Страница:
Hej w gore szklanice,
niech szybko plynie czas,
nigdy, przenigdy
nie zgniebia nas!
Песьня прылятала дзесьцi зь левага боку, з трэцяй цi чацьвертай камэры. У маладым мужчынскiм тэнары - зьнямога й разам сквапнасьць нязьведанага, бадзёрасьць i сумлевы. I песьнi гэнай, i тэнару таму цесна ў менскай вязьнiцы таксама, як цесна там i Януку. Усё ягонае цяперашняе навакольле чатыры, некалi зялёныя, а цяпер шэрыя, запэцканыя сьцены камэры й круглы "ваўчок" у дзьвярох. А з другога боку. пад самай стольлю, пядзя неба праз краты.
Зьняможаны, - так хацелася пiць! - сядзеў у камэры сам, на чужых нарах журыўся. Усе пайшлi на працу, пад канвоем, дзесьцi ў нейкiх менскiх развалiнах падбiраюць хлам. А ён, Янук, яшчэ да суду павiнен у камэры сядзець. Пасьля мо й яго на працу пусьцяць.
Дзесьцi на змроку, з бойкiм голасам, у лiку iншых, прыйдзе з працы пензенскi злодзей Мiшкiн, ён-жа камэры гаспадар. Яго ўлада. Спрабуй, не паслухай. Ля яго ацiраецца мянчанiн, пабiты воспай твар, чырвоны п'янiцы нос, Кабылкiн. Ён вечна ў той чырвоны нос нешта гугнявiць. I яшчэ прыйдзе некалькi людзей, а можа навет i хто з "новабранцаў" зьявiцца. На нарах даволi месца для чатырох, а рэшта на халоднай цэмантовай падлозе сьпiць. Найнавейшыя пачынаюць ад парогу, ад гадкай сьмярдзючай парашы, каторую ачышчаюць раз на дзень.
Праўда, нiхто не пачынае ад парашы два разы, а Янукова пачынаньне даўно мiнула. Першую ноч прачнуўся, як у камэры, перапоўненай да адказу, нехта ня трапiў у мэты й яго абмачыў. Цемра. Юнак вылаяўся, стукнуў чалавека ў балючае. У вадказ - праклёны Мiшкiна, адтуль, зь верхнiх нараў, дзе ён побач сваiх падачак спачываў. Трохпавярховы мат i пагроза: - Не перастанеш, сукiн сын, так я тебе сейчас носом!
Hej w gore szklanice,
Niech szybko plynie czas...
Голас Паляка крыху ацiх. Цiкава, што за чалавек. Пэўне-ж за нейкую палiтыку, а можа за спэкуляцыю сядзiць. Скарэй за апошняе. Iх, гэтых спэкулянтаў-анткаў на шляху Вiльня-Менск маса. Зь iмi й Бахмач сюды трапiў. Мусiць i яго за спэкулянта палiчылi, хоць яны й ня пыталiся.
У канцы лiстапада Лявон i Янук, падарозе зь Вiльнi дамоў, каб прывезьцi харчоў, наважылi ў Менск заехацца. Нельга сказаць, каб Менск падарозе ляжаў, але юнаком, зь iх прыгоднiцкай натурай, як-жа яго абмiнуць. Да гэнага часу Загорны нiколi ў сталiцы ня быў i, наслухаўшыся пра яе ад Бахмача, загарэўся ахвотай.
Цягнiком ехалi "на зайца". У Вiльнi проста амаль немагчыма было дастаць дазвол на праезд чыгункай ад мясцовага нямецкага камiсара. Злажы заяву, пачакай два цi тры месяцы й пасьля таго яшчэ на двое бабка варажыла. Спэкулянты падкуплiвалi ўраднiкаў за грошы й прадукты, а бедныя студэнты мусiлi галадаць. Ехаць "зайцамi" небясьпечна. Нямецкiя кандуктары, часта пры помачы жандармаў, праводзiлi дакладную кантролю пасажыраў з таварных вагонаў, бо ўсе асабовыя вагоны займала войска.
Маладосьць i рызыка, - мiж iмi трэба было-б знак роўнасьцi паставiць. Паколькi ў нашых гэрояў хапала аднае i было ўволю другога, у канцы лiстапада, далёка ўбок ад свае радзiмы, яны ў Менск заехалiся. Прыехалi ранiцай, найперш зайшлiся да Нiны Рашкевiчыхi на Камароўцы, заглянулi ў рэдакцыю беларускiх газэтаў, дзе Янук атрымаў сьцiплы ганарар за свае вершы й карэспандэнцыю зь Вiльнi. Пасьля аблазiлi й авгледзiлi цэнтар гораду, зазiрнулi на Чэрвеньскi рынак, зайшлiся ў рэстаран, дзе наелiся смачнай капусты й бульбяных аладак з лоем.
Як на дзiва, вечар быў цёплы й цiхi, шамацела яшчэ пад нагамi лiсьце ля калiшняга ўнiвэрсытэцкага гарадка й не спраўляў хаўтураў мiж руiнаў вецер. Хлопцы былi ў добрым настроi, жартавалi воддаль ад вакзалу ля "таварняка" iз спэкулянтаў, якiя, абладаваўшыся рознымi валiзамi, мяхамi й iншымi кошыкамi, ужо сплывалiся сюды на падарожжа ў Вiльню. Да адходу цягнiка заставалася даволi часу. Руiны гораду расплывалiся ў змроку, нiхто сьвятла не палiў, адно гучным жыцьцём кiшэла войска ля сваiх "нур фюр дойчэ" кухняў i цягнiкоў. Анткi, збыськi й iншыя малгосi, быццам куры на курасадню, усаджвалiся ў таварныя вагоны, дзялiлiся апошнiмi навiнамi пераклiкалiся розныя знаёмыя. Сярод iх юнакi чулiся быццам дома. Як-нiяк, гэта была гамонка ("гвара") так добра iм ведамага вiленскага рынку.
Янук, як пасьля шмат каму расказваў, улез аж дзесьцi ў сярэдзiну вагону й толька пачаў разглядацца, дзе падзеўся сябра, як сталася нешта нязвычайнае. Пачулiся крыкi i з двух бакоў вагонаў зьявiлiся зялёныя мундзiры. Янук намагаўся клiкнуць сябру, але той ужо недзе зьнiк. Неўзабаве вайскоўцы сiлай пачалi выкiдаць людзей з вагонаў i зусiм iхным багажом, ставiлi iх ў калёну, абкружылi канвоем i загадалi йсьцi. Янука быццам маланка сьцебанула. Арыштавалi!
Побач чыкiльгалi анткi й малгосi, праклiнаючы пад нос, валачылi цяжкi багаж, якога заўтра ранiцай чакалi на вiленскiм рынку людзi. Адно Янук трымаў рукi ў кiшэнях i прыглядаўся мурлатым людзям у зялёным. Усе яны шырокаплечыя, як-бы хто на адну мерку iх выбраў. На рукавох Бахмач спасьцярог чырвона-бела-чырвоныя шчыткi. "Латышы, каб вы пагарэлi. Поскудзь. Пэўне-ж зь мясцовага СД". Маладому юнаку давялося ўжо бачыць розных акупантаў i паразiтаў, а такiх вось сустрэў упяршыню. Што гэта за народ? Калi ён быў, адкуль узяўся? Казалi людзi ў Лiтоўцах, што гэта яны вымардавалi ўсiх Жыдоў у глыбоцкiм "гетто". I прыгадалася iншае. Зь iншага часу й тэрыторыi: латыскiя стралкi на стражы кастрычнiцкай рэвалюцыi. Калi зьняможаныя вязьнi з турмы народаў ськiнулi ярмо, пачалi на ногi станавiцца, свае нацыянальныя дэмакратычныя дзяржавы будаваць, бацькi во гэтых мурлачоў узялi зброю, каб стануць на старожы ленiнскае брыды-пачвары, што тады ледзь пры жыцьцi ў пялёнках лiпела. Гэтыя нелюдзi памаглi пачвары ўздужэць, клыкi выгадаваць, каб пасьля мiлiёны нявiнных спажываць магла.
Янук ня скончыў яшчэ сваiх разважаньняў на латыскую тэму, а ў галаве стаяў Лявон. Дзе-ж ён падзеўся? Можа дзе йдзе з боку, прыглядаецца куды вядуць iх. Калёна, чалавек больш сотнi, затрымалася перад высокiм зялёным плотам, адчынiлася недзе сьпераду брама й людзi ўвайшлi ў абшырны двор, якi з трох бакоў замыкаў грозны ў цемры, двухпавярховы будынак. Краты ў вокнах. Вязьнiца!
Час першай сустрэчы зь вязьнiцай заўсёды пасьля згадваўся Януку з дрыготкай жаху. Холадам праймала. Да гэнага часу пра вязьнiцы чыталася нешта ў лiтаратуры, iх бачылася ў кiно, пра iх чулася ў апавяданьнях старых людзей, пра iх сьпявалася ў тужлiвых, на тэму "дайце мне волю й сонца" песьнях. Ведалася, што людзi пры ўладзе трымалi за кратамi тых працiўнiкаў, якiя iхнай уладзе не хацелi падпарадкоўвацца з палiтычных цi грамадзкiх мяркаваньняў. I яшчэ здавалася, што за кратамi сядзелi людзi дрэнныя, пэўне-ж вiнаватыя, што кары нейкае заслужылi. Янук нiколi ня мог уявiць, што гэтая страшная будынiна стане ўпоперак ягонай, Бахмачовай, дарогi, што паглыне ў сваё цёмнае й сьмярдзючае нутро яго, наiўнага й нявiннага юнака.
Першы раз вязьнiчныя дзьверы зачыняюцца за табой зь нейкай жахлiвай фiнальнасьцю. Нешта зрываецца з упарадкаванага пульсу твайго нутра. Глухi скрыгат завесаў цi ўдар дзьвярэй адразае цябе ад дарагога, незаменнага вольнага сьвету, дзе як-нiяк ты сам сабой загадваў. Апынуўся ты ў дзiўным, цесным, што цябе душыць, затхлым, брудным лябiрыньце. Там нехта, табе зусiм недаступны, камплетна табой валодае, сочыць кажны твой рух, кажны крок. Спачатку вобмацкам i наўгад пачынаеш усьведамляць новую iснасьць. У гэтым, табе новым, для цябе нярэальным сьвеце ты ёсьць абсалютнай нiкчэмнасьцю, макулiнкай пылу, якую можа дзьмухнуць, падхапiць i панесьцi ў нябыт якi хочаш вецер. Усьведамленьне свае нiкчэмнасьцi тым больш усёпаглынаючае i ўсёзьнiшчальнае, калi ўявiш сваю поўную бясьсiльнасьць навет перад гэтым вартавым, што сочыць за табой як пастух за статкам вунь праз гэнае "воўчае вока", або й перад тым вунь мурлом, што налiвае табе ў бляшанку баланду. Папрасi ў яго больш, дык палонiкам па лбе атрымаеш. Усьведамленьне нiкчэмнасьцi ўзмацняе й веданьне таго, што ўсе духоўна-маральныя вартасьцi, на якiх ты ўзгадовываўся ад малога, у гэтым будынку ня маюць нiякiх правоў грамадзянства, значэньня, зусiм ня iснуюць. Слабасьць вядзе да роспачы, а тая родзiць сумлевы, што ў чалавечай душы побач дрэннага iснуе й добрае.
Усьведамленьне нявiннасьцi нараджае пратэст. Калi-б Янук думаў рацыянальнымi катэгорыямi, хутка прыйшоў-бы да выснаву, што паланеньне яго зьявiлася зьбегам розных непрадугледжаных абставiнаў. Вайна й хаос, цi навет, калi хочаце, панаваньне безагляднай сiлы, ствараюць дасканалыя для гэтага перадумовы. Спэкулянты, каторых пару вагонаў на нейкi загад забралi й пагналi ў вязьнiцу, таксама пэўне-ж былi нямiла зьдзiўленыя такой выпадковасьцю. Як-нiяк, пропускi каштавалi iм. За гэны кошт яны, мусiць, спадзявалiся мiнiмальнай бясьпекi. Але з гэнымi ўладамi, наверсе, што абсалютную сiлу маюць, цацкацца нельга. Iм вось уздумалася, зь нейкай прычыны, узяць усiх збыськаў, анткаў i малгосяў ды завалачы ў вязьнiцу й бясьсiльнымi аказалiся тыя чыгуначныя "райзэшайны". Дарма, што да гэтага часу знаў ты чыгуначную ўладу, грэў рукi кандуктару. У абдымках гэтай маленькай, капрызнай хвалi апынуўся й зусiм нявiнны юнак зь Лiтоўцаў. А Лявону, каторы, вiдаць, спасьцярог Латышоў, як прыблiжалiся ды мо й ня мог сябру перасьцерагчы, удалося ўцячы.
Пратэстуе запертая ў клетку птушка. У яе, як вядома, птушыны, значыцца нiякi розум. Яна б'ецца крыльлямi аб сьцены, цi вокны, часта на сьмерць забiваецца. Чалавек накшы. Ён разважае. I пратэст яго можа быць больш ёмкi, калi розум падказвае, што цябе вязьняць бязь нiякае прычыны.
Сьцьвердзiўшы сваю нявiннасьць, Янук узяўся пiсаць просьбы вязьнiчным уладам, каб яго звольнiлi, што ён, вiдаць, трапiў сюды праз памылку. Пiсаў, калi паперы мог ад вартавых атрымаць, панямецку, муштраваў свае мазгi, рацыянальна тлумачыў выпадак, дзякуючы якому тут апынуўся. Лiсты цi просьбы гэтыя аддаваў вязьнiчным сторажам, якiя звычайна абяцалi перадаць iх начальству вязьнiцы. Цi перадавалi, цi не, невядома, але Янук нiколi нiякiх адказаў на iх не атрымлiваў. I тады паўтараўся цэлы працэс. Янук пачынаў пiсаць новую просьбу. Яму адно сказалi, што каб сядзеў да суду, а калi суд адбудзецца то яму скажаць за што ён сядзiць i колькi тэрмiну зьняволеньня мае. Адылi нiхто не сказаў яму як мае адбывацца суд. Гэта значыцца вязьнi махалi рукамi й гаварылi, што нiколi нiкога на суд ня выклiкаюць, што калi й запраўды такi ёсьць, дык ён, мусiць, тайны. Януку раiлi сядзець спакойна й чакаць свае долi, якая-б яна ня была-б.
I Янук сядзеў, бiў вошы, якiх тут, вiдаць, завялiся мiлiёны. Прасядзеўшы ўжо амаль месяц, хлапец вельмi зьдзiвiўся, што не атрымаў нiякiх вестак ад свае раднi й сябраў звонку. Цi-ж нельга было якiм чынам якую вестку пераслаць? А гэты новы вязьнiчны сьвет быў настолькi для яго таёмны, што каб даведацца дзе й што робiцца ды як робiцца, ня ведаў-бы каго пра гэта спытацца. Вартавыя зь вязьнямi не гаварылi, на нiякiя пытаньнi не адказвалi. Да каго зьвернешся?
Памяталася, калi адно яго пасадзiлi, Янук адразу заявiў, што гэта, пэўне, нейкая памылка, што вось тут адразу, ледзь не ў наступную хвiлiну, разгледзяць яго справу й абавязкова выпусьцяць. Прысутныя ў камэры, - было гэта вечарам упацёмку; навокал цябе маса твараў, цела й смуроду, - голасна разрагаталiся.
- Ты что, западнiчок, верно? - пачуўся голас зь верхняе нары.
- Як гэта?
- Ну да ты iз западнай?
- Ага.
- Вiдно ты зелененькiй... Сколько цебе лет?
- Васемнаццаць. А чаму?
- Да, вiдно. От сматры, сейчас раскроецца дзьвер i цебя выпусьцят. Га-га-га.
Дружны голасны рогат.
Лепш было-б, каб той Мiшкiн цi Кабылкiн пакiнулi цябе ў супакоi. Яны прафэсыянальныя зладзеi, а можа й забойцы. Паслухай iхную гутарку, калi пачнуць мiлую мiнуўшчыну згадваць. Цi ня "ўсесаюзнага стажу" гэтыя зладзеi? Як вэтэраны войнаў, успамiнамi свайго запраўднага цi ўяўнага гэройства зьняможаныя душонкi лашчаць, гэта яны апавядаюць пра свае "подзьвiгi": калi й як ды каго абакралi, якiя, маўляў, зь iх спэцы, хто й каму ды калi горла перарэзаў. Пасьля перабiраюць ведамых прастытутак, якая зь iх i як... Аж млосна пабочнаму слухачу ад такiх апавяданьняў становiцца. Некаторыя "барышнi" й цяпер iм "падачкi" валакуць. Такiя людзi, як гэтыя два, у вязьнiцы быццам у гатэлi жывуць. У iх i добры хлеб, i сала, i масла, i табакi ўволю, i гарэлка навет. Ёсьць у iх сувязi iз такiмi кабылкiнымi й мiшкiнымi ў iншых камэрах. Вартавы, мясцовы менскi Беларус, што шэсьць чалавек на працу кажны дзень iз стрэльбай водзiць, не баiцца, што Мiшкiн уцячэ. У iх паразуменьне. Вартавому-ж неяк жыць трэба. У яго, магчыма, ёсьць дзесьцi жонка й дзецi, цi яшчэ хто, каторых кармiць i апранаць трэба. А Мiшкiна добра ягоная зладзейская сетка забясьпечвае. Там нешта й вартавому перападзе.
Каб даведацца нешта пра вязьнiцу цi якiя верхнiя спрунжыны начальства, або суды, - разважаў Янук, - дык трэба было-б Мiшкiна цi Кабылкiна пытацца. Але як ты да iх у давер улезеш, калi для iх ты - "шпана", ды каб яшчэ якая мясцовая, дык не, "западная". Чорт знае, што за шпана гэта, - нi рыба, нi мяса. Янук хутка спанатрыў, што мiж гэнымi зладзеямi "усесаюзнага значэньня" i iншай "шпаной" утварылася нябачная, але зусiм рэальная сьцяна. У зладзеяў свае, Януку няведамыя нормы. I мова iх iншая, чым Янукова, i iз звычайных людзкiх адносiнаў яны кепiкi робяць.
Вязьнiчны сьвет цiкавы, адно яго разглядаць умець трэба. Апроч антыграмадзкага элемэнту, колькi-ж прыпадковых людзей сюды трапляе! Вунь гэны дзядзька ў лапцёх i палатняным армяку - сеянiн-калгасьнiк спад Заслаўя. Укiнулi яго кагадзе i да адказу напханую камэру, а ён, ня гледзячы на свой паважны век, расплакаўся..
- Пайшоў я гэта ў лес, каб якога сучча наламаць, - казаў дрыжачым голасам, празь сьлёзы. - Чым-жа хату нагрэеш? А тутака, чорт вас ведае адкуль, каб вы галовы паскручвалi, палiцаi й Немцы наляцелi. Ну й да мяне: ты парцiзан! Вы жартуеце, мусiць, кажу я iм. - Якi зь мяне парцiзан, я во прыйшоў сукоў якiх насеч, бо ў хаце мерзьнем. У мяне во толькi, кажу, тапор, прыйшоў якую сухастоiну сьсеч цi што. А яны, каб iх трасца, слухаць ня хочуць, мяне каленкам у зад дый пагналi. От вам i партызана знайшлi. Гы-гы-гы.
Вёска беларуская, простая й няхiтрая, у менскую вязьнiчную камэру заглянула. Пабачыўшы такую, нiчым няпрыкрытую, наiўную шчырасьць, вязьнi змоўклi.
- Так есьлi ты працiзан, так прызнавайся, сукiн сын, такую тваю! раўнуў Мiшкiн.
Гэты дысананс у агульным настроi, калi людзi ў адзiн момант спалучылiся пачуцьцём перад нейкай, хвалюючай iх зьявай, выклiкаў дзёркую рэакцыю з кута:
- Змоўк-бы ты, басяк нензенскi! Цi ня вiдзiш, што дзядзьку нiзашто ў турму ўпяклi?
Мiшкiн злосна зiрнуў у кут, але нiчога не сказаў.
Nigdy, przenigdy
nie zgniebia nas!
Голас бадзёрыўся. Цiкава, цi гэтаму сьпеваку хто калi звонку памагае. Калi ён спэкулянт, дык яго напэўна забясьпечваюць сябры, а калi якi палiтычны, дык можа забярэ калi яго той зялёны грузавiк, што кажную ранiцу ў вязьнiчны двор прыяжджае, набiрае палiтычных вязьняў i пад зброяй вязе некуды, адкуль iм павароту няма.
Нейкi тыдзень цi што пасьля арышту, апынуўся Янук, у лiку вялiкай грамады людзей, у лазьнi. У прасторнай, пустой, сьцюдзёнай залi з цамантовай падлогай, сабралi разам мужчын i жанчын ды загадалi распранацца. Нiколi раней у жыцьцi ня бачыў Бахмач так шмат голых людзей у адным гурце. Стрыглi ўсiм валосы, дый ня толькi на галовах. Згаладалы й слабы целам, Янук з поўнай абыякавасьцю разглядаў жаночыя постацi. Закрывалiся, як маглi, маладыя дзяўчаты. Магчыма мiж iх ёсьць "праступнiкi" наводля таго дзядзькi спад Заслаўя, магчыма i iх "партызанамi" зрабiлi...
Шэра й агiдна! Жаночая постаць - краса, якую сваймi памазкамi ўвекавечнiлi майстры "мадоннаў", якую абсьпявалi выдатныя мастакi слова, станула перад Януком, бяздушным Молахам сапхнутая на дно нядолi. Тое, што iншым натхненьне стагодзьдзямi прыносiла, Януку паказалi зганьбаванае й шэрае. Цi-ж гэта ня кара найбольшай меры? Некалi юнак спрабаваў свае крыльлi ў паэзii. Мiлы быў яму кажны, удала створаны вобраз жанчыны цi то ў Купалы, Коласа, Байрана цi Багдановiча. I наводля тых, удалымi майстрамi слова створаных вобразаў, юнак уяўляў сабе жанчыну ня толькi духова, але й фiзычна. Пра фiзычны выгляд такiх, як Дуня, думалася накш. Але-ж жах падумаць, што й тут, у гэтай празяблай "лазьнi", магла быць тая самая, як ягоная, нечая Дуня.
Думкi й думкi, удзень i ўночы. Сьвету агiдны твар! Ён, гэты сьвет, так раптоўна й нечакана павярнуўся да Янука сваiм балючым, змораным тварам. Ад яго цяпер, а можа нiколi ўжо не ўцячэш. Моцна i ўчэпiста цябе ў сваiх абдымках трымае, на самае пакутлiвае дно валачэ. Сьвет у якiм навет Бога трохпавярховым матам лаюць, дзе канчаецца ўсялякая людзкая годнасьць, пашана, прызваiтасьць.
Некалi ў савецкай школе давялося Януку наслухацца, як Якуба Коласа пасадзiлi ў менскую вязьнiцу за нейкую настаўнiцкую нелягальную рэвалюцыйную акцыю. Гэтак бальшавiкi цьвердзiлi. Хто ведае, як там запраўды было. Ну але-ж сядзеў той Якуб Колас цi ня ў гэтай самай вязьнiцы некалi. Можа й якiя вершы выдумляў тут. Цiкава, дзе i ў якой камэры... Янук спачатку трапiў у 83, а пасьля ў 102 i iншыя. Ну й што з таго, калi дзядзька Колас гэтта сядзеў, калi во навет у гэтай самай камэры ды ў гэтай самай пазыцыi, што й ты, Янук? I што табе, Янук, ад веданьня таго палягчае? Сьмешна!
У галаве два галасы спрэчку вялi. Адзiн - дзiцячая, зялёная, вялiкая наiўнасьць, пылка-iмпэтны рамантызм, што ўва ўсiм нечага нязвычайнага й важнага шукаў. Iншы - рашчараваньне, скептыцызм, народзiны цынiзму. Гэты апошнi - прадукт цяжкой i балючай жыцьцёвай рэальнасьцi. Праўда, яшчэ празь яго часта прабiвалася нотка аптымiзму. Вiдаць, што гэты другi голас цяпер больш адпаведны, ён пазбаўляе небясьпечных для жыцьця iлюзiяў. Два галасы спрачалiся й змагалiся, удужкi бралiся. А галодны й аслабелы юнак на сьценах камэры, дзе вольнае месца было, "Жыве Беларусь!" пiсаў.
Змаганьне за жыцьцё - гэта змаганьне за тое, каб Беларусь жыла. Кажнае ейнае дыханьне, кажны ўздрыг, кажны рытм пульсу ўлiвае ў цябе сiлу, бадзёрыць, да акцыi клiча. Яна - твая альфа i амэга, сьвятая сьвятых. Насамперш Бог, а пасьля яна, Матка. I ў брудных сьценах камэры лягчэй трываць, ведаючы, што навет у крывавых ваенных муках яна жыве, церпiць i змагаецца. I расьце. Думка пра Беларусь - гэта праменьчык сонца ў душы тваей, як вунь той, што праз гэнае маленькае, закратаванае ваконца ў вязьнiцу загляне.
Ды не! Прамень сонца адтуль не загляне ў камэру. Каб вас чэрцi! Акно тое-ж з паўночнага боку. Людзi, што плянавалi вязьнiцу, забаранiлi ў яе доступ сонцу. З паўдзённага боку, кажуць, суцэльная сьцяна. Чаго добрага, сонца думкi пра волю нарадзiць можа. I тады небясьпечна.
Не, не пакарыць вам ужо яе, гэтай новай, Януковай, Беларусi. Яе юнак сустракаў у вясковай школе, у Вiленскай Беларускай Гiмназii, чуў яе ў дрыжачым сьвятаровым голасе на фэсьце Яна ў Гацях, распазнаў у дыдактычна-практычным голасе Антося Дзеркача i ў бацькоўска-сяброўскай гутарцы агранома Падгайскага, захапляўся ёю ў гiстарычных вандроўках настаўнiка Сабалеўскага. Але найлепш яе пазнаў i з захапленьнем прывiтаў, ох, як моцна з радасьцi тады сэрца бiлася! - у маршы юнакоў i юначак з Саюзу Беларускае Моладзi на менскiм бруку. Улетку, пасьля паўдня, iшлi калёнай па вулiцы 25-га Сакавiка. Iзь песьнямi. Юнакi сьпераду, юначкi ззаду. Куды iшлi? Цi гэта так важна ведаць? Прыгледзься iм. Цi не яны, як паэт казаў:
ад гоману бароў,
ад казак вечароў...
Зялёна-шэрыя, з хатняга саматканага палатна, мундзiры. На шапках пагонi. Палатно, пэўне-ж, Беларуская Самапомач сабрала й вопратку пашыла.
Як шырока i далёка
Беларуская зямля,
Заклiкае вёску горад,
Клiч магутны юнака.
Звонкiя юнацкiя галасы й роўны маршавы крок. "Клiч магутны юнака" глохне ў бясконцых руiнах. Пад нагамi, на бруку абвестка: Тодар Лебяда. Загубленае жыцьцё. Менскi Гарадзкi Тэатр. Яе, мусiць, вецер сарваў. Жыцьцё было загубленае. Iхных бацькоў i матак, i сваякоў, i iм самiм рыхтавалася. А якое яно заўтра будзе? У гарне ваеннага лiхалецьця налiваюцца й буйнеюць маладыя галасы:
Гэй, з намi, гэй, з намi радамi!
Юначка, юнак!
Бяры ты, бяры ты, нясi ты,
Сяброўскi наш знак!
Дарма, што навокал руiны, дарма, што й цяпер зьнялюдзелыя чужакi тузаюць i рвуць на кавалкi беларускае цела. Там, дзе жыцьцю наканавалi сьмерць, нешта ўсё-ж прыжываецца. Цьвёрды крок, упэўненыя галасы, мэлёдыя бадзёрасьцi й лёту да сонца, да новага жыцьця. Насуперак волi варвараў, мэлёдыя прарываецца, трывае, стараецца прыжыць, каб нязломнай волi жыцьця аддаць належнае. Як мiла, пазiраючы на гэтых юнакоў, табе на сэрцы!
Сяньня сiлы маладосьцi
Сорам дома марнаваць...
Вялiкая й магутная ты, Матка Лiтва. Тваей крывёй чужакi стагодзьдзямi ўпiвалiся й дурманелi. Гнёзды тваiх дзетак раськiдалi, жылы з твайго цела выцягвалi. Аднаго часу, навет без панiхiды, мёртвай цябе абвесьцiлi й iмя тваё забаранiлi памiнаць. А ты, у муках страшэнных, змагалася, перараджалася-адраджалася й выжыла. Колькi разоў ты ярмо намагалася ськiнуць, аковы няволi парваць! Наперакор чужым варварам, ты не памерла. Наадварот. Вунь па менскiм бруку йдуць вястуны новага жыцьця.
Трэба шчыльнымi радамi
Йсьцi радзiму будаваць!
Гэй, з намi...
Юнакi тыя ў Януковых гадох. Яны й цяпер дзесьцi на занятках, цi ў школе. Iз тым ведамым клiчам: "галоўнае - не хвалявацца, а спакойна перажоўваць страву". Ёмка сказана. "Перажоўваць страву", каб "радзiму будаваць". А Янук, iхны аднагодак, мог-бы быць разам iзь iмi, у тым самым супольным узьлёце да сонца. Але цяпер ён сам. Капрыз лёсу закiнуў яго ў камэру вязьнiцы. А можа гэта Бог яго спэцыяльна выпрабоўвае? Для чаго? Гэта хiба Яму, Богу, ведама.
Дзесьцi ў школе ў Лiтоўцах зроўнаважаным крокам, сканцэнтраваная, маршыруе перад дзеткамi Дуня. Значыцца не маршыруе, але паволi ходзiць. Дуня любiць перад вучнямi хадзiць. Хада памагае думаць i ўсiх на воку трымаць. А ейны спакойны голас апавядае дзеткам пра Нёман i Дняпро, Вяльлю й Нарач, i Заходнюю Дзьвiну. Часьць дзяцей мае пiсьмовую лекцыю. Як-бы хацелася Януку, каб нейкi дыван-чарадзей перакiнуў яго зь менскай вязьнiцы ў Дунiну школу, каб хоць на момант зiрнуць на мiлы тварык, пацешыцца васiльковымi вачанятамi, глянуць на пяшчотныя вусны.
У вязьнiцы шмат чаго й каго iдэалiзуецца. Для Янука Дуня Макатунiшка гэта ўжо ня звычайная рагатуха гарэзьнiца, а нейкая зусiм недаступная сьвятоша, ледзь ня ангел. Як казаў у iншым зьмесьце вялiкi паэт: колькi цанiць цябе трэба, адно той спазнае, хто цябе страцiў...
"Няўжо-ж, няўжо я Дуню страцiў?" - думаў Янук.
Горкiя сьлёзы хлынулi раптоўна на бледны й сухi твар. Глыбокi плач пачаў тузацць грудзьмi. Воля сьлёзам. Але яны хутка перасохлi й асталося зьняможанае ўздыханьне.
На калiдоры пачулiся крокi й галасы спынiлiся ля дзьвярэй. У замочыне заскрыгатаў ключ. Людзi вярталiся з працы. Янук мiгам ускочыў з нараў.
31
Дуня Макатунiшка й Нiна Бурачыха (цяпер Дзеркачыха) дрыжэлi ў нары ад холаду й страху. Выскачылi проста з нагрэтай пасьцелi. Добра, што абутак i вопратку схапiлi, якая, дзякуючы Антосевай мудрасьцi, якраз такой нагоды пры ложку чакала. Цяжка было-б сказаць, цi дрыжэлi больш з холаду цi перапалоху. I адна, i другая ня толькi баялiся слова вымавiць, каб, баранi Божа, бандыты наверсе не пачулi, але турбавала кажную зь iх занадта раптоўнае, з паднечаньня, бiцьцё сэрца. А тыя, наверсе спынiлiся й перасталi пад нагамi рыпець масьнiцы.
- Глядзi, Лявон, коўдра адкiнутая, пасьцеля цёплая. Яны, гэтыя фашысцкiя блядзi, недзiка саўсiм нiдалёка.
Голас памяркоўна-разважны, ядавiты, помсты прагны.
"Хто-ж гэта такi? Цi ня Павалiцкi Хвёдар?" - думала Нiна.
- Дык дзе-ж яны могуць быць, калi з хаты не ўцяклi?
Жанчыны, здавалася, зусiм спынiлi дыханьне. Так добра iм ведамы Лявонаў голас гэтта-ж над падлогай, проста над iхнымi галовамi азначаў нямiнучую загiбель, калi бандыты будуць кемлiвымi й спасьцерагуць пад ложкам, закрыты дзьверцамi, прарэз, што вядзе ў склеп. Амiн усяму. Нiна, дрыжачая, зубы сьцiснула: "Антоська, родненькi мой саколiк, дзе ты? Пастку-ж ты на iх змайстраваў. Зьявiся во цяперака, памажы нам. Божа, зьмiлуйся, памажы!"
Упоцемку Дунiна рука аблапiла й моцна сьцiснула ейную далоню i як-бы новай i спорнай сiлай ў Дзеркачыху ўлiлася. Збоку-ж сяброўка... Можа як парадзяць з гэтай пошасьцяй... А можа там, - быць-жа ня можа, каб нiхто не пачуў i ня бачыў iх, як сюды йшлi, - можа як перададуць палiцыi ў Гацях. Быць ня можа, каб ратунак ня прыйшоў.Гэты басяк, пэўне ў лесе зусiм зьдзiчэў. Колькi пазьдзекуецца, пакуль Богу душонку сваю аддасi...
А тыя наверсе стаялi, разважалi нешта, Каб iх чорт узяў! У гэны дзень, пасьля раньняга зьмярканьня, Дуня доўга працавала над школьнымi сшыткамi, пры мiзэрным сьвеце лямпы. Зусiм бяз практыкi навучаньня адна на чатыры клясы ў школе вёскi, дзе некаторыя старэйшыя вучнi й цяпер яе "Макатунiшкай жабоцькай" называлi ды не хацелi слухаць, Дуня цягнула, як магла. Патрабавалася надзвычайнае адвагi й вытрываласьцi. Ня гледзячы на кусьлiвыя языкi некаторых вяскоўцаў, Дуня ўцягнулася, дысцыплiнай i пасьлядоўнай працай пачала здабываць зусiм заслужаны аўтарытэт. А працы ўсё прыбывала.
I ў той зiмовы вечар, школьнае скончыўшы, Дуня разгаманiлася зь Нiнай. Разважалi насамперш пра сваiх дзяцюкоў. Бядуючы па сваiм Янучку, якi, быццам у ваду, недзе ў Менску ў вязьнiцы прапаў. Дуня аж сьлязу пусьцiла. А Нiна наадварот, - сама бадзёрылася й Макатунiшцы памагала.
- Цi помнiш, Дунiчка, як ты да нас першы раз жыць прыйшла? Казала-ж я табе тады, што ўсё на добры лад пойдзiць. Так i было. Нi бядуй i па сваiм саколiку, бо надта-ж малады ён i тую цюрму пiражывець ды да цябе вернiцца.
I прыгадала Дуня час, як да Нiны перабралася.
- Хадзi, Дунiчка, да мяне, - сказала добразычлiвая Антосева жонка, калi аднойчы Дуню на дарозе са школы спаткала. - Як-жа табе там быць, як-жа ты на лекцыi прыгатаўляiшся? Цi-ж я нi знаю, як цесна ў вас? Дык хадзi, во ў мяне лепi табе будзiць, дый мне куды вiсялей... Знаеш, як мой Антоська ў палiцыю пайшоў, сама-ж я. Кажыць мне, што мяне ў Гацi забярэць, ну але пакуль тое будзiць, дык мне маркотна самой...
I Дуню ня трэба было доўга спанукаць. Сама ведала, што з маткай, сёстрамi ды дзяцьмi ўдома ёй ня месца. А пры школе жыць ня было дзе. Дык гэтта Нiна, - няхай Бог ёй здароўя прыспорыць, - як на выручку выбегла. Ужылiся скора. Дуня абяцала Нiне за харчы плацiць, але тая замахала рукамi.
niech szybko plynie czas,
nigdy, przenigdy
nie zgniebia nas!
Песьня прылятала дзесьцi зь левага боку, з трэцяй цi чацьвертай камэры. У маладым мужчынскiм тэнары - зьнямога й разам сквапнасьць нязьведанага, бадзёрасьць i сумлевы. I песьнi гэнай, i тэнару таму цесна ў менскай вязьнiцы таксама, як цесна там i Януку. Усё ягонае цяперашняе навакольле чатыры, некалi зялёныя, а цяпер шэрыя, запэцканыя сьцены камэры й круглы "ваўчок" у дзьвярох. А з другога боку. пад самай стольлю, пядзя неба праз краты.
Зьняможаны, - так хацелася пiць! - сядзеў у камэры сам, на чужых нарах журыўся. Усе пайшлi на працу, пад канвоем, дзесьцi ў нейкiх менскiх развалiнах падбiраюць хлам. А ён, Янук, яшчэ да суду павiнен у камэры сядзець. Пасьля мо й яго на працу пусьцяць.
Дзесьцi на змроку, з бойкiм голасам, у лiку iншых, прыйдзе з працы пензенскi злодзей Мiшкiн, ён-жа камэры гаспадар. Яго ўлада. Спрабуй, не паслухай. Ля яго ацiраецца мянчанiн, пабiты воспай твар, чырвоны п'янiцы нос, Кабылкiн. Ён вечна ў той чырвоны нос нешта гугнявiць. I яшчэ прыйдзе некалькi людзей, а можа навет i хто з "новабранцаў" зьявiцца. На нарах даволi месца для чатырох, а рэшта на халоднай цэмантовай падлозе сьпiць. Найнавейшыя пачынаюць ад парогу, ад гадкай сьмярдзючай парашы, каторую ачышчаюць раз на дзень.
Праўда, нiхто не пачынае ад парашы два разы, а Янукова пачынаньне даўно мiнула. Першую ноч прачнуўся, як у камэры, перапоўненай да адказу, нехта ня трапiў у мэты й яго абмачыў. Цемра. Юнак вылаяўся, стукнуў чалавека ў балючае. У вадказ - праклёны Мiшкiна, адтуль, зь верхнiх нараў, дзе ён побач сваiх падачак спачываў. Трохпавярховы мат i пагроза: - Не перастанеш, сукiн сын, так я тебе сейчас носом!
Hej w gore szklanice,
Niech szybko plynie czas...
Голас Паляка крыху ацiх. Цiкава, што за чалавек. Пэўне-ж за нейкую палiтыку, а можа за спэкуляцыю сядзiць. Скарэй за апошняе. Iх, гэтых спэкулянтаў-анткаў на шляху Вiльня-Менск маса. Зь iмi й Бахмач сюды трапiў. Мусiць i яго за спэкулянта палiчылi, хоць яны й ня пыталiся.
У канцы лiстапада Лявон i Янук, падарозе зь Вiльнi дамоў, каб прывезьцi харчоў, наважылi ў Менск заехацца. Нельга сказаць, каб Менск падарозе ляжаў, але юнаком, зь iх прыгоднiцкай натурай, як-жа яго абмiнуць. Да гэнага часу Загорны нiколi ў сталiцы ня быў i, наслухаўшыся пра яе ад Бахмача, загарэўся ахвотай.
Цягнiком ехалi "на зайца". У Вiльнi проста амаль немагчыма было дастаць дазвол на праезд чыгункай ад мясцовага нямецкага камiсара. Злажы заяву, пачакай два цi тры месяцы й пасьля таго яшчэ на двое бабка варажыла. Спэкулянты падкуплiвалi ўраднiкаў за грошы й прадукты, а бедныя студэнты мусiлi галадаць. Ехаць "зайцамi" небясьпечна. Нямецкiя кандуктары, часта пры помачы жандармаў, праводзiлi дакладную кантролю пасажыраў з таварных вагонаў, бо ўсе асабовыя вагоны займала войска.
Маладосьць i рызыка, - мiж iмi трэба было-б знак роўнасьцi паставiць. Паколькi ў нашых гэрояў хапала аднае i было ўволю другога, у канцы лiстапада, далёка ўбок ад свае радзiмы, яны ў Менск заехалiся. Прыехалi ранiцай, найперш зайшлiся да Нiны Рашкевiчыхi на Камароўцы, заглянулi ў рэдакцыю беларускiх газэтаў, дзе Янук атрымаў сьцiплы ганарар за свае вершы й карэспандэнцыю зь Вiльнi. Пасьля аблазiлi й авгледзiлi цэнтар гораду, зазiрнулi на Чэрвеньскi рынак, зайшлiся ў рэстаран, дзе наелiся смачнай капусты й бульбяных аладак з лоем.
Як на дзiва, вечар быў цёплы й цiхi, шамацела яшчэ пад нагамi лiсьце ля калiшняга ўнiвэрсытэцкага гарадка й не спраўляў хаўтураў мiж руiнаў вецер. Хлопцы былi ў добрым настроi, жартавалi воддаль ад вакзалу ля "таварняка" iз спэкулянтаў, якiя, абладаваўшыся рознымi валiзамi, мяхамi й iншымi кошыкамi, ужо сплывалiся сюды на падарожжа ў Вiльню. Да адходу цягнiка заставалася даволi часу. Руiны гораду расплывалiся ў змроку, нiхто сьвятла не палiў, адно гучным жыцьцём кiшэла войска ля сваiх "нур фюр дойчэ" кухняў i цягнiкоў. Анткi, збыськi й iншыя малгосi, быццам куры на курасадню, усаджвалiся ў таварныя вагоны, дзялiлiся апошнiмi навiнамi пераклiкалiся розныя знаёмыя. Сярод iх юнакi чулiся быццам дома. Як-нiяк, гэта была гамонка ("гвара") так добра iм ведамага вiленскага рынку.
Янук, як пасьля шмат каму расказваў, улез аж дзесьцi ў сярэдзiну вагону й толька пачаў разглядацца, дзе падзеўся сябра, як сталася нешта нязвычайнае. Пачулiся крыкi i з двух бакоў вагонаў зьявiлiся зялёныя мундзiры. Янук намагаўся клiкнуць сябру, але той ужо недзе зьнiк. Неўзабаве вайскоўцы сiлай пачалi выкiдаць людзей з вагонаў i зусiм iхным багажом, ставiлi iх ў калёну, абкружылi канвоем i загадалi йсьцi. Янука быццам маланка сьцебанула. Арыштавалi!
Побач чыкiльгалi анткi й малгосi, праклiнаючы пад нос, валачылi цяжкi багаж, якога заўтра ранiцай чакалi на вiленскiм рынку людзi. Адно Янук трымаў рукi ў кiшэнях i прыглядаўся мурлатым людзям у зялёным. Усе яны шырокаплечыя, як-бы хто на адну мерку iх выбраў. На рукавох Бахмач спасьцярог чырвона-бела-чырвоныя шчыткi. "Латышы, каб вы пагарэлi. Поскудзь. Пэўне-ж зь мясцовага СД". Маладому юнаку давялося ўжо бачыць розных акупантаў i паразiтаў, а такiх вось сустрэў упяршыню. Што гэта за народ? Калi ён быў, адкуль узяўся? Казалi людзi ў Лiтоўцах, што гэта яны вымардавалi ўсiх Жыдоў у глыбоцкiм "гетто". I прыгадалася iншае. Зь iншага часу й тэрыторыi: латыскiя стралкi на стражы кастрычнiцкай рэвалюцыi. Калi зьняможаныя вязьнi з турмы народаў ськiнулi ярмо, пачалi на ногi станавiцца, свае нацыянальныя дэмакратычныя дзяржавы будаваць, бацькi во гэтых мурлачоў узялi зброю, каб стануць на старожы ленiнскае брыды-пачвары, што тады ледзь пры жыцьцi ў пялёнках лiпела. Гэтыя нелюдзi памаглi пачвары ўздужэць, клыкi выгадаваць, каб пасьля мiлiёны нявiнных спажываць магла.
Янук ня скончыў яшчэ сваiх разважаньняў на латыскую тэму, а ў галаве стаяў Лявон. Дзе-ж ён падзеўся? Можа дзе йдзе з боку, прыглядаецца куды вядуць iх. Калёна, чалавек больш сотнi, затрымалася перад высокiм зялёным плотам, адчынiлася недзе сьпераду брама й людзi ўвайшлi ў абшырны двор, якi з трох бакоў замыкаў грозны ў цемры, двухпавярховы будынак. Краты ў вокнах. Вязьнiца!
Час першай сустрэчы зь вязьнiцай заўсёды пасьля згадваўся Януку з дрыготкай жаху. Холадам праймала. Да гэнага часу пра вязьнiцы чыталася нешта ў лiтаратуры, iх бачылася ў кiно, пра iх чулася ў апавяданьнях старых людзей, пра iх сьпявалася ў тужлiвых, на тэму "дайце мне волю й сонца" песьнях. Ведалася, што людзi пры ўладзе трымалi за кратамi тых працiўнiкаў, якiя iхнай уладзе не хацелi падпарадкоўвацца з палiтычных цi грамадзкiх мяркаваньняў. I яшчэ здавалася, што за кратамi сядзелi людзi дрэнныя, пэўне-ж вiнаватыя, што кары нейкае заслужылi. Янук нiколi ня мог уявiць, што гэтая страшная будынiна стане ўпоперак ягонай, Бахмачовай, дарогi, што паглыне ў сваё цёмнае й сьмярдзючае нутро яго, наiўнага й нявiннага юнака.
Першы раз вязьнiчныя дзьверы зачыняюцца за табой зь нейкай жахлiвай фiнальнасьцю. Нешта зрываецца з упарадкаванага пульсу твайго нутра. Глухi скрыгат завесаў цi ўдар дзьвярэй адразае цябе ад дарагога, незаменнага вольнага сьвету, дзе як-нiяк ты сам сабой загадваў. Апынуўся ты ў дзiўным, цесным, што цябе душыць, затхлым, брудным лябiрыньце. Там нехта, табе зусiм недаступны, камплетна табой валодае, сочыць кажны твой рух, кажны крок. Спачатку вобмацкам i наўгад пачынаеш усьведамляць новую iснасьць. У гэтым, табе новым, для цябе нярэальным сьвеце ты ёсьць абсалютнай нiкчэмнасьцю, макулiнкай пылу, якую можа дзьмухнуць, падхапiць i панесьцi ў нябыт якi хочаш вецер. Усьведамленьне свае нiкчэмнасьцi тым больш усёпаглынаючае i ўсёзьнiшчальнае, калi ўявiш сваю поўную бясьсiльнасьць навет перад гэтым вартавым, што сочыць за табой як пастух за статкам вунь праз гэнае "воўчае вока", або й перад тым вунь мурлом, што налiвае табе ў бляшанку баланду. Папрасi ў яго больш, дык палонiкам па лбе атрымаеш. Усьведамленьне нiкчэмнасьцi ўзмацняе й веданьне таго, што ўсе духоўна-маральныя вартасьцi, на якiх ты ўзгадовываўся ад малога, у гэтым будынку ня маюць нiякiх правоў грамадзянства, значэньня, зусiм ня iснуюць. Слабасьць вядзе да роспачы, а тая родзiць сумлевы, што ў чалавечай душы побач дрэннага iснуе й добрае.
Усьведамленьне нявiннасьцi нараджае пратэст. Калi-б Янук думаў рацыянальнымi катэгорыямi, хутка прыйшоў-бы да выснаву, што паланеньне яго зьявiлася зьбегам розных непрадугледжаных абставiнаў. Вайна й хаос, цi навет, калi хочаце, панаваньне безагляднай сiлы, ствараюць дасканалыя для гэтага перадумовы. Спэкулянты, каторых пару вагонаў на нейкi загад забралi й пагналi ў вязьнiцу, таксама пэўне-ж былi нямiла зьдзiўленыя такой выпадковасьцю. Як-нiяк, пропускi каштавалi iм. За гэны кошт яны, мусiць, спадзявалiся мiнiмальнай бясьпекi. Але з гэнымi ўладамi, наверсе, што абсалютную сiлу маюць, цацкацца нельга. Iм вось уздумалася, зь нейкай прычыны, узяць усiх збыськаў, анткаў i малгосяў ды завалачы ў вязьнiцу й бясьсiльнымi аказалiся тыя чыгуначныя "райзэшайны". Дарма, што да гэтага часу знаў ты чыгуначную ўладу, грэў рукi кандуктару. У абдымках гэтай маленькай, капрызнай хвалi апынуўся й зусiм нявiнны юнак зь Лiтоўцаў. А Лявону, каторы, вiдаць, спасьцярог Латышоў, як прыблiжалiся ды мо й ня мог сябру перасьцерагчы, удалося ўцячы.
Пратэстуе запертая ў клетку птушка. У яе, як вядома, птушыны, значыцца нiякi розум. Яна б'ецца крыльлямi аб сьцены, цi вокны, часта на сьмерць забiваецца. Чалавек накшы. Ён разважае. I пратэст яго можа быць больш ёмкi, калi розум падказвае, што цябе вязьняць бязь нiякае прычыны.
Сьцьвердзiўшы сваю нявiннасьць, Янук узяўся пiсаць просьбы вязьнiчным уладам, каб яго звольнiлi, што ён, вiдаць, трапiў сюды праз памылку. Пiсаў, калi паперы мог ад вартавых атрымаць, панямецку, муштраваў свае мазгi, рацыянальна тлумачыў выпадак, дзякуючы якому тут апынуўся. Лiсты цi просьбы гэтыя аддаваў вязьнiчным сторажам, якiя звычайна абяцалi перадаць iх начальству вязьнiцы. Цi перадавалi, цi не, невядома, але Янук нiколi нiякiх адказаў на iх не атрымлiваў. I тады паўтараўся цэлы працэс. Янук пачынаў пiсаць новую просьбу. Яму адно сказалi, што каб сядзеў да суду, а калi суд адбудзецца то яму скажаць за што ён сядзiць i колькi тэрмiну зьняволеньня мае. Адылi нiхто не сказаў яму як мае адбывацца суд. Гэта значыцца вязьнi махалi рукамi й гаварылi, што нiколi нiкога на суд ня выклiкаюць, што калi й запраўды такi ёсьць, дык ён, мусiць, тайны. Януку раiлi сядзець спакойна й чакаць свае долi, якая-б яна ня была-б.
I Янук сядзеў, бiў вошы, якiх тут, вiдаць, завялiся мiлiёны. Прасядзеўшы ўжо амаль месяц, хлапец вельмi зьдзiвiўся, што не атрымаў нiякiх вестак ад свае раднi й сябраў звонку. Цi-ж нельга было якiм чынам якую вестку пераслаць? А гэты новы вязьнiчны сьвет быў настолькi для яго таёмны, што каб даведацца дзе й што робiцца ды як робiцца, ня ведаў-бы каго пра гэта спытацца. Вартавыя зь вязьнямi не гаварылi, на нiякiя пытаньнi не адказвалi. Да каго зьвернешся?
Памяталася, калi адно яго пасадзiлi, Янук адразу заявiў, што гэта, пэўне, нейкая памылка, што вось тут адразу, ледзь не ў наступную хвiлiну, разгледзяць яго справу й абавязкова выпусьцяць. Прысутныя ў камэры, - было гэта вечарам упацёмку; навокал цябе маса твараў, цела й смуроду, - голасна разрагаталiся.
- Ты что, западнiчок, верно? - пачуўся голас зь верхняе нары.
- Як гэта?
- Ну да ты iз западнай?
- Ага.
- Вiдно ты зелененькiй... Сколько цебе лет?
- Васемнаццаць. А чаму?
- Да, вiдно. От сматры, сейчас раскроецца дзьвер i цебя выпусьцят. Га-га-га.
Дружны голасны рогат.
Лепш было-б, каб той Мiшкiн цi Кабылкiн пакiнулi цябе ў супакоi. Яны прафэсыянальныя зладзеi, а можа й забойцы. Паслухай iхную гутарку, калi пачнуць мiлую мiнуўшчыну згадваць. Цi ня "ўсесаюзнага стажу" гэтыя зладзеi? Як вэтэраны войнаў, успамiнамi свайго запраўднага цi ўяўнага гэройства зьняможаныя душонкi лашчаць, гэта яны апавядаюць пра свае "подзьвiгi": калi й як ды каго абакралi, якiя, маўляў, зь iх спэцы, хто й каму ды калi горла перарэзаў. Пасьля перабiраюць ведамых прастытутак, якая зь iх i як... Аж млосна пабочнаму слухачу ад такiх апавяданьняў становiцца. Некаторыя "барышнi" й цяпер iм "падачкi" валакуць. Такiя людзi, як гэтыя два, у вязьнiцы быццам у гатэлi жывуць. У iх i добры хлеб, i сала, i масла, i табакi ўволю, i гарэлка навет. Ёсьць у iх сувязi iз такiмi кабылкiнымi й мiшкiнымi ў iншых камэрах. Вартавы, мясцовы менскi Беларус, што шэсьць чалавек на працу кажны дзень iз стрэльбай водзiць, не баiцца, што Мiшкiн уцячэ. У iх паразуменьне. Вартавому-ж неяк жыць трэба. У яго, магчыма, ёсьць дзесьцi жонка й дзецi, цi яшчэ хто, каторых кармiць i апранаць трэба. А Мiшкiна добра ягоная зладзейская сетка забясьпечвае. Там нешта й вартавому перападзе.
Каб даведацца нешта пра вязьнiцу цi якiя верхнiя спрунжыны начальства, або суды, - разважаў Янук, - дык трэба было-б Мiшкiна цi Кабылкiна пытацца. Але як ты да iх у давер улезеш, калi для iх ты - "шпана", ды каб яшчэ якая мясцовая, дык не, "западная". Чорт знае, што за шпана гэта, - нi рыба, нi мяса. Янук хутка спанатрыў, што мiж гэнымi зладзеямi "усесаюзнага значэньня" i iншай "шпаной" утварылася нябачная, але зусiм рэальная сьцяна. У зладзеяў свае, Януку няведамыя нормы. I мова iх iншая, чым Янукова, i iз звычайных людзкiх адносiнаў яны кепiкi робяць.
Вязьнiчны сьвет цiкавы, адно яго разглядаць умець трэба. Апроч антыграмадзкага элемэнту, колькi-ж прыпадковых людзей сюды трапляе! Вунь гэны дзядзька ў лапцёх i палатняным армяку - сеянiн-калгасьнiк спад Заслаўя. Укiнулi яго кагадзе i да адказу напханую камэру, а ён, ня гледзячы на свой паважны век, расплакаўся..
- Пайшоў я гэта ў лес, каб якога сучча наламаць, - казаў дрыжачым голасам, празь сьлёзы. - Чым-жа хату нагрэеш? А тутака, чорт вас ведае адкуль, каб вы галовы паскручвалi, палiцаi й Немцы наляцелi. Ну й да мяне: ты парцiзан! Вы жартуеце, мусiць, кажу я iм. - Якi зь мяне парцiзан, я во прыйшоў сукоў якiх насеч, бо ў хаце мерзьнем. У мяне во толькi, кажу, тапор, прыйшоў якую сухастоiну сьсеч цi што. А яны, каб iх трасца, слухаць ня хочуць, мяне каленкам у зад дый пагналi. От вам i партызана знайшлi. Гы-гы-гы.
Вёска беларуская, простая й няхiтрая, у менскую вязьнiчную камэру заглянула. Пабачыўшы такую, нiчым няпрыкрытую, наiўную шчырасьць, вязьнi змоўклi.
- Так есьлi ты працiзан, так прызнавайся, сукiн сын, такую тваю! раўнуў Мiшкiн.
Гэты дысананс у агульным настроi, калi людзi ў адзiн момант спалучылiся пачуцьцём перад нейкай, хвалюючай iх зьявай, выклiкаў дзёркую рэакцыю з кута:
- Змоўк-бы ты, басяк нензенскi! Цi ня вiдзiш, што дзядзьку нiзашто ў турму ўпяклi?
Мiшкiн злосна зiрнуў у кут, але нiчога не сказаў.
Nigdy, przenigdy
nie zgniebia nas!
Голас бадзёрыўся. Цiкава, цi гэтаму сьпеваку хто калi звонку памагае. Калi ён спэкулянт, дык яго напэўна забясьпечваюць сябры, а калi якi палiтычны, дык можа забярэ калi яго той зялёны грузавiк, што кажную ранiцу ў вязьнiчны двор прыяжджае, набiрае палiтычных вязьняў i пад зброяй вязе некуды, адкуль iм павароту няма.
Нейкi тыдзень цi што пасьля арышту, апынуўся Янук, у лiку вялiкай грамады людзей, у лазьнi. У прасторнай, пустой, сьцюдзёнай залi з цамантовай падлогай, сабралi разам мужчын i жанчын ды загадалi распранацца. Нiколi раней у жыцьцi ня бачыў Бахмач так шмат голых людзей у адным гурце. Стрыглi ўсiм валосы, дый ня толькi на галовах. Згаладалы й слабы целам, Янук з поўнай абыякавасьцю разглядаў жаночыя постацi. Закрывалiся, як маглi, маладыя дзяўчаты. Магчыма мiж iх ёсьць "праступнiкi" наводля таго дзядзькi спад Заслаўя, магчыма i iх "партызанамi" зрабiлi...
Шэра й агiдна! Жаночая постаць - краса, якую сваймi памазкамi ўвекавечнiлi майстры "мадоннаў", якую абсьпявалi выдатныя мастакi слова, станула перад Януком, бяздушным Молахам сапхнутая на дно нядолi. Тое, што iншым натхненьне стагодзьдзямi прыносiла, Януку паказалi зганьбаванае й шэрае. Цi-ж гэта ня кара найбольшай меры? Некалi юнак спрабаваў свае крыльлi ў паэзii. Мiлы быў яму кажны, удала створаны вобраз жанчыны цi то ў Купалы, Коласа, Байрана цi Багдановiча. I наводля тых, удалымi майстрамi слова створаных вобразаў, юнак уяўляў сабе жанчыну ня толькi духова, але й фiзычна. Пра фiзычны выгляд такiх, як Дуня, думалася накш. Але-ж жах падумаць, што й тут, у гэтай празяблай "лазьнi", магла быць тая самая, як ягоная, нечая Дуня.
Думкi й думкi, удзень i ўночы. Сьвету агiдны твар! Ён, гэты сьвет, так раптоўна й нечакана павярнуўся да Янука сваiм балючым, змораным тварам. Ад яго цяпер, а можа нiколi ўжо не ўцячэш. Моцна i ўчэпiста цябе ў сваiх абдымках трымае, на самае пакутлiвае дно валачэ. Сьвет у якiм навет Бога трохпавярховым матам лаюць, дзе канчаецца ўсялякая людзкая годнасьць, пашана, прызваiтасьць.
Некалi ў савецкай школе давялося Януку наслухацца, як Якуба Коласа пасадзiлi ў менскую вязьнiцу за нейкую настаўнiцкую нелягальную рэвалюцыйную акцыю. Гэтак бальшавiкi цьвердзiлi. Хто ведае, як там запраўды было. Ну але-ж сядзеў той Якуб Колас цi ня ў гэтай самай вязьнiцы некалi. Можа й якiя вершы выдумляў тут. Цiкава, дзе i ў якой камэры... Янук спачатку трапiў у 83, а пасьля ў 102 i iншыя. Ну й што з таго, калi дзядзька Колас гэтта сядзеў, калi во навет у гэтай самай камэры ды ў гэтай самай пазыцыi, што й ты, Янук? I што табе, Янук, ад веданьня таго палягчае? Сьмешна!
У галаве два галасы спрэчку вялi. Адзiн - дзiцячая, зялёная, вялiкая наiўнасьць, пылка-iмпэтны рамантызм, што ўва ўсiм нечага нязвычайнага й важнага шукаў. Iншы - рашчараваньне, скептыцызм, народзiны цынiзму. Гэты апошнi - прадукт цяжкой i балючай жыцьцёвай рэальнасьцi. Праўда, яшчэ празь яго часта прабiвалася нотка аптымiзму. Вiдаць, што гэты другi голас цяпер больш адпаведны, ён пазбаўляе небясьпечных для жыцьця iлюзiяў. Два галасы спрачалiся й змагалiся, удужкi бралiся. А галодны й аслабелы юнак на сьценах камэры, дзе вольнае месца было, "Жыве Беларусь!" пiсаў.
Змаганьне за жыцьцё - гэта змаганьне за тое, каб Беларусь жыла. Кажнае ейнае дыханьне, кажны ўздрыг, кажны рытм пульсу ўлiвае ў цябе сiлу, бадзёрыць, да акцыi клiча. Яна - твая альфа i амэга, сьвятая сьвятых. Насамперш Бог, а пасьля яна, Матка. I ў брудных сьценах камэры лягчэй трываць, ведаючы, што навет у крывавых ваенных муках яна жыве, церпiць i змагаецца. I расьце. Думка пра Беларусь - гэта праменьчык сонца ў душы тваей, як вунь той, што праз гэнае маленькае, закратаванае ваконца ў вязьнiцу загляне.
Ды не! Прамень сонца адтуль не загляне ў камэру. Каб вас чэрцi! Акно тое-ж з паўночнага боку. Людзi, што плянавалi вязьнiцу, забаранiлi ў яе доступ сонцу. З паўдзённага боку, кажуць, суцэльная сьцяна. Чаго добрага, сонца думкi пра волю нарадзiць можа. I тады небясьпечна.
Не, не пакарыць вам ужо яе, гэтай новай, Януковай, Беларусi. Яе юнак сустракаў у вясковай школе, у Вiленскай Беларускай Гiмназii, чуў яе ў дрыжачым сьвятаровым голасе на фэсьце Яна ў Гацях, распазнаў у дыдактычна-практычным голасе Антося Дзеркача i ў бацькоўска-сяброўскай гутарцы агранома Падгайскага, захапляўся ёю ў гiстарычных вандроўках настаўнiка Сабалеўскага. Але найлепш яе пазнаў i з захапленьнем прывiтаў, ох, як моцна з радасьцi тады сэрца бiлася! - у маршы юнакоў i юначак з Саюзу Беларускае Моладзi на менскiм бруку. Улетку, пасьля паўдня, iшлi калёнай па вулiцы 25-га Сакавiка. Iзь песьнямi. Юнакi сьпераду, юначкi ззаду. Куды iшлi? Цi гэта так важна ведаць? Прыгледзься iм. Цi не яны, як паэт казаў:
ад гоману бароў,
ад казак вечароў...
Зялёна-шэрыя, з хатняга саматканага палатна, мундзiры. На шапках пагонi. Палатно, пэўне-ж, Беларуская Самапомач сабрала й вопратку пашыла.
Як шырока i далёка
Беларуская зямля,
Заклiкае вёску горад,
Клiч магутны юнака.
Звонкiя юнацкiя галасы й роўны маршавы крок. "Клiч магутны юнака" глохне ў бясконцых руiнах. Пад нагамi, на бруку абвестка: Тодар Лебяда. Загубленае жыцьцё. Менскi Гарадзкi Тэатр. Яе, мусiць, вецер сарваў. Жыцьцё было загубленае. Iхных бацькоў i матак, i сваякоў, i iм самiм рыхтавалася. А якое яно заўтра будзе? У гарне ваеннага лiхалецьця налiваюцца й буйнеюць маладыя галасы:
Гэй, з намi, гэй, з намi радамi!
Юначка, юнак!
Бяры ты, бяры ты, нясi ты,
Сяброўскi наш знак!
Дарма, што навокал руiны, дарма, што й цяпер зьнялюдзелыя чужакi тузаюць i рвуць на кавалкi беларускае цела. Там, дзе жыцьцю наканавалi сьмерць, нешта ўсё-ж прыжываецца. Цьвёрды крок, упэўненыя галасы, мэлёдыя бадзёрасьцi й лёту да сонца, да новага жыцьця. Насуперак волi варвараў, мэлёдыя прарываецца, трывае, стараецца прыжыць, каб нязломнай волi жыцьця аддаць належнае. Як мiла, пазiраючы на гэтых юнакоў, табе на сэрцы!
Сяньня сiлы маладосьцi
Сорам дома марнаваць...
Вялiкая й магутная ты, Матка Лiтва. Тваей крывёй чужакi стагодзьдзямi ўпiвалiся й дурманелi. Гнёзды тваiх дзетак раськiдалi, жылы з твайго цела выцягвалi. Аднаго часу, навет без панiхiды, мёртвай цябе абвесьцiлi й iмя тваё забаранiлi памiнаць. А ты, у муках страшэнных, змагалася, перараджалася-адраджалася й выжыла. Колькi разоў ты ярмо намагалася ськiнуць, аковы няволi парваць! Наперакор чужым варварам, ты не памерла. Наадварот. Вунь па менскiм бруку йдуць вястуны новага жыцьця.
Трэба шчыльнымi радамi
Йсьцi радзiму будаваць!
Гэй, з намi...
Юнакi тыя ў Януковых гадох. Яны й цяпер дзесьцi на занятках, цi ў школе. Iз тым ведамым клiчам: "галоўнае - не хвалявацца, а спакойна перажоўваць страву". Ёмка сказана. "Перажоўваць страву", каб "радзiму будаваць". А Янук, iхны аднагодак, мог-бы быць разам iзь iмi, у тым самым супольным узьлёце да сонца. Але цяпер ён сам. Капрыз лёсу закiнуў яго ў камэру вязьнiцы. А можа гэта Бог яго спэцыяльна выпрабоўвае? Для чаго? Гэта хiба Яму, Богу, ведама.
Дзесьцi ў школе ў Лiтоўцах зроўнаважаным крокам, сканцэнтраваная, маршыруе перад дзеткамi Дуня. Значыцца не маршыруе, але паволi ходзiць. Дуня любiць перад вучнямi хадзiць. Хада памагае думаць i ўсiх на воку трымаць. А ейны спакойны голас апавядае дзеткам пра Нёман i Дняпро, Вяльлю й Нарач, i Заходнюю Дзьвiну. Часьць дзяцей мае пiсьмовую лекцыю. Як-бы хацелася Януку, каб нейкi дыван-чарадзей перакiнуў яго зь менскай вязьнiцы ў Дунiну школу, каб хоць на момант зiрнуць на мiлы тварык, пацешыцца васiльковымi вачанятамi, глянуць на пяшчотныя вусны.
У вязьнiцы шмат чаго й каго iдэалiзуецца. Для Янука Дуня Макатунiшка гэта ўжо ня звычайная рагатуха гарэзьнiца, а нейкая зусiм недаступная сьвятоша, ледзь ня ангел. Як казаў у iншым зьмесьце вялiкi паэт: колькi цанiць цябе трэба, адно той спазнае, хто цябе страцiў...
"Няўжо-ж, няўжо я Дуню страцiў?" - думаў Янук.
Горкiя сьлёзы хлынулi раптоўна на бледны й сухi твар. Глыбокi плач пачаў тузацць грудзьмi. Воля сьлёзам. Але яны хутка перасохлi й асталося зьняможанае ўздыханьне.
На калiдоры пачулiся крокi й галасы спынiлiся ля дзьвярэй. У замочыне заскрыгатаў ключ. Людзi вярталiся з працы. Янук мiгам ускочыў з нараў.
31
Дуня Макатунiшка й Нiна Бурачыха (цяпер Дзеркачыха) дрыжэлi ў нары ад холаду й страху. Выскачылi проста з нагрэтай пасьцелi. Добра, што абутак i вопратку схапiлi, якая, дзякуючы Антосевай мудрасьцi, якраз такой нагоды пры ложку чакала. Цяжка было-б сказаць, цi дрыжэлi больш з холаду цi перапалоху. I адна, i другая ня толькi баялiся слова вымавiць, каб, баранi Божа, бандыты наверсе не пачулi, але турбавала кажную зь iх занадта раптоўнае, з паднечаньня, бiцьцё сэрца. А тыя, наверсе спынiлiся й перасталi пад нагамi рыпець масьнiцы.
- Глядзi, Лявон, коўдра адкiнутая, пасьцеля цёплая. Яны, гэтыя фашысцкiя блядзi, недзiка саўсiм нiдалёка.
Голас памяркоўна-разважны, ядавiты, помсты прагны.
"Хто-ж гэта такi? Цi ня Павалiцкi Хвёдар?" - думала Нiна.
- Дык дзе-ж яны могуць быць, калi з хаты не ўцяклi?
Жанчыны, здавалася, зусiм спынiлi дыханьне. Так добра iм ведамы Лявонаў голас гэтта-ж над падлогай, проста над iхнымi галовамi азначаў нямiнучую загiбель, калi бандыты будуць кемлiвымi й спасьцерагуць пад ложкам, закрыты дзьверцамi, прарэз, што вядзе ў склеп. Амiн усяму. Нiна, дрыжачая, зубы сьцiснула: "Антоська, родненькi мой саколiк, дзе ты? Пастку-ж ты на iх змайстраваў. Зьявiся во цяперака, памажы нам. Божа, зьмiлуйся, памажы!"
Упоцемку Дунiна рука аблапiла й моцна сьцiснула ейную далоню i як-бы новай i спорнай сiлай ў Дзеркачыху ўлiлася. Збоку-ж сяброўка... Можа як парадзяць з гэтай пошасьцяй... А можа там, - быць-жа ня можа, каб нiхто не пачуў i ня бачыў iх, як сюды йшлi, - можа як перададуць палiцыi ў Гацях. Быць ня можа, каб ратунак ня прыйшоў.Гэты басяк, пэўне ў лесе зусiм зьдзiчэў. Колькi пазьдзекуецца, пакуль Богу душонку сваю аддасi...
А тыя наверсе стаялi, разважалi нешта, Каб iх чорт узяў! У гэны дзень, пасьля раньняга зьмярканьня, Дуня доўга працавала над школьнымi сшыткамi, пры мiзэрным сьвеце лямпы. Зусiм бяз практыкi навучаньня адна на чатыры клясы ў школе вёскi, дзе некаторыя старэйшыя вучнi й цяпер яе "Макатунiшкай жабоцькай" называлi ды не хацелi слухаць, Дуня цягнула, як магла. Патрабавалася надзвычайнае адвагi й вытрываласьцi. Ня гледзячы на кусьлiвыя языкi некаторых вяскоўцаў, Дуня ўцягнулася, дысцыплiнай i пасьлядоўнай працай пачала здабываць зусiм заслужаны аўтарытэт. А працы ўсё прыбывала.
I ў той зiмовы вечар, школьнае скончыўшы, Дуня разгаманiлася зь Нiнай. Разважалi насамперш пра сваiх дзяцюкоў. Бядуючы па сваiм Янучку, якi, быццам у ваду, недзе ў Менску ў вязьнiцы прапаў. Дуня аж сьлязу пусьцiла. А Нiна наадварот, - сама бадзёрылася й Макатунiшцы памагала.
- Цi помнiш, Дунiчка, як ты да нас першы раз жыць прыйшла? Казала-ж я табе тады, што ўсё на добры лад пойдзiць. Так i было. Нi бядуй i па сваiм саколiку, бо надта-ж малады ён i тую цюрму пiражывець ды да цябе вернiцца.
I прыгадала Дуня час, як да Нiны перабралася.
- Хадзi, Дунiчка, да мяне, - сказала добразычлiвая Антосева жонка, калi аднойчы Дуню на дарозе са школы спаткала. - Як-жа табе там быць, як-жа ты на лекцыi прыгатаўляiшся? Цi-ж я нi знаю, як цесна ў вас? Дык хадзi, во ў мяне лепi табе будзiць, дый мне куды вiсялей... Знаеш, як мой Антоська ў палiцыю пайшоў, сама-ж я. Кажыць мне, што мяне ў Гацi забярэць, ну але пакуль тое будзiць, дык мне маркотна самой...
I Дуню ня трэба было доўга спанукаць. Сама ведала, што з маткай, сёстрамi ды дзяцьмi ўдома ёй ня месца. А пры школе жыць ня было дзе. Дык гэтта Нiна, - няхай Бог ёй здароўя прыспорыць, - як на выручку выбегла. Ужылiся скора. Дуня абяцала Нiне за харчы плацiць, але тая замахала рукамi.