Акула К.. Беларусы, вас чакае Зямля (Гараватка - 3) (на белорусском языке)

   Юнакi любавалiся панарамай места. Яго зелень, пярэстасьць будынкаў i аж тры сьвятынi, што ў абодвы возеры ўглядалiся, iдылiчным выглядам запярэчвалi iснаваньню якой-небудзь вайны. Праўда, кагадзе ў Бярэзьвiчах нос зарываў смурод ад трупаў замардаваных бальшавiкамi вязьняў, а цяпер нямецкая жандармэрыя СС, апора "новае Эўропы", разьмясьцiлася ў выгадным будынку побач Бярэзьвiцы на Вiленскай вулiцы. Зьявiлiся ўжо й жоўтыя мундзiры нямецкае цывiльнае ўлады, а польская разьведка, на службе свайго замежнага ўраду, ужо рабiла лiсты Беларусаў, якiх пасьля зьнiшчала нямецкiмi рукламi як "камунiстых".
   - Пекны горад! Не? - сказала Дуня.
   Янук задумаўся. Калi глядзiш на яго здалёку, дык iз сваей велiчнай панарамай горад дзiва якi прыгожы. Ды ў памяцi трываў iншы цобраз: ля вэрхару крамаў iз прынаднымi таварамi аж кiшэла ад бедных дзетак, вулiцы й завулкi сьмярдзелi адсутнасьцю адходнае сыстэмы, а зялёнае й прыгожае здалёку возера поўнiлася гусiным i iншым калам, сьцёкамi ды iншым хламам. Рыбак з вудачкай (былi й такiя-ж, - зьлiтуйся, Божа! - рыбакi) мог прасядзець цi адну пару й нiчога ня клюнула. А дзядзька Захарук iзь сьлязьмi ў вачох апавядаў як бальшавiцкая брыдота ў бярэзьвiцкiм манастыры-вязьнiцы нарабiла. I прыгадваў Янук, на яго думку, найбольш велiчную аграмадзiну праваслаўную царкву. У сярэдзiне надта-ж прасторнага, наводля рэпы, купалу пырхалi "сьвятыя птушкi". Юнак iх на свае вочы бачыў. Такiя самыя, як на iконах Хрышчэньня намаляваныя, ды пра якiх у дзень Вадохрышча сьпявалася:
   I дух вiдзе галубiне...
   Дух гэны, як у сьвятым Эвангельлi сказана, у выглядзе галуба на Хрыста зыходзiў. А гэтыя-ж галубы, што гаспадараць усярэдзiне вялiкага царкоўнага купалу, улезьлi туды, пэўне-ж, праз пабiтыя вокны, якiх зьнiзу не разгледзiш, завысака. А што яны - зусiм ня дух, на гэта доказы ёсьць. Стаiш у царкве, Богу молiшся, а тут раптам плёх на галаву. Памяркуйце самi
   Ад "сьвятых птушак" да Жыда Iцкi зь ягонай Хайкай, цi як яе...
   - Ой, ня будзiць дабра, Януцок, ня будзiць! - лямантаваў Iцка й жывёльны страх у вачох ягоных загнязьдзiўся. - Насы ў Польсцы пазганялi ў "гетта", б'юць i страляюць! Ой, нi цакаць i нам дабра!
   - "Бедныя людзi, шкада iх! - думаў Янук. - I няўжо Немiц гэты такi зьвер?"
   Маўчала побач Дуня. Вышчабяталася. Спасьцерагла, што Янук пiльна да яе прыглядаецца. Усьмiхнулася. Не хацелася з гэтага месца йсьцi. Здавалася юнаку, што сядзеў-бы так зь любай дзяўчынай, цешыўся-б цудоўным вiдам гораду й няхай-бы забаўляўся валосамi лёгкi вецярок.
   Ззаду, з-за плячэй, адтуль, дзе гасьцiнец усьпiнаўся на пяшчаны ўзгорак, даляцелi дзiкiя крыкi, скрып калёсаў i адзiнотны стрэл. Янук i Дуня ўмiг скочылi й пабеглi ў гэны бок. Трымалiся воддаль ад бальшака. пад прыкрыцьцём кустоў. Перад iмi на даўгiм, прынамся на кiлямэтр, гасьцiнцы, убачылi вуж вазоў-аднаконак, наладаваных шэрымi мяхамi. I гэны вуж, як адразу было вiдаць, завяз у сыпкiм, дробным пяску. Гэты адрэзак дарогi добра, аж занадта добра, ведалi вакольныя сяляне й старалiся, калi зь цяжкiмi вазамi, аб'яжджаць яго докшыцкiм гасьцiнцам.
   Новы ўладар, вядома, мог пра гэта ня ведаць, або й перасьцярогаў на ўвагу ня браць. Зь сялянскiмi сьвiткамi ўперамешку варушылiся ля вазоў нямецкiя мундзiры. Некалькi чалавек, натужыўшы як мага мускулы, учапiлiся за сьпiцы калёсаў, намагалiся пхнуць пярэднi воз. Адзiн лейцамi спанукаў i пугай лупцаваў у аглоблях сiвога каня.
   - Ноооо! Каб цябе воўк, нооо! - крычаў заядла селянiн.
   Калi сяляне, чалавек шэсьць, старалiся зварушыць пераладаваную каляску, Немцы iм не памагалi. Адзiн прыкладам стрэльбы бiў у плечы, па галовах, дзе трапiў, а iншы, запенiўшыся, лаяўся на ўсю глотку. Ён стрэлiў уверх, мусiць таму, каб страхам спанукаць i каня i сялянаў да большага намаганьня. Але колы аж па восi ўвязьлi ў пясок i ясна было, што ня выбрацца адтуль калясцы з такiм цяжкiм ладункам.
   Юнакi сьцiшылi дыханьне, прыселi за кустом. Дзiўным быў можа ня сам факт, што Немцы сялянаў бiлi, але чыста прымiтыўна-дзiкi спосаб бiцьця. Стрэльба ў руках Немца, як качарга, то прыкладам, то руляй таўкла па сялянскай мякацi, па касьцях. Падобна селянiн на таку снапы цэпам малацiў некалi. Чалавек, стукнуты моцна ззаду, пахiснуўся, упаў. Немец падскочыў да ляжачага i з усяго размаху ботам яго ў твар ударыў. Закрываўлены, iз глухiм енкам, селянiн схапiўся за галаву, адкацiўся набок.
   - Фэрфлюктэ, мэнш! Шнэль, шнэль! - дзёрлася запененая глотка.
   Ля ўсiх вазоў варушылiся, натужвалiся змучаныя людзi.
   - Глянь, глянь! - усклiкнуў з абурэньнем у голасе Янук. - Гэтыя-ж нячысьцiкi, каб iх зямля нi насiла, нашых людзей б'юць! Каб на вас гром! Цi-ж вам нi вiдаць, што калёсы саўсiм у пяску захрасьлi, што ня выбрацца?
   - А што яны тых мяхох вязуць? - пыталася дзяўчына.
   - Як то што? Зярно, пэўня, от што.
   - Дык цяперака-ж, перад жнiвамi, людзi ў прогаладзь жывуць. Дзе яны маглi так многа зярна набраць?
   - А дзе, ты думаеш, дзелася збожжа з маёнткаў, каторыя бальшавiкi саўхозамi парабiлi, га? От пэўня каторы маёнтак абчысьцiлi й вязуць, можа на млын, цi куды, - тлумачыў Янук. - Мяне толькi цiкавiць, чаму яны сваiмi грузавiкамi не вязуць, а мужыкоў пазганялi... I хто гэта вiдзiў каб на вазы так многа накладаць?
   Прыглядалiся дарэмным натугам вужа хурманак узьлезьцi на ўзгорак. Вэрхал i бiцьцё прадаўжалася.
   - А хто гэта казаў, што Немiц нi такi дзiкун, як Маскаль, што людзей так ня душыць! Паглядзi во, як нячыстая сiла, каб цябе зiмля нi насiла, як б'ець людзей, як быдла якое! Каб цябе, каб цябе! Што ты зь яго выб'еш, сукiн сын?! - злаваўся Янук.
   - Лепi пойдзем, Янучок. Глядзi, нас яшчэ ўвiдзяць дык i нам пападзець.
   - За што?
   - Як то за што? Цi iм многа трэба? Возьмiць у прыпрэжку, а тамака разьбiрайся.
   - Чорт яго, гэтага Немца, знаiць. Можа праўду кажаш...
   Гулкi вэрхал, скрып вазоў, рыпеньне гужоў, хрып коней i цяжкое дыханьне людзей ня спынялiся. Нязвычайны вобраз прыкаваў юнакоў да зямлi. Стаялi, як заварожаныя. Напятыя да адказу мускулы, акрываўленыя й спацелыя твары, енк i стогн ад удараў, запененыя конi, - жах! Трэснуў гуж ад хамута й сiвы пярэднi конь, зрубцаваны пугай, увесь дрыжачы ад перапалоху, задам выступiў пераз аглоблю. Немцы ззаду падбеглi да пярэдняй хурманкi й пачалi нешта гергятаць. Сяляне, усё яшчэ ўпёршыся ў воз, звольнiлi натугi. Зноў пачулiся крыкi загадаў i некалькi мяшкоў з возу паляцела на дарогу. Рукi зьвязалi парваны гуж.
   - Ну вось так i навучацца, - заўважыў Янук.
   - Чаго навучацца?
   - Паськiдаюць мяшкi з вазоў, каб лягчэй было, узьедуць на гару, а тады мяшкi паднясуць i зноў наладуюць. Так усiм лягчэй будзiць.
   Загад, чуваць было, пайшоў па ўсiм вужы нязвычайнага абозу, бо зь iншых калясак мяхi пачалi ськiдаць.
   - Пойдзем! - спанукала Дуня. - Даволi нагледзiлiся.
   Iшлi воддаль ад дарогi мiж кустоў, каб далей ад вока няпрыяцеля, каб, баранi Божа, азьвярэлым чужынцам у рукi ня трапiць. Доўга стаяў яшчэ збоку вэрхал. Рэдка перакiдваючыся словамi, думаючы пра толькi што пабачанае, прайшлi немалую адлегласьць. Невялiкi лес абступiў рэчку, што пятляла мiж пяшчаных берагоў. Зьвярнулi ў лес. Гэтта зусiм iншы сьвет, быццам i ня было таго жахлiвага на дарозе пад узгоркам. Паглынулi iх трэлi птушыныя, цiхi шум-гамана дрэваў i расьлiнаў, што летам i сонцам цешылiся.
   - Ты адчуваеш, як парыць? Можа што нацягнiць, - сказаў Янук.
   Дуня маўчала. Яна падняла падол шаўковай сукенкi аж за каленi й пабегла на сярэдзiну вады. Рэчка гэта плыла зусiм паволi й дзяўчына боўтала ваду нагамi, падымаючы то адну то другую, круцiлася, усьмiхалася, прыглядалася спакойнай тонi. Яна нахiлiлася, распусьцiла валосы, прыглядалася сабе ў вадзе, быццам у люстры. Янук забыўся ўжо пра Iцку, бiцьцё сялянаў ды вэрхал Немцаў, ён уважна сачыў дзяўчыну.
   Далiбог, русалка! Кажуць, што ёсьць такое дзiўнае стварэньне з рыбiным хвастом, гiбкiм дзявочым станам, даўгiмi, пышнымi валосамi, чароўным тварам. Можа гэта адно для дзяцей казкi... А ягоная, Янукова, русалка во тут, перад iм, у вадзе. Зiрнiце, людцы мае, зь якой грацыяй, спрытам ахарашваецца, любуецца яна, сама ў сябе ў спакойным водным люстры ўзiраецца. I шкадаваў хлапец, што маляром-мастаком ня быў. Пастараўся-б, абавязкова намагаўся гэту iстоту на палатно перадаць, назаўсёды ўвекавечыць яе ў поўнай гранi колераў. Няхай-бы побач iтальянскiх мадонаў яе паставiлi. А чым яна за тыя мадоны горшая? I падпiсаў-бы так: "Мая русалка Дуня". Не. Мусiць накш: "Вясковая русалка". Во так. Гэтак абавязкова было-б лепш. Няхай-бы адгадвалi, чаму "вясковая" i чаму "русалка". А якая каму да гэнага справа? Ён, Янук, мастак i ён яе так бачыць. Чуў-жа пра тое, што розныя мастакi бачаць аб'екты па рознаму.
   Ды не, чакайце. Мастак Янук Бахмач дарабiў-бы да гэтай "вясковай русалкi" вялiкi й гнуткi рыбiн хвост. Такi iз двумя пругкiмi плыўкамi з бакоў. Пакiнуў-бы бадай так, як ёсьць, верхнюю часьць фiгуры ад каленяў аж да кончыкаў доўгiх валосаў. Але чакайце, людцы добрыя, тут ня ўсё ў парадку...
   Януку давялося некалi iлюстрацыi русалак у кнiжках бачыць. Хвост, вядома, як кажны рыбiн хвост. Але-ж рэшту гэтага цудоўнага стварэньня нiколi ў шаўковую сукенку, здаецца, нiякi мастак не апранаў. Дык як быць? Пачаў тады ўважней дзяўчыне прыглядацца. Грудзi зусiм няцяжка ўявiць было. Некалi-ж навет прыпадкова тыя пупышкi бачыў, а цяпер яны празь мяккi, пэўне-ж яшчэ ў панскiм палацы камбедам зрабаваны шоўк зусiм выразнымi абрысамi ўвыдатнялiся. А што-ж далей, калi ўяўляць i вандраваць зьверху ўнiз? У меру плённага падарожжа Януковага ўяўленьня чырваньню загарэўся ягоны твар. Фантазii нядрэнна памагаў сам аб'ект юнаковага зацiкаўленьня, што падкасаўшы вышэй каленяў прыгожую сукенку бэрсаўся ў рэчцы. Фактычна для ўяўленьня пакiнула дзяўчына зусiм нiкчэмны кавалак тэрыторыi, дый там пырсканьнем абмочаная сукенка шчыльна лашчыла гiбкае цела. I хто ведае як далёка забрыў-бы ў сваiх мастацкiх вандроўках Бахмач, калi-б "вясковая русалка", зачэрпнуўшы з рэчкi паўнюткiя прыгоршчы вады, ня плюхнула яму ў твар. За вадой палiўся раптоўны звонкi рогат.
   Хлапца, што быццам прачнуўся ад чароўнага сну, салодкiх мастацкiх падарожжаў, сустрэла ўцелаўленьне "вясковае русалкi": скакуха-рагатуха. залiваючыся гулкiм сьмехам, набiрала зноў у прыгоршчы вады ды, добра прыцэлiўшыся, яшчэ раз плёхнула ў налiты румянцам Янукоў твар.
   - Ах ты, жаба, я-ж табе пакажу!
   Забыўшыся пра той скарб солi ў торбачцы, Янук раптоўна скочыў у рэчку. Макатунiшка, як сарна, шмыгнула ў зарасьнiкi на процiлеглым баку, суправодзячы свае ўцёкi гулкiм сьмехам i пiскам. "Жабу" нялёгка было знайсьцi, а яшчэ цяжэй злавiць. Ведаў Янук ейную паваротлiвасьць i вынаходлiвасьць. Дзiва няма, што неўзабаве дзяўчыну страцiў. Спынiўся, заклапочана калупаў у носе, прыслухоўваўся дрыжэньню й дыханьню лесу, вакол сябе разглядаўся. Мяркаваў, што неўзабаве, як тыгрыца, скоча на яго "вясковая русалка", пазводзiць, прынадзiць, каб яму, чырвонаму ад сораму й нязручнасьцi, яшчэ больш запякло i ў сэрцы заскрабло.
   Ззаду дзьве рукi аблапiлi шыю i ў той-жа момант войстры штуршок падбiў правае калена, а ўжо ў наступную часiну хлапец ляжаў на траве. Рагатлiвы голас, iз гарачым дыханьнем ля правага вуха, зьдзекваўся: - Ага, даганяў i даганяў, аж пакуль я цябе злавiла! Ха-ха-ха! Я-ж табе цяпер пакажу!
   Ашчаперыўшы яго ззаду, яна прыцiснула хлапца да густое гэтта й мяккае, як шоўк, травы. Адылi тое нядоўга трывала. Спрыт - адно, а сiла - iншае. Янук лёгка разлучыў Дунiны рукi, ашчаперыў яе i неўзабаве дзяўчына пад iм апынулася.
   - Даруй, мiленькi, да душы, ня буду! - сьвяцiлiся шчырасьцю гарэзьлiвыя вочкi. - Я нi такая благая, як ты думаеш. Ня буду, Янучок, выбачай!
   Такая непасрэднасьць бянтэжыла. Юнак мала разумеў дзявочыя шыканы. Дый Дуня, якая-ж там зь яе дзеўка? Падлётак. Дык што гэта? Гарэзьлiвасьць цi шчырасьць? Мусiць юрлiвасьць, пра якую нiколi ня думалася, замiнала думаць. Дый дзе там рацыянальна думаць будзеш, калi побач такая прынада-спакуса ляжыць: запрашальна прыадчыненыя вусенкi, жыўчыкi аганькi ў вачанятах танцуцюць.
   Янук няўклюдна агарнуў рукой дзявочы стан ды прагавiта прылёг да сакавiтых вуснаў. Дунiн роцiк разьмяк, гарэньнем i пажаданьнем суцэльна зь ягоным зьлiўся. У лесе спынiлася, замерла ўсё жыцьцё. Iм, маладым, у цалунку злучаным, прыглядалася й зайздросьцiла, мабыць, уся прырода.
   Паскорылi тэмпа малаточкi ў скронях, аслаблi каленi. Салодыч цягнула, паглынала, у вiр ненасытнасьцi валачыла. "Вясковая русалка" пружынiлася, вiлася ля яго й вакол яго, зручна выштурхнулася спад юнака i ўжо наверсе была, выцягваючы зь яго, здавалася, рэшткi энэргii. Нейкiм чынам рука Янукова завандравала ў тое месца, дзе, згодна ранейшага Януковага ўяўленьня, гнуткi русалчын хвост з рэальнай Дуняй меў злучацца. I тады, калi прагавiта й ненасытна, ледзь не да страты прытомнасьцi ўпiваўся Янук у Дунiны вусны, калi забракла паветра, дзяўчына зручна адштурхнула яго, адскочыла i ўжо стаяла на нагах.
   Зачырванелы, Янук ляжаў плячмi на траве. Ня сьцiхалi малаточкi ў скронях i яшчэ трымала млявасьць ля каленяў. Спачатку без развагаi, ледзь ня кiнуўся за дзяўчынай, але стрымаўся. Дарма. Яе не дагонiш.
   Там высака, над верхавiнамi бярозаў i хвояў зацягвала хмарамi неба. Парыла. Пахла мятай i аерам. Над Глыбокiм, суправоджаныя раскацiстым громам, мiльгалi маланкi. Тут, зусiм над iм, расставiўшы ногi, у поўнай сваей пышнасьцi стаяла Дуня. Прыскорана варушылiся пад мяккiм шоўкам грудзi, чырваньню налiўся твар i не пачалi яшчэ стынуць цалункам разагрэтыя пунсовыя прыадчыненыя вусны. Як нiколi ў жыцьцi, уважна ўглядаўся ў яе Янук, проста ўпiваў у памяць самыя нязначныя драбнiцы. Прыкладна гэна пасма валосаў, што наўскасяк апусьцiлася пераз левае вока. Яно, - зiрнеце самi, - дадае "васковай русалцы" нейкай прынаднасьцi, заманьвае вас, спакушае.
   Калi-б ведаў Янук якiх прыгажуняў з палотнаў сусьветных цi хаця-б i сваiх мастакоў, пэўне-ж знайшоў-бы нейкае, адпаведнае Дунi, параўнаньне. Яна такая блiзкая й зусiм недасяжная. Рэальнасьць i ўява. Дурман юрлiвасьцi адходзiў, думкi ясьнелi. Верх брала злосьць.
   - Чаго зводзiш? - шорсткiм голасам спытаў хлапец.
   Дзяўчына цiха ўсьмiхалася. Быццам пышны матыль на цудоўнай кветцы. Насалоджвайся зрокам, але не чапай. Выцягнеш руку - пырхне й зьнiкне.
   - Пытаюся, чаму зводзiш?
   - Янучок, я-ж цябе люблю... Цi ты нi знаў?
   Самае горшае, - магчымасьць зусiм ня выключаная, - што Дуня зь яго кепiкi строiць. Зашчымела сэрца. Як праверыш, цi яна жартавала цi запраўды яго любiла? I ня мог далей пазiраць у васiльковыя вочы. Ня было сумлеву, што моцна яе кахаў.
   Устаў. Спасьцярогшы ў Януковым твары перамену, дзяўчына чакала, маўклiва пазiраючы на яго. Янук узяў Дуню за руку, перайшлi рэчку, дзе хлапец забраў сiратлiвы мiж зеленi кужэльны мяшочак з соляй. I доўга маўчалi падарозе дамоў.
   12
   У лянiвы, сонечны васеньнi дзень, адзiн з тых, пра якiя адвечна з натхненьнем сьпяваюць паэты, станцыя Гацi пульсавала буйным, гулкiм жыцьцём. Цягнiкi з ваеннымi матар'яламi й жаўнерамi сьпяшылi на ўсход, дзесьцi на той пераможны, як гарлапанiла радыё, фронт пад Масквою. А ля чыгуначнага пад'езду, дзе ад бамбардаваньня цэлым i непашкоджаным захаваўся стары склад, завозна было ад сялянскiх вазоў. Там, - гэта бачыў Янук, - звозiлi людзi па загаду новых гаспадароў збожжа. Падаткi... Лягчэйшыя, значыцца колькасна куды меншыя, чымся падчас панаваньня таго ўсходняга маскоўскага "вызвольнiка". I збожжа, мабыць, ссыпалася ў вагоны й ехала на захад.
   З будынку школы шнурам высыпалi дзецi i юнакi. Янук паволi йшоў побач свайго двуроднага брата Ўладзiмера й шкадаваў, што няма побач Дунi. I мяркаваў, якой-бы гэта тэмай раскатурхаць гэтага маўклiвага юнака.
   - А ты-ж казаў мне некалi, што дзесяцiгодку скончыў? - пачаў Бахмач.
   - Ты ўсяму верыш? Я хлусiў...
   - Дык колькi ты клясаў там скончыў?
   - Угадай.
   - Ну ты-ж запiсаўся ў шосты. Дык як гэта разумець?
   - Няма чаго рабiць...
   Янук зiрнуў на Ўладзiмера й зьбянтэжыўся. Юнак жыў з маткай у тым самым доме, дзе iх некалi наведалi Бахмачы. Мацi ўладзiлася на працу ў кухнi пры вакзале й здавалася, што будучыню мела забясьпечаную, прынамся на блiжэйшую адлегласьць.
   Калi Антось Дзяркач наказаў Януку ад Падгайскага, што пачнецца ў Гацях навука, юнак параiўся з бацькам i зь ягонага дазволу пайшоў пацiкавiцца "бiларускай" школай.
   Пагалоскi пра беларускае школьнiцтва кружылi даўно. Пацьвердзiлi iх першыя беларускiя ластаўкi - газэты зь Менску. Стараньнямi агранома Падгайскага траплялi ў Гацi менскiя й вiленскiя беларускiя газэты. Дастава тымчасам, кульгала, пошта яшчэ не наладзiлася й газэты развозiлi беларускiя патрыёты саматугам. А з тых газэтаў можна было сёе-тое вымяркаваць пра намеры акупанта.
   - Падгайскi казаў, каб ты ў школу йшоў. Нам свае ўчоныя людзi назарэз трэба, - навучаў Янука Дзяркач, перадаючы вестку пра пачатак школьных заняткаў.
   - Гэта Падгайскi казаў, што свае ўчоныя людзi трэба?
   - Няўжо-ж... А ты думаеш, ня трэба?
   - Ну, ну, чаму-ж не...
   - Дык што, пойдзiш?
   - Нi знаю. З бацькам параюся.
   - Думаiш, ня пусьцiць?
   - Чаму-ж... Самадумам нi пайду.
   Гэткiя Антосевы пытаньнi Янук лiчыў нармальнымi пасьля зблiжэньня зь iм i асаблiва тэй расправы iз Шпунтам у лясьнiчоўцы. Забегся да Дунi, каб перадаць навiну й падахвоцiць яе прадаўжаць навуку. Дзяўчыны ня было дома, цi не пабегла да Клавы, а бурклiвая мацi збыла яго паўсловам.
   Вайна аддалялася на ўсход, а ўладу на занятых землях брала ў свае рукi цывiльная адмiнiстрацыяш. Як выбралася адтуль войска, апусьцеў на некаторы час i школьны будынак сямiгодкi. Але ненадоўга. Занялi яго чыгуначнiкi й працаўнiкi Тодт'а.
   Галоўна дзякуючы Кастусю Падгайскаму, на войта Немцы згадзiлiся вызначыць руплiвага й разважнага Беларуса Адама Бабра. Як адным з найважнейшых i неадкладных заданьняў, новы войт зацiкавiўся асьветай. Зьвязаўся зь мясцовым беларускiм актывам, нямецкiмi ўладамi, а пасьля i зь беларускай управай раёну, дзе школьным iнспэктарам назначаны быў стары й здольны настаўнiк Барыс Воран, якi неўзабаве падтрымаў Бабра й памог адкрыць у Гацях сямiгодку. Праўда, галоўнай прычынай адвалокi былi нямецкiя чыгуначнiкi, што яшчэ ў школьным будынку гаспадарылi. Хутка й спраўна вырасьлi пры чыгунцы баракi й неўзабаве туды перабралiся Немцы. Нарэшце будынак школьны ў беларускiх руках апынуўся. Ды ён патрабаваў немалога рамонту. Каго просьбамi, а каго навет i пагрозамi, войт Бабёр мабiлiзаваў даволi мясцовых людзей i неўзабаве клясныя пакоi засьвяцiлi сьвежай вапнай, а школа зазьзяла чысьцiнёй.
   Не хапала належных падручнiкаў, паперы, алавiкоў, чарнiла. На скорую руку не падбярэш квалiфiкаваных беларускiх настаўнiкаў з тых, што былi ўзгадаваныя акупантамi й асталiся на месцы. Як на дзiва, астаўся калiшнi дырэктар Якаўлеў, якi меў i адпаведныя квалiфiкацыi й надзвычайна ведаў беларускую мову. Быў беспартыйным пры бальшавiкох i спадзяваўся, што Немцы, якiя тымчасам сур'ёзна не зацiкавiлiся яго мiнулым, апрабуюць яго на дырэктарскую пазыцыю. Тымчасам Беларусы пакiнулi яго дырэктарам.
   "Свае ўчоныя людзi трэба".
   Словы гэтыя глыбака ў Януковай памяцi заселi. Так. Сумлеву быць не магло. Без сваiх вучоных нiчога не здабудзецца, не наладзiцца, адно чужнiк будзе верхом на табе ехаць...
   Нейкае дзiўнае адчуваньне. Навокал гучэлi галасы, якiя даўно пачуць хацелася й прыйшлi зьмены, пра якiя некалi марылася... "Беларусы, вас чакае зямля!"... "Уцякла жыда-бальшавiцкая хэўра й больш ня вернецца"... Цi-ж тут дзе хвальшывая нотка? Як гэта чуецца чалавек чадам цi iншай трасцай адурманены, якому паволi, паступова, тымчасам хаатычна праясьняецца ў галаве?
   Гiсторыя Беларусi... Такi прадмет у галаве ня месьцiўся. Гэта ня тое, што, прыкладна, гiсторыя Польшчы цi Расеi. То былi вялiкiя i, як iх польскiя й расейскiя цiвуны выхвалялi, моцныя гаспадарствы. Але госторыя Беларусi? Калi яна, тая Беларусь, была? Курам, вiдавочна, такi прадмет на сьмех, выдумка нейкая нiкчэмная... Ну вядома, народ-жа жыў-быў, а значыцца...
   Так разважаючы, Янук сябе ў тупiк загнаў. Цi-ж не апавядаў некалi стары дзед Якуб пра вялiкае паўстаньне Кастуся Калiоўскага, цi-ж ня сам ён, Янук, некалi магiлу паўстанцаў у Гаравацкай пушчы адкрыў? А калi народ жыў i за свае правы змагаўся, дык цi ня меў ён дзяржавы сваей? Янук прыгадаў, як некаторыя вучнi, пачуўшы пра прадмет гiсторыi Беларусi, спантанiчна разрагаталiся. Былi гэта ня нейкiя там мясцовыя "пшэкi" цi панкi, што адважылiся парог школы пераступiць, хоць напалоханымi зайцамi трымалiся. Рагаталi свае, дзецi пакрыўджанага народу сялянскага.
   Нясумяшчальнасьць двух паняцьцёў - Беларусь i гiсторыя яе, як прадмет школьнае праграмы. Пра такое ня толькi ня думалася, але й iснаваньне такога школьнага прадмету не падазравалася. Чужнiкi быццам таўкачы ў ступе, заўсёды адно таўклi: вы - пагной для тых, што над вамi пануюць, вы - хамы да нiчога няздатныя, адно цяглавая сiла. Так з аднаго боку. А зь iншага цябе заўсёды вызвалялi, каб ты, - калгасная нiкчэмнасьць, або падаткамi й "культналогамi" аднаасобнiк прыгнечаны, - гадаваў, вырошчываў i цягнуў... Мяса - дзяржаве, малако - дзяржаве, яйкi - дзяржаве. Сабе - фiга! На полiўцы праз "шчасьлiвае жыцьцё" лындай. Палiтручая заедзь на "мiцiнгах" бясконцымi гутаркамi марыла, падганяла, заўсёды тое "вызваленьне", каб яно спарахнела, прыгадвала.
   А гэтта во "вас чакае зямля", школы свае ў беларускай мове. Сяляне аднагалосна прывiталi вестку пра лiквiдацыю калгасаў. Ды тымчасам гэта адно пачаткi, а далей вiдаць будзе. Няўжо-ж i тут за прынадай бiзун? А мо й горш? Сяляне ўздыхнулi з палёгкай, падаткi куды меншыя...
   Усё-ж, хто мог падазраваць, што iснуе гiсторыя Беларусi?
   Сьмех...
   Нясумяшчальнасьць!
   Гiсторыя i Беларусь!
   Згадвалiся першыя мамэнты асьведамленьня. Як яны казыталi, лашчылi, паднечвалi сэрца! Гэта ўжо на наступных лекцыях прыйшло. А пачатная лекцыя быццам цябе абухом па галаве!
   Апынуўся Янук у тым самым пакоi, дзе некалi падобны на сьвятара бальшавiк паходжаньне чалавека "от обезьяны" тлумачыў. За вакном добра знаёмая двухшляховая чыгунка, па якой некалi "доблiсная" ваеннае знарадзьдзе бесьперапынна на захад перакiдвала. Цяпер цягнiк iзь iншым ваенным знарадзьдзем, куды магутнейшым, сьпяшылi недзе пад Маскву. Воддаль, на машце, перад будынкам нямецкае палiцыi вецер то выпростваў, то скручваў сьцяг iз павуком-свастыкай. А на франтавой сьцяне кляснага пакою, над пагоняй, з рамак партрэту глядзеў чалавек з чорнымi вусiкамi пад носам, у шапцы з даўгiм, нiзка на лоб насунутым казырком i ў такiм-жа рудым мундзiры, як насiлi некаторыя нямецкiя ўраднiкi. Адно пазьней даведаўся Бахмач, што ня ўсе Немцы, а адно сябры Нацыянал Сацыялiстычнай Нямецкай Рабочай Партыi такiя мундзiры насiць мелi права.
   Дзьверы адчынiлiся. Энэргiчным крокам у клясу ўвайшоў лысы, як калена, пуцаты ў твары, сярэдняга росту, у акулярах чалавек, апрануты ў даматканую сьвiтку, сiнiя порткi, напушчаныя на рудыя боты. Чалавек затрымаўся, зiрнуў на вучняў паўз верх рамы акуляраў, падняў уверх правую руку й голасным, цьвёрдым, амаль энтузiястычным голасам скажаў:
   - Жыве Беларусь!
   У агульнай маўклiнi пачулася хiхiканьне. Зь няўцямнасьцю зiрнуў на Янука двуродны брат Уладзiмер. Чалавек у даматканай сьвiтцы падыйшоў да стала й, пiльна ўглядаючыся ў вучняў, сказаў:
   - Сядайце. Жыве Беларусь! Кажны дзень вы будзеце чуць такое прывiтаньне, замiж "добры дзень" ад настаўнiкаў сваiх. Ваш адказ - жыве! Я кажу: жыве Беларусь, а вы адказываеце - жыве! Зразумела?
   Выразны, павольны, цьвёрды, зраўнаважаны голас. Паважны, зь ледзь заўважнай лагоднасьцю, твар.
   - Прашу ўстаць!
   Заскрыпелi лаўкi.
   - Жыве Беларусь! - голасна i ўрачыста, выцягнуўшы наперад, на ўзровень iлба, даланёй унiз, правую руку, сказаў чалавек у даматканайа сьвiтцы. Пару вялых галасоў адказала - жыве!
   - Ня чую!
   - Жыве!
   - Яшчэ мацней!
   - Жыве!
   - Сядайце!
   Чалавек роўнамерным вайсковым крокам падыйшоў да вакна й спынiўся. Кляса сiдзела, быццам спаралiжаваная, а ён доўга пазiраў праз вакно. Па чыгунцы звольненым тэмпам кацiўся даўгi ланцуг плярформаў з панакрыванымi брызентам танкамi, гарматамi, грузавымi аўтамашынамi. Чалавек адыйшоў ад вакна, пачаў спацыраваць перад фронтам лавак.
   - Тут на пярэдняй сьцяне, - кiўнуў галавой у бок сьцяны, - наш нацыянальны гэрб пагоня павiнен павiнен вiсець побач Гiтлера, а ня нiжэй яго. Няхай старшыня клясы падбае пра гэта.
   Настаўнiк памаўчаў.
   - Называюся Антон Сабалеўскi й буду выкладаць у вас гiсторыю Беларусi.
   Настаўнiк уважна разглядаў твары вучняў, быццам запярэчаньня чакаў.
   - Вы, калi будзеце да мяне зьвяртацца, то называйце мяне "спадар настаўнiк". Слова спадар адпавядае польскаму пан цi расейскаму гаспадзiн. Зразумела?
   Усё гэта было надзвычайна новае. Вучнi пiльна слухалi.
   - Ведаю, ведаю, - прадаўжаў Сабалеўскi, - што ў некаторых галовах вашых проста не зьмяшчаюцца побач сябе гэтыя два словы - гiсторыя Беларусi. Ад няпамятных часоў чужнiкi казалi нам, што мы не народ, што нiколi й нiчога ня мелi, што мусiм толькi на iх працаваць. I зусем зразумела: калi мы не народ, дык якая-ж тады ў нас гiсторыя... Але паслухайце, што сказаў вялiкi наш паэт Алесь Гарун:
   А даўней Беларус непадданы
   Гаспадарыў, быў сам над сабою,
   I далёка у сьвеце быў знаны
   За Лiтоўскай i Ляскай зямлёю.
   Так яно й было. Беларусы самi на сваiх землях гаспадарылi. Спачатку мелi вялiкае Полацкае Княства, ды iншыя, а потым ужо й сваю магутную дзяржаву - Вялiкае Княства Лiтоўскае. Чужынцы, бязумоўна, ня толькi што скрывалi ад нас нашае слаўнае мiнулае, але калi гаварылi пра нас наагул дык толькi дзеля таго, каб нам, малаадукаваным, сваей мiнуўшчыны нясьведамым, убiць у галаву, што яны нам заўсёды дабро прыносiлi, што яны намi старанна апякавалiся, адзiн ад другога вызвалялi ды пра нашае дабро дбалi. Так, вызвалялi, апеквалiся...
   У голасе Сабалеўскага пачуўся выразны сарказм.
   - I вось, дарагiя мае, - пачаў, роўнамерным крокам ходзячы перад лаўкамi Сабалеўскi, - нам абавязкова трэба пазнаць, хто-ж мы ёсьць. Цi мы запраўды "хамы" й парабкi, нiжэйшыя iстоты, гной для росту чужынцаў, рабы паслухмяныя без нацыянальнае прошласьцi, свайго собскага "я", цi, наадварот, - мы - стары ў гiсторыi, слаўны народ, зь вялiкай i пакутлiвай, цяжка пройдзенай дарогай, са старой i багатай культурай, слаўнымi традыцыямi, але часова чужой брутальнай сiлай на каленi пастаўленыя, але не заламалiся яшчэ таму, бо ня гледячы на ўсялякае лiха, годнымi й непакорнымi ў сваiх душах i сэрцах засталiся. Так...