Акула К.. Закрываўленае сонца (Гараватка - 2) (на белорусском языке)

   - Гэта-ж ня тое, што мой клiнок пяску, - мяркаваў Бахмач, - дзе, казаў той, адно калiва здругiм нi суседзiла. Там-жа зiмля-зямелька, сам-жа вунь працаваў на ей, знаю...
   Так гаварыў адроджаны, уздужэлы чалавек, што кагадзе пра сэнс спадзяваньняў забыўся. У хаце жылi будучыняй. Яна поўнiла арганiзмы сiламi, налiвала жыватворчымi сокамi цi ня ўсе змораныя клеткi гэтай гаротнай сям'i.
   - Дык чаму-ж не, - прызнаўся Янук, - хацець хачу ды яшчо вунь як. Алi-ж хто дома рабiць будзiць?
   - Ты во нi бядуй, як кажу дык iдзi. Вучонаму сьвет адкрыты, а мы тут неяк рады дамо. Вясной-жа, чаго там, школа скончыцца i зноў памагаць будзеш.
   Хлапца намаўляць ня трэба было. З радасьцi пад самую столь карцiла падскочыць. Гэта-ж колькi разоў ужо слова на языку было, ды не асьмельваўся. Ведаў бацькаву нямогласьць.
   - А за каго-ж я буду вучыцца, тата?
   - Як гэта за каго?
   - Людзi-ж во вучацца то за вучыцеля, то за доктара, то за iнжынера...
   - Гэта ты, сынок, надта ўжо разагнаўся, - усьмiхнуўся Пракоп. Цяперака пра гэта табе яшчо думаць ня трэба, пакуль тое прыйдзiць... Я-ж знаю, што яны накш чымся Палякi тыя вучаць. Гэтта я нi пра язык гавару, а праграму. Дык работы будзiць... А кiм будзеш, - паглядзiм. Хто ведаiць, як яно далей пойдзiць...
   Пры апошнiх словах захмарылася бацькава аблiчча. Баяўся Янук, каб не раздумаўся раптам бацька й не назваў усяго, толькi што сказанага, благiм жартам. Але бацька не раздумаўся. Гэткiм чынам вярнуўся Янук у знаёмыя, калiсьцi iм аббеганыя-абабiтыя пакоi й калiдоры, ды вось цяпер яго хаджалыя ногi патраплялi Дунiным.
   - Куды гэта ты павярнула?
   Задумаўшыся, адразу не спасьцярог, што дзяўчына не пайшла праз пераезд, а павярнула ўздоўж чыгунак направа. Гэтта хадзiў дадому ўлетку. Нацянькi праз поле й лес было шмат блiжэй.
   - Пойдзiм ля могiльнiку, скарэй будзiць, - адказала Дуня.
   Яна мела наўвеце вайсковы польскi могiльнiк. Ляжаў на ўзгорку за паўкiлямэтры ад станцыi, а зараз-жа за iм пачынаўся лес i летам бегла празь яго выхаджаная сьцежка.
   - А цi пройдзем-жа? Нi знаеш, цi завеяла?
   - Казалi бабы, каторыя хадзiлi, што сьцежку даўно пратапталi.
   - Ну глядзi.
   Заходняе неба румянiлася тым гарэньнем, што варажыла люты мароз. Побач чыгункi зьзялi iнеем дрэвы. Скрыпеў пад нагамi сьнег. На станцыi пераклiкалiся паравозы, лязгалi буфары. Ля галоўнай вулiцы пыхцела дымам з комiну мястэчкавая электрастанцыя. Дзесь на той бок вагзалу, у гушчы вагонаў, пачаў паволi чмыхаць паравоз. Кiдаў уверх вялiзныя клубы дыму. Чмыханьне згусьцела, чорны слуп падняўся ў празрыстую марозную вышыню i ўжо здалёк чуваць было ззаду за паравозам тарахценьне сотняў калёс. Зь вялiкай чырвонай зоркай наперадзе, паравоз выпаўз з гушчы вагонаў, параськiданых па чыгуначных шляхох. Дабягаючы да сэмафору, ахутаў вучняў гарам i дымам, ды накiраваўся на маладэчанскую чыгунку. Янук i Дуня спынiлiся й прыглядалiся даўгому эшалёну, наладаванымi ваеннымi машынамi, танкамi, вялiкiмi скрынямi.
   - Глянь ты, матка мая, колька гэта дабра езьдзiць, - захапiўся Янук. Куды ты, Дуня, думаеш яны гэта вязуць?
   - От дзiвак, - усьмiхнулася дзяўчына, - недзiка на нямецкую гранiцу, а куды-ж...
   Янук памаўчаў, падумаў.
   - Дык нашто-ж iм тамака танкi? Яны-ж кажуць, што зь немцамi саюз маюць. Цi гэта на саюзьнiка зьбiраюцца ўжо?
   - Трапеш абы што, - махнула рукой Дуня, - iдзi ды iх запытайся. Iдзём во скарэй, бо сьцюдзена.
   Дуня паскорыла крокi. Цягнiк уцёк на захад. Зноў пацiшэла, адно сьнег пад нагамi скрыпеў. Янук задумаўся. Ня ведаў зь якога боку гутарку пачаць. Цi гэта тая самая дзяўчына, што васiлькамi прынаджвала, выклiкала? Цi гэта тыя вусны, што гарачым вцалункам у канюшыне ў цёплы васеньнi вечар яго апяклi? Цi гэта тая гнуткая сярэдзiна, на каторай ляжала касматая, - ой як балела гэта Януку! - байцова рука на вечарыне? Пунсовыя ад марозу шчочкi й вочы-васiлькi былi тут-жа побач. Васiлькi глядзелi так проста й зусiм абыякава. Што за перамена! Дзеўка замянiлася ў вучанiцу.
   Апранулася ў цёплы кажушок, вязаную ваўняную, сiнюю шапачку, выгадныя боцiкi з валёнкамi ўсярэдзiне. Зiрнуўшы на свае абноскi, Янук задумаўся. Пракоп Бахмач мог-бы ў камбед належыць, "награбленае грабiць"...
   - Дуня.
   - Ну?
   - Ты гневаешся на мяне за тое, што я тады на вечарыне балюча на нагу ступiў?
   Чаму ён гэта сказаў? Хацеў пра школьнае, а тут яно само наверх усплыло. Пунсовы тварык прачнуўся з задуменьня, расплыўся прывабнай усьмешкай.
   - Янучок, якi ты... якi ты дурненькi, - таўханула дзяўчына яго плячом.
   - Што я, чаму я дурненькi? - крыўдна буркнуў хлапец.
   - Ну бо ты думаеш, што нешта такое важнае сталася. Я даўно аб тым забылася, - адказала жартаўлiвым голасам Дуня.
   Пэўны час маўчалi.
   - Ты глядзi, Янучок, што гэта там!
   Воддаль ад чыгункi ляжалi кучы цэглы, дошак ў, бярвеньня. Мясцамi са сьнегу вызiралi курганы чорнае зямлi. Пачатак нейкага фундамэнту прастакутнiкам павёў направа ад дарогi.
   - Будуюць, мусiць, нешта.
   - Ага.
   - Алi-ж, мусiць, нiдаўна пачалi, бо тут нiчагусянькi нi было.
   Падыйшлi да месца будовы. Кучы конскага калу, пацяруха корму, недагарэўшыя смалякi на вогнiшчах, што курылi яшчэ дымком, да чарнаты вытаптаны вялiкi пляц, - усё гэта сьветчыла, што кагадзе людзi тут працу пакiнулi. Ля дарогi стаяла дашчаная будка. Са стрэшкi тарчэў круглы бляшаны комiн, што цяпер курыў чорным дымком. Ля дзьвярэй паказаўся чалавек у вушанцы, апрануты ў чорны шынэль. Пасярод таго, што выглядала на фундамант, на двух слупох прыбiтая таблiца апавяшчала вялiкiмi чырвонымi лiтарамi:
   ЧЕРЕЗ ТРУД К ПОБЕДЕ КОММУНИЗМА!
   И.В.Сталин
   - Гэта, мусiць, будзiць тое самае фазаво, - сказала Дуня.
   - Якое такое фазаво?
   - Значыцца фабрычна-завадзкое абучэньня, школа нейкая, - паясьнiла дзяўчына. - Чула, як Жыды ў мястэчку гаварылi.
   Чалавек у вушанцы, са шчацiнiстым чарнявым тварам, стаяў ля будкi й прыглядаўся вучням. Мiнуўшы новабудоўлю, трапiлi на неаб'ежджаную дарогу. Iсьцi было куды цяжэй.
   - Знаеш што, Дуня?
   - Ну што?
   - Цi ня лепi нам на калею пайсьцi? Скарэй будзiць.
   - Добра, давай!
   Лагодным адхонам узабралiся на чыгунку. Пазiраючы адзiн на другога з задавальненьнем, пераскаквалi адлегласьць мiж шпаламi, гэткiм чынам паскорыўшы тэмпа вандроўкi. Воддаль налева, мо празь пятнаццаць чыгуначных шляхоў, вызiрала чырвоная страха нiзкага, падоўжанага вакзальнага будынку. Наперадзе чыгункi адбягалi направа й шмат вагонаў стаяла каля лесу, што прымыкаў да станцыi з паўдня.
   - Ты паглядзi, колька яны гэтта набудавалi. Гэных-жа калеяў, што каля лесу, саўсiм нi было, - спасьцярог Янук.
   - Тамака ў лесе, казалi, усякага хламу й бiнзiны ў бочках панавозiлi, дык мусiць каб пад'яжджаць было як, - адказала Дуня.
   Яна пераскочыла адзiн, пасьля другi чыгуначны шлях i як гiбкая сарна хутка бегла па шпалах. Янук ледзь патрапляў ззаду. Гэтака намагаючыся адно другому навыперадкi, амаль не заўважылi, як прыблiзiлiся да тых двух эшалёнаў, што на бакавiне пры лесе стаялi. Янук раптам спынiўся.
   - Дуня, а можа ля могiльнiку ня пойдзем? Можа тамака празь сьнег нi прабрацца?
   Спынiласяш задыханая Дуня. Пара валiла з ратоў.
   - Цiха! - падняла дзяўчына ўверх руку.
   Да вагонаў пры лесе было адлегласьцi мэтраў дзьвесьце.
   - Чуеш? - шапнула дзяўчына. Твар ейны насьцярожыўся.
   - Чую, - адказаў Янук.
   З вагонаў даходзiў гоман... Ды гэта ня быў гоман. Гэтак не гаварылi людзi. Нехта то стагнаў, то енчыў, то лiтасьцi прасiў, то распачлiвым, сэрца сьцiнаючым голасам сьпяшыў навыперадкi iншым стогнам i енкам. Маса галасоў. Сотнi, тысячы. Мiж iх прабiвалiся танюсенькiя, сiпатыя, зьнядужэлыя дзiцячыя. Распачлiвая нясугучнасьць квялiла нэрвы, маразiла кроў. Зь перапынкамi брахалi сабакi.
   - Што гэта? Божа мой! - жахнулася Дуня.
   - Глядзi, глядзi, во вартавыя са стрэльбамi. Мусiць у гэных вагонах людзi...
   - Якiя людзi?
   - Адкуль мне знаць... Во слухай!
   Стогны й енкi то мацнелi, то слабелi. А праз тое жудаснае нясугалосьсе прабiвася кашаль, хрыпата. Гэтак маглi галасiць адно зусiм зьняможаныя ў роспачы людзi. Заварожаныя такой несамавiтай загадкай, юнакi анямелi, замянiлiся ў слых i зрок. Усе вагоны былi таварныя. Звалi iх, - Янук гэта чуў, - цяплушкамi. У такiх сама Чырвоная Армiя езьдзiла. З даху кожнага вагону тарчэў комiн i дым валiў часамi. Праз адчыненыя дзьверы спасьцярог аднойчы Янук чыгунную печку, у якой весела хлiпаў агонь.
   Адылi ў гэтых "цяплушках" ня вiдаць было зьверху нi комiнаў, нi дыму. А калi так то ня было ў сярэдзiне й печак. Iх назваць трэба было-б не цяплушкамi, а можа халадушкамi. I як людзi тыя ў сярэдзiне сьцюдзёных вагонаў такiя лютыя маразы вытрымоўваюць? Нiколi ня чулi юнакi такiх стогнаў i енкаў. Нейкiм дысанансам у гэна стогнучае мора ўлiўся кволы дзiцячы галасок. Пярхiкнуў i суняўся...
   - Гэта страшна! - жахнулася Дуня. - Што гэта такое, Янук? Хто гэтыя людзi й чаму iх дзержаць?
   Яна прыхiлiлася да Бахмача, яе рука моцна сьцiснула Янукова плячо. Янук зiрнуў на пунсовы тварык. Заклапочаныя васiлькi пазiралi вялiкiм, трывожным пытальнiкам. Вартавыя ў круглух шапках, даўгiх шыналях, са штыкамi на стрэльбах, хадзiлi навокал i ўздоўж вагонаў. Адзiн вёў на павадку сабаку ваўчара. I здалося Януку, што з крайняга вагону, з таго маленькага ваконца ўверсе, што пад страхой, вылазiлi рукi. Кастлявыя, сiнiя. Разьгiналiся й корчылiся пальцы. Рукi, - было iх некалькi, - намагалiся вылезьцi як найдалей з вагону, але нешта iх трымала.
   - Па-а-а-мiлуй... пааа-мi-i-i!
   Нехта прасiў лiтасьцi, адно слова зьняможаным, шурпатым голасам паўтараў. Раптам моцна забрахаў сабака. Да крайняга вагону падыйшоў вартавы, у правэй руцэ трымаў павадок, на каторым тузаўся, аж прысядаў ад хрыпаты вялiкi, буры ваўчар. Вартавы пазiраў у гэты бок i нешта крычаў. Пакуль юнакi спасьцераглi, што гэны крык да iх адносiцца, побач таго першага спынiлiся яшчэ два. Вартавы паказаў сюды рукой i нешта сябром гаварыў. Адзiн зь iх схапiў сабаку i ўсе тры кiнулiся ў гэты бок.
   - Вам чыво зьдзесь? Ухадзiце!
   Выразны голас. Людзi ў зялёным беглi й крычэлi. Адзiн выхапiў з кабуры наган.
   - Янучок, гэта яны на нас! - страсанулася Дуня.
   - Давай ходу!
   Зь месца ўзялi колькi моцы. Янук азiраўся, цi ня спусьцiлi з павада сабаку. Адзiн трымаў ваўчара, што рваўся наперад, але здалося Бахмачу, што вартавыя iх даганяюць.
   - Янучок, скарэй, бо здагоняць! - падахвочвала Дуня.
   Беглi ў кiрунку вакзалу. Мiж iмi й шляхам, застаўленым вагонамi, зьзялi ў заходнiм водсьвеце рэйкi. Кроў бiла ў скронi, займала дыханьне, а даўгаваты бацькаў армяк замiнаў Януку даць поўны ход нагам. Хлапец зноў азiрнуўся. Вартавыя крычэлi, махалi кулакамi. Янук крыва ступiў, нага зачапiлася за шпалу цi якую патарчаку, хлапец рынуўся на зямлю, кнiжкi й сшыткi плёхнулi з торбы ў сьнег. Па нечым цьвёрдым скаблянуў локаць i моцна забалела ў баку.
   - Дуня, пачакай!
   Дзяўчына спынiлася, падскачыла памагчы хлопцу ўстаць. Яна дрыжэла. Гарачае дыханьне аблiло Янукоў твар.
   - Як ты гэта... алi-ж разява! Глянь, даганяюць, скарэй!
   Мiгам згрэблi раськiданыя сшыткi й кнiжкi й кiнулiся далей. Дабегшы да вагонаў, шмыгнулi пад буфары. Вартавыя спынiлiся. На другiм баку вагонаў пабачылi воддаль чалавека ў чорнай вопратцы.
   - Скарэй, скарэй iдзём, тутака, мусiць, няможна, - спанукала Дуня.
   - У баку балiць, - скардзiўся Янук.
   - Пасьля стагнаць будзеш. Iдзём!
   Януку нiякавата было, што дзяўчына яго спанукала. Каб ня гэты даўгi армяк, можа ня ўпаў-бы. Азiраючыся па-бакох, яны пралазiлi мiж вагонаў. Глянулi назад. Там нiкога ня было. Вартавыя вярнулiся, мусiць да стогнучых людзей. Цяпер Дуня выпрасталася.
   - Ууу-ух, Янучок, дай адсапнуцца. Алi-ж i нагналi страху, каб iх халера!
   Дзяўчына паправiла кажушок, нацягнула на вушы шапачку.
   - Алi-ж i мароз бярэцца, - сказала.
   Рухам i гоманам жыла станцыя. Юнакi ўзялi дарогу лявей, туды, дзе на абочыне стаяў даўгi ланцуг пасажырных вагонаў. Яшчэ затрымалiся, зiрнулi на вакзал. Там кiшэў, пружыўся мускуламi, топаў ботамi людзкi мурашнiк у зялёным. Збоку, у вялiкай будцы, нядаўна з дошак ля станцыi збудаванай, дымiла кухня, браджэлi кацялкi. З усходу ўкацiўся, скрыпнуў тармазамi, адсапнуўся вялiкай чорнай лёкаматывай цягнiк. Даў кароткi, сiпаты гудок i спынiўся. Лязнулi буфары. Быццам бульба са скрыняў, высыпала з вагонаў войска. Недзе ў тым вэрхале захлiпаўся-рыгаў баян. Ля будынку вакзалу ярчэлi сьветлы. На шэрай сьцяне, пад выцьвiлым напiсам ГАЦI, даўгое, бруднае, сажай зачарнелае палатно апавяшчала:
   ДА ЗДРАВСТВУЕТ ТОВАРИЩ СТАЛИН
   ОСВОБОДИТЕЛЬ ЗАПАДНОЙ БЕЛОРУССИИ!
   28
   У канцавым пасажырным вагоне на бочнай чыгунцы навосьцеж адчыненыя стаялi дзьверы. Адтуль вылятала надвор сьмяцьцё. Паказаўся да паловы зношаны камель мятлы, ногi ў брудных чаравiках-шчыблетах, а наапошку вырасла ў квяцiстым, карэлым, шырокiм хвартуху таўстая сярэдзiна, вялiкiя грудзi й твар-месяц. Навокал месяца спаўзалi даўгiя, незачэсаныя, цемнаватыя касмылi.
   - Глядзi, Дуня, Манька во... падмятаiць, - таўхануў Янук сяброўку.
   - Дзе?
   - А вунь там.
   - Пiрапечка, ха-ха-ха! - зарагатала Дуня.
   Яны падыйшлi да вагону. Пабачылi шырака адчынены рот, наiўна-дабратлiвую, простую, аж шкадаваньне выклiкаючую ўсьмешку, дый нейкую асаблiвую прапорцыю ў тулаве. Цэлы-суцэльны мякiш. Мятла абаперлася аб сьцяну вагону, лёгка скалыхнулiся вялiкiя грудзi.
   - А чаго-ж вы гэттака швэндаiцеся?
   Голас, што нiзкiм альтам вылез з глыбiнi мякiшу, дапоўнiў дзiвоснасьць гэтай нязвычайнай iстоты. Для гацкай станцыi Манька была тым, чым Жыдоўка Габiха для мястэчкавага рынку. Габiшына крамаў клiне вулiц Глыбоцкай i Докшыцкай раскашэлiлася. Прыгрэе, бывала, сонца. Пульхная Габiха на лаўцы перад крамай старожыць, кажнага падарожнага на канi на сваей двойцы аклiкне.
   - Што нi паедзеш на рынак дык ў таўстую Габiху, як у добрую пуню ўпрэшся, - жартавалi людзi. I не ўяўлялi бяз Габiхi гацкага рынку, так як ня было станцыi бяз Манькi Пiрапечкi.
   Хто й калi яе Пiрапечкай ахрысьцiў? Казалi, што некалi ў адной панi "каляяжыхi" служанкай была. Калi-ж панiн сынок у "хамчыны" дзявочыя тайнiцы паспрабаваў заглянуць, вылупцавала "каляяжыха" дзяўчыну й дзьверы паказала. Казалi...
   Выводзiлася Манька зь сям'i найменш папулярнага й найбольш неабходнага ў Гацях чалавека, што зь вялiзнай рудой бочкай ва ўсе гацкiя прыбiральнi заглядаў i якога васьмёхлiтарнай мянушкай клiкалi. У самы захаднiм хвасьце мястэчка, у трухлявенькай хаце жыў. Калi ягоны шыроказады, пародзiсты бэльгiйскi гняды тую вялiкую бочку па каторай гацкай вулiцы цягнуў, выглядалi людзi здалёк, цi ня плёхла зь яе, абыходзiлi й аб'яжджалi яго, а перад прыходам "вызвольнiкаў" палiцыя загадала адно за агародамi езьдзiць, на вулiцах зусiм не паказвацца.
   I апроч гэнай васьмёхлiтарнай мянушкi цi вядаў хто як завецца чалавек. Казалi, што пасьля першай "каляяжыхi" Манька ў iншых паноў i падпанкаў хаты прыбiрала, а пасьля на станцыю прыбiлася. Ад няпамятных, здаецца, часоў, была яна гэтта пад рукою, так яна так як гэна абшмулянае крэсла ў чакальнi, цi той рыначны плот, ля якога каней прывязвалi. Як той бяздомны цюцька, што iснаваў, здаецца, каб на яго тукнуць-гукнуць, гэтак i Манька. Казалi, што быццам некалi чатыры клясы прабэкала-прамэкала. Кажнаму на сустрэчу шырака рот адчыняла, ласкавае якое слова пачуць хацела, а зь яе сьмяялiся, у найлепшым выпадку зь лiтасьцю пазiралi.
   Пайшла Манька ў моду, калi "вызвольнiкi" прыйшлi. Калi якi цягнiк, бывала, на станцыю прыходзiць, стаiць грудзi выпяцiўшы, быццам на прывiтаньне, Манька, круглымi вачамi лыпае, месяц-твар усьмешкай расплываецца. Расказваў нейкi мястэчкавы жартаўнiк: - Знаеш, гэта самае, уiжджаiць на гацкую станцыю поiзд i глядзiць здалёку, што Манька пiрад вакзалам стаiць. Крычыць тады, гэта самае, качагар машынiсту: Пазры, Ванька, унь барышня, сматры за цыцку паравозам нi зачапiся!
   Натура Маньчына, як у сук уляпiў, да новых парадкаў пасавала. Думаць зусiм ня трэба было, усё прасьцюсенька й ясна. Поўнымi вялiкiмi грудзьмi чэрпала дзеўка паветра "асвабаждзеньня". Казалi людзi, каторыя ведалi, што Манька напралом у авангард адданых Сталiну "трудзяшчыхся" улiлася, ды ў сажалцы сталiнскай "народнай улады" як павярткая-крутая рыбка плёхалася. Iншыя-ж асалоду дэталяў смакавалi й цьвердзiлi, што працэс Маньчынага ўлiцьця ў Сосаву калатушку не такiм прасьцюсенькiм быў. Аблюбавалi, быццам, сваецкiя жаўнеры Маньчын мякiш. Ня перабольшвалi, мусiць, языкi людзкiя. Вядома-ж было, што Манька нiколi кавалера ня мела. Як-жа тады ей напярэймы гэнаму жыватворчаму "вызвольнаму" духу нi пайсьцi? Дый цi толькi духу?
   Калi першыя кантаватасьцi "вызваленьня" абгладзiлiся, калi народ пачаў найясьнейшую пад сонцам ды найбольш сьветлую сталiнскую канстытуцыю практыкаваць, за выбарамi ў "народны сход западнай Бiларусii" прыйшла чарга на выбары ў гэтак званы "савет дзiпутатаў трудзяшчыхся беларускай савецкай сацыялiсьцiчаскай распублiкi". Побач зь iншымi партрэтамi й плякатамi, каторыя абляпiлi гацкiя платы й сьцены, зьявiўся круглы месяц Манькi Пiрапечкi. Напiс на плякаце заклiкаў: "Галасуйце за выдатнейшых людзей, перадавых прадстаўнiкоў рабочых i сялян, камунiстаў i беспартыйных. Марыя Iванаўна Кукiшка, кандыдат ад акругi х..."
   Шматлiкiя людзi ўпяршыню даведалiся прозьвiшча "выдатнейшага чалавека, перадавога прадстаўнiка" Манькi Пiрапечкi. Мястэчкавыя жартаўнiкi ад зьдзiўленьня раты разявiлi. Ненадоўга. Новыя пераказы пра Маньчын прагрэс у "выдатнейшыя людзi" пачалi майстраваць. А дзеўка, як i цяпер, далей чысьцiла вагоны, лiчыла цягнiкi, шырака разяўляла дурнаватай усьмешкай рот.
   - А што ты, Манька, загародзiш нам, цi што? - усьмiхнулася Дуня.
   - Ды што вы мне, каб я загараджвала, хы-хы-хы, - разрагаталася дзеўка.
   - Чаму-ж ты, Манька, такую работу робiш? Цябе-ж вунь у начальнiкi выбiруць, - жартаваў Янук.
   - Таварыш Сталiн сказаў работаць, работаць i работаць, - ёмка адрэзала дзяўчына.
   - А ён так сказаў? - пытаўся далей Янук.
   - А ну канечна сказаў, чудак ты, хы-хы-хы.
   - А ты, гэта самае, там была й чула?
   - Ды разьвi нада было быць? Як савецкае начальства гаворыць, што сказаў, так палагаiцца верыць, што дзiсьцьвiцiльна сказаў. Ну нi так?
   Мякiш абапёрся на мятлу й шэрыя вочы пазiралi на юнакоў проста й наiўна.
   - А што таварыш Сталiн сказаў работаць? - цягнуў Янук.
   - Ну як што... Эгэ! - усклiкнула Манька, - ты, сапляты, што гэта зь мяне кепiкi ўзяўся строiць? Ды я цябе, такую тваю...
   Маньчын язык пачаў вярнуць прынесеныя маскоўскiя брыдоты. Сiпаты голас трос грудзi й здавалася, што неўзабаве мятла рынецца на Янукову галаву.
   - Ну пiрастань, Манька, пiрастань, - намагалася суняць дзеўку Дуня. Скажу нам лепi, цi цябе ў дзiпутаты выбiруць.
   - Канечна выбiруць, - без запыну адказала Пiрапечка.
   - А хто табе казаў, што выбiруць?
   - Ды як гэта хто? Сам таварыш Саладуха казаў, от хто.
   Месяц зазьзяў трыюмфальным поглядам. Упэўненасьць гэтай дзеўкi нагадвала наiўна-дзiцяннае "мама казала, от хто".
   - Дык ты мусiць тады проста ад падмятаньня паняй будзеш, як у дзiпутаты пападзеш, - кпiў Янук.
   - Якой такой паняй?! Ты гэта што, ня чуў куды паноў вунь вязуць? Тамака яны ў тых вагонах выюць, iдзi паглядзi, - кiўнула дзеўка галавой у той бок, адкуль кагадзе юнакi ўцяклi. Твар ейны ўзгарэўся, спакойныя вочы заiскрылiся, ды ўсхадзiлiся вялiкiя грiдзi. Здавалася, што неўзабаве мякiш гэты, што тросься з паднечаньня як дрыгва, кiнецца на тых ненавiсных, выючых паноў. Жорсткая рэакцыя, што ажывiла гэту тушную й павольную асобу, мела асаблiвы камiчны выгляд.
   - А гэта там у тых вагонах паны сiдзяць? - падмiргнуўшы Януку, цягнула Маньку за язык Дуня.
   - Няўжо-ж хто, - адказала дзеўка.
   - А якiя гэта паны? - пытаўся Янук.
   - Ды чорт iх ведаiць якiя. Пасабiралi, панiмаiця, гэта барахло з маёнткаў, фальваркаў, адаўсюду...
   - А калi iх iх пазьбiралi? Доўга так стаяць?
   - Да ўжо нядзелю, верна, iлi болi, - адказала сiпатае альта.
   - А есьцi iм даюць? Чаго яны выюць?
   - Да я нi знаю. Верна нi даюць, да i нiкаво нi падпускаюць блiзка. I пускай здыхаюць, нашто iм есьцi...
   - Дзецi там таксама ёсьцiка? - спытаў Янук.
   - Верна ёсьцiка, - неахвотна ўжо буркнуў "выдатны чалавек". - Ды сказала я табе, есьлi хочаш узнаць дык пайдзi сам туды, а мяне нi спрашывай. Накога чорта яны мне...
   - Нi распытвайся ты яе, - таўханула Янука Дуня. - Ня вiдзiш, што злуецца? Iдзём замарудзiлi, позна ўжо.
   Янук зiрнуў на пульхную дзеўку, памяркаваў, што, мусiць, больш ужо зь яе ня выпампуеш, ды рушыў побач Дунi. Бокам абыйшлi вакзал i накiравалiся на галоўную вулiцу. Ужо шарэла й электрычныя лямпачкi на слупох зiхацелi млявым сьвятлом. Мароз адзываўся пад нагамi храбусткой скарынкай пачарнеўшага сьнегу й цяў коньчыкi вушэй, канцавiны рук i ног. Янук угледзеўся ў сустрэчную лямпу й здавалася яму, што кашаль-чханьне далёкае электрастанцыi, чутнае праз навакольны гоман, хлiпала на дроцiку лямпы. Доўгая канцэнтрацыя на сьвятле сьветчыла адно, што хлапец дзесьцi далёка думкамi блудзiў.
   Енк у вагонах... i мiлы, знаёмы тварык... кастлявыя, сiнiя рукi... i блiзкi галасок... спагада й розум... Што гэта й адкуль? Недзе яно вязалася разам. I Янук прыгадаў. Раптоўна спынiўся й Дуню моцна за рукi таргануў.
   - Дуня, ведаеш што?
   - Ну што?
   Янук маўчаў i шырокiмi, ледзь прытомнымi вачмi пазiраў у дзяўчынiны пытальныя васiлькi.
   - Кажы што. Нi трасi мяне, гавары!
   - Гэта самае... от што прыпомнiў я... Знаiш, хто тамака пэўня ў тых вагонах сядзiць?
   - Ну?
   - Я думаю, што яны тамака.
   - Хто гэта яны?
   - Ну гэтыя-ж Старажонкi, хто-ж... з Галавачоў. Нi знаiш? Iх-жа, кажуць, таксама забралi, з панамi разам, от як...
   I Янук моцна, голасна зарагатаў. Дуня пазiрала на сябру й ня ведала што рабiць.
   - З панамi! Чуеш? Бiда аж пiшчэла, галапупых поўная хата, а яны от не абы зь кiм, а зь вялiкiмi панамi ў Сiбiр паедуць. Чуеш, Дуня? Што ты на гэта скажаш, га?
   Старажонкi - шматдзетныя арандатары вялiкага неўрадлiвага фальварку. Глiна, глей, падзолак. Колькi iх бралася, грызла, калупала зямлю ды, плюнуўшы, адыходзiла. I Старажонкi паласавацца хацелi. Бацька малы, чарнявы, як корч, цяглавiты рабацяга. Ужо сына старэйшага, гадоў зь пятнаццаць, да працы падпрагаў. У хаце дзяцей як бобу, васьмёрка, мусiць. Жартаваў тады нехта, што папа рымскi наказаў, каб каталiкi размнажалiся, дык Старажонак надта заўзята ватыканскiя наказы выконваў. Хата-ж у фальварку была вялiчынёю на якi тузiн.
   Старажонкава Верачка, хлёсткая малая цацанька, разам зь Януком i Дуняй у адной клясе засёды першай вучанiцай была. Ды што там для яе праграма школьная! Цэлы, здавалася Бахмачу, неабсяжны лiтаратурны сьвет знала: i Мiцкевiча, i Сянькевiча, i Рэйманта, i Жаромскага, i Гётэ, i Бальзака, i Шэкспiра. Янук пра некаторых тых вялiканаў першы раз чуў, а Верачка-цацанька iхныя творы чытала. Мала таго. Гэта ад яе пачуў Янук Купалавы, Цётчыны й Коласавы вершы. Зь ёю на якую хочаш тэму гавары. Часта дзiвiўся Янук, што дзяўчо, як казалi, вялiчынёю з кукiш, а колькi разуму Бог ей даў.
   - Што ты хочаш, каб я сказала? - глуха адазвалася Дуня, галаву апусьцўшы. - Мусiць таму ўзялi, што яны Палякi.
   - Палякi? - перапытаў Янук.
   - Ну, яны-ж каталiкi.
   - Фэ, от i сказала, разумнiца, - скрывiўся Янук. - Цi ты ведаеш, што мне гэта цацанька-Верачка адзiн раз казала?
   - Што?
   - Казала, што ня ўсе каталiкi ёсьць Палякi. Тыя, каторыя гавораць пабiларуску й роджаныя тутака, дык яны Бiларусы, хоць i каталiкi. Яна гэтак казала. I ведаеш яшчо што?
   - Ну?
   - Казала цацанька-Верачка, што калi-б так было, як Палякi кажуць, значыцца, што ўсе каталiкi ёсьцiка Палякi, дык трэба было-б тады ўсiх французаў, Гiшпанцаў, Iтальянцаў ды цiмала яшчо якiх Палякамi папiсаць. Дык цяперака сама вiдзiш, што Палякi наўмысна лухту паролi, народ наш ашуквалi. Дык Старажонкi нiякiя нi Палякi, от як.
   - Цацанька-Верачка, мусiць праўду казала, - згадзiлася Дуня.
   - А от папалiся й паедуць на Сiбiр тую. I за што?
   У Януковым уяўленьнi зьявiлася малое, недарослае на свае гады дзяўчо. Анельскi тварык, вельмi разумныя й заўсёды вясёлыя вочкi. Цяпер-жа тая дзяўчына-цацанька (мянушка надзвычайна трапна характарызавала яе ўдома i ў школе) недзе, як у клетцы, зь дзеткамi калее. А мо каторага на руках трымае? А можа ўжо памерзьлi, цi з голаду душу Богу аддалi?
   Думка скаланула Янука марозам жахлiвейшым, чымся той, што цiснуў на захад сонца. Юнакi йшлi моўчкi. Янук зiрнуў на плот. Адтуль з плякатаў пазiраў месяц Манькi Пiрапечкi й гэны назойлiвы напiс: "Галасуйце за выдатнейшых людзей, перадавых прадстаўнiкоў..."
   - Тпррррруу! - пачулася гулкае на дарозе. Дзядзька Захарук спынiў каня. - Ну сядайце! Чаго глядзiцё, як бараны на новыя вароты.
   Не марудзячы, Янук зручна кульнуў Дуню за шырокiя дзядзькавы плечы й прымасьцiўся сам.
   - Алi-ж дзядзька маладзец! Каб табе Бог здароўя поўныя прыгоршчы! пахвалiла Захарука Дуня.
   - Но-о-о-о-о! - пагнаў гнядога гаспадар. - ...йшоў, цюхцяй!
   Дзядзька, скарэй лёганька пагладзiў, чым сьцебануў канёў зад i падатлiвы гняды, што ведаў кожны гаспадароў рух, трушком рушыў у дарогу. Ён бег так роўна й бязь нiякiх намаганьняў, што, здавалася, чалавек дзесьцi на мяккай раўнiне ў прасторы плыве.
   - Захiнiцiся вы, жабоцькi, ато памерзьнiце, - загадаў вучням Захарук.
   Пры хуткай язьдзе больш дацiнаў мароз.
   - Надта-ж хлёсткага конiка, дзядзька, маеш, - пахвалiла Захаруковага гнядога Дуня.
   - Ага, - буркнуў рыжавусы селянiн, - ён-жа нiчога-ткi...
   - Што-ж чуваць, дзядзька Захарук?
   - Эт, нiчога. Што ў вас?
   - А дзядзiчка, а роднiнькi, каб ты вiдзiў, што мы сягоньнiка зь Януком вiдзiлi, - сказала прыцiшана-таямнiчым тонам, нахiлiўшыся да Захарукова вуха, Дуня.
   Селянiн сьцямiў, што дзяўчына мае яму нешта важнае сказаць i таму пiльна прыслухоўваўся.