалёўкi. Галоўныя дзьверы й карнiзы ды абрамоўкi вокнаў мясцовыя мастакi аздобiлi нацыянальнымi, павыразанымi ў дрэве арнамэнтамi. Нутро абабiлi дошкамi, а дбайлiвыя рукi мастака ўпрыгожылi сьцены размалёўкамi рэлiгiйных здарэньняў. Каторы з гэных сiвых прадзедаў, мастак-самародак, аздабляў нутро, ён унёс у царкоўнае мастацтва лёкальны элемэнт. Прататыпамi апосталаў i сьвятых ажылi людзi зь мясцовымi рысамi, адзеньнем, прасякнутыя сокамi роднае зямлi, што ведалi цану поту й балючага мазыля. Калi голуб, як дух сьвяты, на аднэй iконе лунае ў паветры над Ярданам, дык на iншых жаваранак спадарожнiчае сьвятым мучанiкам у iхных вандраваньнях для праслаўленьня Ўсявышняга й загаеньня ранаў блiжняга.
   Асаблiва мясцовы калярыт ажываў на Сёмуху, калi зьмешаны з ладанам пах бярозак дурманiў галаву, лёгкi вецярок лашчыў шматкаляровыя касынкi на галовах схiленых у малiтве жанчын, што ў набожнай скрусе згуртавалiся перад аўтаром i вонках сьвятынi.
   Як грацыёзная дзеўка, апранулася ў сваё пышнае хараство прырода. Урачыста шапталiся вакол гонкiя бярозы, лiпы й клёны, у пчалiным гудзе млелi краскi. На ўзлесьсi, ля шэрагаў калёсаў, адганяючы нястомных аваднёў, фыркалi конi й гiмнам спад неба суправодзiлi голас сьвятара галасiстыя жаўранкi. Зiрнуўшы на грамаду вернiкаў на ўлоньнi прыроды, прыслухаўшыся хваласьпевам хору, ды водгукам жыцьцядайнай вясны, трэба было лiтаральна згадзiцца з тым, што "ўсялякае дыханьне хвалiць Госпада".
   Царква нагадвала прыгожа змайстраваную цацку, умела й арганiчна ўпiсаную ў мясцовы пэйзаж. Але ад часу сiвых прапрадзедаў, за доўгiя й часам бурлiвыя дзесяцiгодзьдзi, ня вытрымала яна столькi глуму, як за кароткiх паўтара гады бальшавiцкае акупацыi. Насамперш улады зрабавалi зь вежы звон, а мясцовыя бязбожнiкi-актывiсты, у хмельным прыплыве вандальскага камунiстычнага энтузiязму, выламалi дзьверы, пабiлi вокны, зьнявечылi iконы, дэкарацыi й царкоўныя кнiгi. Як бедная й зганьбаваная сiрата, мiж магiльных помнiкаў, чакала сьвятыня новага ўваскрошаньня й сьвятлейшых дзён.
   Царква калiсьцi належала да Слабодзкае, кiлямэтры чатыры з гакам адлеглае парафii. Гактары два царкоўнае зямлi спанукалi вернiкаў яшчэ за часоў польскае акупацыi пабудаваць гэтта новую й большую сьвятыню. Прырост мясцовага праваслаўнага насельнiцтва патрабаваў гэтага. Чужыя ўлады не дазволiлi, бо йшло гэта ў разрэз зь iхнай плянавай асымiляцыйнай палiтыкай. Тут-жа побач, быццам дзеля таго, каб задэманстраваць хто тут валадар i ў якой мове Бог нiбыта лепш модлы разумее, вырасла новая аграмадзiна мураваны польскi рымска-каталiцкi касьцёл.
   Зь няпамятных часоў малая гацкая сьвятыня ажывала колерамi рэлiгiйнага фэсту на Сьвятога Яна. Гэтак было й падчас польскага глуму. У сьвяты дзень босыя сялянскiя ногi вандравалi сюды навет з далейшага навакольля й зусiм невялiкая доля вернiкаў магла ўмясьцiцца ў сярэдзiне сьвятынi, бальшыня-ж малiлася на траве перад фронтам яе. Побач, у некаторай адлегласьцi, на сталох пад палатнянымi стрэхамi гаспадарылi розныя крамнiкi, пераважна з цукровымi прадуктамi, рознымi булкамi й абаранкамi, марозiвам i багацьцшм лёгкiх напiткаў. Традыцыйна з фэсту без гасьцiнца для дзетак цi раднi нiхто не вяртаўся.
   Хоць ад часу новага "вызваленьня", гэтым разам з захаду, да фэсту Сьвятога Яна быў надта-ж скупы лапiк часу, традыцыя веры спанукала да акцыi новага аднаўленьня. Мясцовыя руплiўцы, паразумеўшыся iз слабодзкiмi сьвятарамi й здабыўшы дазвол у нямецкай камандатуры, закасалi рукавы. Вымялi, пазьбiралi й спалiлi на вогнiшчы агiдны бязбожнiцкi хлам, памылi падлогу, сьцены, аўтар, iконы, падсьвечнiкi й харугвы. Таму, што бязбожнiкi панiшчылi царкоўныя кнiгi, наказалi сьвятаром, каб захапiлi свае.
   Позным паабедзьдзем пад купальскi вечар нiзка шнуравалi над лугамi ластаўкi й розныя недарэчнасьцi выраблялi вароны ды iншыя птушкi. Пару дзён трымала млява сьпякота, а пасьля, як казалi мясцовыя знахары надвор'я, як у мяшку завязала. Сьмелых шукальнiкаў расьцьвiўшае кветкi папарацi, зусiм пад поўнач, неба прывiтала маланкамi й громам. Абложныя хмары хлынулi сакавiтым, спорным дажджом. Вецер заядла змагаўся з чубамi садоў, прысадаў i лясоў, ды ўжо каля другiх пеўняў узяўся начыста разьмятаць неба. Зарнiцы зазьзялi на ўсходзе маестатычным, спадзяваньнi на вечнае адраджэньне ўлiваючым у душу хараством i прачнулiся сымфонiяй у кустарнiках салаўi. Сонца прывiтала новы дзень лагоднай мацярынскай усьмешкай. Сьвежасьцю цалавалiся адмалоджаныя дубровы й лясы, рана ўскатурхалася звонкагалосая зязюля й хлёсткiм клекатаньнем выпрастаў на бусьлянцы даўгую шыю грацыёзны птах. Над ацьверазеўшымi ад млоснасьцi гонямi палёў зазьвiнелi жаўранкi.
   Межамi мiж нiваў, нацянькi праз палi й лугi, польнымi дарогамiй бальшакамi йшлi i ехалi людзi. Ужо недалёка ад царквы, прысеўшы на траве, абувалi чаравiкi дзеўкi. Прагавiтая вайна ў чужой краiне сквапна трымала ў сваiх абдымках дзяцюкоў, а таму рэдка зьвiнеў вакол гарэзьлiвы дзявочы сьмех. Ля пахiленага вакол могiльнiку тыну, лiпаў i бярозаў паспарнела ў параўнаньнi зь мiнулымi гадамi сям'я жабракоў. Там, дзе некалi з бойкiм гармiдарам масьцiлiся й гандлявалi крамнiкi, цяпер, над узбуйнеўшымi на конскiм кале краскамi, пырхалi матылi.
   Калi старэнькi слабодзкi пратаярэй аберуч падняў над галавой Сьвятое Эвангельле ды дрыжачым ад хваляваньня голасам засьпяваў "Благаславёна царства Тваё", тады ў вадказ ўзьняўся й шырака ў вялiкай грамадзе разьлiўся "амiн". Царква, што кагадзе скардзiлася забiтымi дзьвярмi й вокнамi, ажыла цяпер урачыстымi малiтвамi й сьпевам. Яе нанава высьвяцiлi.
   Ужо пасьля вынасу Сьвятых Дароў фырканьнем двух матацыклаў па дарозе зь мястэчка аб'явiла сябе новая ўлада. Грукат скрыгатам уварваўся ў набожную атмасфэру вялiкага натоўпу вернiкаў. Сотнi вачэй насьцярожана сачылi чатырох жандармаў. Узброеныя, у шлёмах, яны спынiлiся воддаль машыны й павольна наблiжалiся да грамады. Крайнiя ўжо манiлiся расступiцца, каб новым вяльможам дарогу ў сьвятыню даць, як тыя спынiлiся, перакiнулiся мiж сабой скупымi словамi ды хутка ад'ехалi.
   Слабодзкi айцец пратаярэй, у асысьце малодшага сьвятара, што памагаў яму вялiкай парафiяй загадваць, для казаньня выйшаў ад аўтара аж на сходы перад дзьвярмi.Ягоны павольны цьвёрды бас добра чулi ўсе прысутныя.
   - Дарагiя браты й сёстры ў Хрысьце!
   Сьвяткуем сяньня нараджэньне Яна Прадвесьнiка, званага Хрысьцiцелем, Прарока, якога паслаў нам сам Госпад Бог, каб хадзiў i прапаведаваў усiм аб вялiкiм прыходзе на зямлю Сына Божага Iсуса Хрыста. Айцец наш нябесны дбаў пра дзяцей Сваiх, створаных на вобраз i падабенства Яго, але ведаючы недасканаласьцi характару людзкога, лiчыў патрэбным падрыхтаваць людзей, каб дастойна прынялi на зямлi Сына Свайго адзiнароднага. Вы чулi сяньня ў Сьвятым Эвангельлi пра зьяўленьне ангела Гаўрыiла да старога сьвятара Захарыя зь весткай, што жонка яго Альжбета народзiць сына, якому ён дасьць iмя Яна й каторы мае падрыхтаваць людзей да сустрэчы Збавiцеля. Стары Захары не паверыў ангелу Гаўрыiлу, а той за недавер зрабiў яго нямым аж да часу нараджэньня сына.
   Калi Ян Прадвесьнiк вырас, пасьля доўгага прабываньня ў пустынi, вярнуўся да людзей ды навучаў народ пра таго, што вось-вось мае прыйсьцi й катораму Ён казаў, "я недастойны адвязаць паскi на абутку нiог Яго". Хадзiў Ян Хрысьцiцель па Юдэi й навучаў людзей, каб трымалiся законаў Майсея, каб старалiся ачысьцiцца ад грахоў сваiх. Быў ён бескампрамiсным у змаганьнi з усяляiкм злом i не спатураў нiкому, хто сьляпым на гвалт i несправядлiвасьць прыкiдваўся. Дзiва няма, што людзi, якiя тады ўладу мелi ды якiм Ян Прадвесьнiк упiкаў за грахi iхныя, абрушылiся з помстай на вялiкага Прарока. Яна Хрысьцiцеля вязьнiлi, а пасьля адсячэньнем галавы пакаралi Яго.
   Можна спытаць: чаму-ж так сталася, што сам Госпад Бог, паслаўшы Прарока Свайго на зямлю, каторы прапаведваў вялiкi прыход Сына Свайго адзiнароднага, дазволiў грэшнiкам зьдзеквацца зь Яго, а потым Яго сьмерцю ўкараць? Адказ на гэта просты: шлях да збаўленьне вядзе празь цярпеньне й няма збаўленьня без пакутаў. Якраз во на прыкладзе такiм, як ахвярнае жыцьцё Яна Хрысьцiцеля, Госпад Бог паказаў нам, што без ахвяры няма ачышчэньня ад грахоў. Самi цяпер ясна бачыце, што сiла ўсюды верх трымае, яна ня лiчыцца нi з навукай Хрыстовай, нi з тымi, што за Збавiцелем сьледам iдуць.
   Вы былi сьведкамi таго, што нячыстая бязбожная сiла зрабiла гэтта ў нас, колькi зьдзекаў i глуму прынесла, колькi нявiнных людзей забiла або на вялiкiя пакуты паслала. Сьветчаньнем сказанага ёсьць i наша сьцiплая, пабудаваная некалi рукамi нашых продкаў сьвятыня. Яе зьнявечылi, пашкодзiлi, а пасьля зачынiлi. Мы яе, зганьбаваную й пашкоджаную, як маглi ачысьцiлi й нанава высьвяцiлi. Малiлiся тут нашыя продкi, малiлiся й далей будзем малiцца будзем мы й нашыя дзецi. Прасiць будзем Усявышняга, каб трымаў нас у ласцы й апецы Сваей, каб не пакiнуў у бядзе й глуме, каб ператрываць мы маглi страшныя часы, каб зямелька наша родная й народ наш вытрымалi навалу жахлiвае сiлы.
   У павольны й зроўнаважаны, эмацыянальна насычаны сьвятароў голас улучыўся новы элемэнт. Ледзь-ледзь чутна дрыжэла паветра. Яшчэ поўнасьцю не праверанае вухам дрыжэньне адчувалася ўсей iстотай, паступова й няўхiльна ўзмацнялася. Людзi пачалi пазiраць адзiн на аднаго, конi ля вазоў стрыглi вушамi, ёрзалi нагамi. Думкай паглыблены ў казаньне сьвятар на колькi часiн стрымаў свой язык, але зараз-жа намагаўся прадаўжаць.
   - ...самi бачыце да чаго здольны чалавек, калi ня будзе трымацца навукi Хрыстовай, калi на ўслугi д'ябла пойдзе. Тады спануканы сатаной, будзе iлгаць, абкрадаць, калечыць, зьдзеквацца, забiваць. Бо чалавеку, якi так цi накш мае сiлу i ўладу ў руках, сатана нашэпча, што Бога няма, што сам ён ёсьць найбольшай сiлай на сьвеце.
   Гацi ляжалi ў сумежжы галоўнага шляху з захаду на Полацак, Вiцебск i Маскву. Пылiлiлся некалi вакольныя дарогi пад капытамi коньнiцы вялiкалiтоўскiх (беларускiх) князёў i гэтманаў, маскоўскiх i казацкiх атаманаў, войскаў Напалеона, а ўжо пазьней легiёнаў Пiлсудзкага й атрадаў Гая. Дзiва няма, што й цяпер магутныя сiлы Бэрлiну, з гарластым крыкам "Москаў капут!", лявiнай катастрафальнага зьнiшчэньня сунулiся па зямлiй цесным зрабiлi неба. Як сьвет сьветам, нiколi не пралятала тут вялiкая колькасьць самалётаў i намагайся, як хочаш, а ня ўявiш псыхiчнага дый навет фiзычнага эфэкту на звычайных сялян такога жахлiвага гулу, каторы бязь нiякага папярэджаньня створаць раптам самалёты, лiтаральна закрыўшы неба. Гэтак даслоўна сталася.
   Цяжкiя бамбавозы ад краю да краю чыстага, ласкава-блакiтнага неба зьзялi, як прыгожыя сярэбраныя цацы. Плылi, здавалася, паволi, ды ў гэнай павольнасьцi й зарганiзаванасьцi, паралiжуючы страшэнным гулам усялякi рух пад сабою, выглядалi жахлiва маестатычна. Вернiкам пры царкве, увагай сканцэнтраваным на сьвятары з крыжам перад пагвалчанай сьвятыняй, зьяўленьне ў небе здалося ў вышэйшай меры нярэальным.
   Перамогшы першы жах, захопленыя падлёткi пачалi наперабой лiчыць. Хвалiлiся некаторыя пасьля, што аж да пяцiсот далiчылi. Дрыжэлi зь перапалоху, iржалi, тузалi вупраж конi ля вазоў. Быццам спаралiжаваныя, паразяўляўшы раты, пазiралi ўверх i жагналiся людзi. Старэнькi пратаярэй, заглушаны грандыёзнай сiлай зьверху, паволi перажагнаўся, зiрнуў на сьвятара побач сябе. Сьцiснула зiхатлiвы пазалочаны крыж дрыготкая рука, а ў вачох, каторыя ўжо так шмат нядолi й цярпеньня бачылi, зазьзялi iскрынкi жаху. Куды-ж лятуць i каму зьнiшчэньне нясуць гэтыя цудоўныя апараты сьмерцi?
   Прайшло пару хвiлiнаў пасьля пралёту бамбавозаў. Людзi цiха гаманiлi, але аглядалiся на сьвятароў, што быццам заварожаныя, стаялi ў дзьвярох сьвятынi. Гул паволi ацiхаў i ў тэй цiшы чуткае вуха злавiла скрып драбiн i лякатаньне колаў з боку касьцёлу.
   - Бачылi сiлу? - пачуўся цяпер ужо даволi рэзкi й паднечаны голас пратаярэя. - Цi патрабую вам казаць яшчэ тое, што казаў раней, а менавiта, што сiльны чалавек, спануканы д'яблам, аб'явiў сябе Богам? I падумайце пра насьледкi гэтага.
   Скрыпучы й паднечаны сьвятароў голас абарваўся. Вернiкi зь няўцямнасью пазiралi адзiн на другога, шапталiся.
   - А цяпер памолiмся да Вялiкага Прарока Яна Прадвесьнiка й да Госпада нашага Iсуса Хрыста, каб загаiлi раны зямелькi нашай, каб панаваў гэтта мiр i дабрабыт, каб не адлучаныя былi дзеткi ад матак, жонкi ад мужоў i каб ня плакалi над магiламi родныя, каб ня множылiся ўдовы й сiроты, каб вярнулiся дамоў забраныя чужынцамi на вайну дзяцюкi нашыя i каб не спадарожнiчала нам, мiрным, i Госпаду адданым людзям, гора й няшчасьце. Памолiмся за выбачэньне грахоў i папросiм Госпада, каб трымаў нас у ласцы й апецы сваей.
   З такiмi словамi сьвятар крыжам дабраславiў вернiкаў i са сваiм асыстэнтам накiраваўся ў царкву. I неўзабаве з кагадзе зганьбаванае й новавысьвячанае сьвятынi палiлiся малiтвы й мэлёдыi хору.
   I тады вернiкi, што малiлiся звонку, пачалi прыглядацца калясцы, што тарахценьнем сваiм зьвярнула на сябе ўвагу адтазу пасьля пралёту бамбавозаў. Дакладней гаворачы, калясцы ўважна прыглядалiся з прычыны яе жабрачага выгляду. Змораны, запылены, спацелы конь, проста галава мiж пярэднiх ног вiсiць, рэбры да самага найменшага палiчыш, - ледзь валачыўся, хiляючыся на бакi ў аглоблях. Збоку йшоў зьняможаны, худы, аброслы, у абноскi апрануты мужчына, галава абвязана шэрай хусьцiнкай, а на возе сядзела маладжавая, з выгляду вельмi стомленая жанчына. Каштанавыя валосы, з пасмамi сiвых, распаўзьлiся спад квяцiстай хусткi, а бочы яе зь нейкай зьбянтэжанасьцю азiралiся навокал, не знаходзячы, здавалася, нiякага пункту апоры. Зношаная фуфайка дапаўняла яе хворы выгляд. Звычайна гнаявы панарад з драбiнамi па бакох сьвяцiўся пусткаю, апроч подсьцiлкi iзь сьвежай травы.
   Жанчына спынiла свой зрок на парэпаных босых нагах. Левая, перавязаная нiжэй калена, чырванела закарэлым пятном. Мужчына, стомлены, вiдаць, даўгой хадою, спынiў каня. Той лянiва махнуў галавою, каб адагнаць аваднёў i мух. У царкве вернiкi падыходзiлi да крыжа.
   - От, Нiна, дзякуй Богу, прыехалi, - сказаў змораным голасам мужчына да спадарожнiцы.
   - Ага... Ну дык што? - спытала Нiна.
   - Паглядзiм. Сваiх знайдзiм.
   Пiлiпава Аксеня, што ўжо справiлася крыж пацалаваць дыразглядалася дзе й зь кiм на траве для абеду разлажыцца, падыйшла да групы ля возу. Яна зь няўцямнасьцю ўважна прыглядалася жанчыне на возе, мужчыну побач яе, а тады твар Аксенiн распрамянiўся радаснай усьмешкай.
   - Нiна, а божачкi мае, Нiначка, дык гэта-ж ты! Антось, родненькi, Госпадзе мой! Людцы добрыя, бяжыце сюды, гляньце хто тутака да нас прыехаў!
   Аксенiн голас поўнiўся радасьцю й зьдзiўленьнем. Паўлюк Бурак зь Нiнай Бурачыхай i Антось Дзяркач трапiлi ў сквапныя абдымкi НКВД амаль разам i каля ўзьнялася ваенная бура, асаблiва-ж пасьля выкрыцьця жахаў у Бярэзьвiчах, лiтоўскiя сяляе страцiлi спадзяваньнi, што яны вернуцца.
   Пачуўшы Аксенiн усхваляваны голас, неўзабаве лiтоўскiя людзi абкружылi каляску й яе пасажыраў. Цяжка было веры вачом даць, што гэты зьняможаны, худы мужчына зь вялiкiм заростам на твары - гэта той самы шустры, бадзёры, вынаходлiвы, паваротлiвы i языкаваты ды зусiм хлёсткi дзяцюк, што некалi прывандраваў з польскай мабiлiзацыi. А жанчына гэна, у агiднай абшмулянай ватоўцы, з пасмамi сiвых валосаў, некалi прывабнымi, а цяпер горычай перапоўненымi вачмi, гэта тая-ж Бурачыха, прыгожая й жыцьцярадасная, што некалi магла навет старэйшага за сябе скнэру Паўлюка ўходаць. На яе прыгожым, ладна-сьветлым некалi твары паказалiся першыя зморшчыны.
   - А людцы мае, чаго-ж стаiцё? - гаманiла Аксеня. - Вазьмiце-ж во пасадзiце iх, дайце iм есьцi цi пiць, можа хочуць...
   Антось, якому ўжо цi мала хто трос руку ды якога засыпалi пытаньнямi, адазваўся: