Акула К.. Закрываўленае сонца (Гараватка - 2) (на белорусском языке)

   Пры жорнах днямi й тыднямi трэба будзе папацецьць. Нiкога не падпражэш. Дзецi вунь думалi, што лёганька гэта. Узяўся Янук. Якi-ж зь работнiк, адкуль у яго сiла тая. Ды яшчэ па Тапсiку прыйсьцi да раўнавагi ня можа. Круцiў, круцiў, задыхаўся, зьнямогся. Мiколава здароўе слабое. Яму хатняй гаспадаркi хапае. Дык вось напiрай сам. Калi-б на тым пастарунку за Паўлюковага басяка сярэдзiны нi адбiлi, што яму такiя жорны змагчы... круцiў-бы, пасьвiстываючы.
   Гэтак заварожаны горкiмi думкамi пра мiзэрны быт, роўна трымаў Пракоп тэмпа. Жорнава камень гудзеў раўнамерна й грыз ня толькi падсушаны ў печы авёс, але й горкiмi прадчуваньнямi цёмнага й няведамага цёр, быццам тое зярно, макулiнкi нейкiх Пракопавых спадзяваньняў на лепшае.
   Зьнекуль шырака хлынула сьвежае паветра й зусiм прылягло й плоскiм зрабiлася, ледзь-ледзь не пагасла на маленькiм кнаце каганца млявае полымя. Пракоп левай рукой згроб назад спацелыя раськiданыя валосы, падняў вочы й спасьцярог у шырака рашчыненых дзьвярох тых двух, пра каторых цэлы час дрэннае згадваў. Спынiлася й моцна сьцiснула ручку жорнаў Пракопава рука. Ад нечаканасьцi такой непажаданай сустрэчы паленам зацьвярдзеў у роце язык.
   Тыя доўга стаялi моўчкi. Нейкая нявыразная ўсьмешка блудзiла на Косьцiкавым твары.
   - Iш ты яго, як расхадзiўся! - кiнуў Сабакевiч пераз плячо да Лявона.
   Ззаду за камунiстамi спасьцярог Пракоп яснавалосую Янукову чупрыну. I згадаў, што добрыя людзi, чалавека пры працы сустрэўшы, "Божа памажы" казалi. Гэты-ж Ромкаў гаспадар кiнуў тыя iранiчныя словы зь яхiднай усьмешкай на вуснах. I ўсьмешачка тая, таму што ледзь заўважная, скрытая, больш колкай здавалася.
   - Так, расхадзiўся! Мельнiцу сваю на ўсю йванаўскую разагнаў! - голасна падхапiў ззаду Шпунт.
   - Здрасьця, таварыш Бахмач! - наўмысна голасна гукнуў Косьцiк. - Мелiш?
   Пракоп падыйшоў да дзьвярэй i спынiўся пару крокаў ад парогу.
   - Здароў Косьцiк, Лявон. Як маецеся?
   - Чуеш? - сказаў Косьцiк Лявону, - пытаецца як маемся...
   - Ага, хочыць знаць як маемся, - малпаваў Косьцiка Лявон.
   - Сiчас я табе ня Косьцiк, а Канстанцiн Паўлавiч Бурак! Панiмаеш?! адказаў зь няпрыхаванай пагрозай у голасе Сабакевiч.
   Пракоп зьбянтэжыўся. Нядобрае прадчуваў. Цi не наважылiся, паўзуны, зь яго пазьдзекавацца?
   - Што вам трэба? - спытаў суха.
   - Чуiш, таварыш Шпунт? Таварыш Бахмач хочыць ведаць што нам трэба, яхiдная ўхмылка скрывiла Косьцiкаў твар.
   - Чую, таварыш упылнамочаны, - згадзiўся Лявон, - таварыш Бахмач хочыць ведаць што нам трэба. Iзьвесна...
   Пракоп спасьцярог, што дзяцюкi былi добра выпiўшы. Можа якраз гарэлка штурханула iх на такую кусьлiвую гутарку. Прыказка-ж кажа: што ў цьвярозага на розуме, тое ў п'янага на языку. Гэтта-ж важнай была ня так тэма гутаркi, гэтак як адносiны гэтых двух паўзуноў да яго. Разглядалi Пракопа, як нейкую жывёлiну ў заапарку.
   - Мелiш, спрашываю? - падняў Сабакевiч голас.
   - Ну што-ж... сам вiдзiш, нi хаваюся...
   - А хто табе разрашыў малоць? - дзёрзка спытаў Косьцiк.
   - Як гэта? - зь няўцямнасьцю спытаў Пракоп. - Гэта яшчо каго пытацца трэба?
   - Ну а чаму-ж не? Ну а каб прышоў, прымерна, мяне спрасiў. Язык табе адсох-бы, цi што?
   У Косьцiкавых вачох успыхнулi злосныя аганькi, якраз наводля тых, што загарэлiся былi тады, як зьлез з кладнi ў ягоным гумне ды з нажом на Пракопа кiнуўся. Адылi была iстотная розьнiца. Тады Пракоп сустрэў валацугу як гнеўны гаспадар, цяпер-жа басяк быў носьбiтам "народнае ўлады". Цi то ад скразьняку, цi ад страху ўзялi Пракопа дрыжыкi. Голы да пояса, спацелы, мясцамi пакрыты аўсянай мукой, ён зьбянтэжыўся й глядзеў на слуп сонечнага сьвятла, што празь дзiрку ў сьцяне дыяганалей перасякаў нутро гумна.
   - Гэта што, закон такi? - здабыўся на адвагу Пракоп.
   - Як я скажу, так i закон! Панiмаiш?
   - Га? Во гэтага я ня ведаў...
   - Ты чуiш, таварыш Шпунт? Гэтага ён ня ведаў, - сказаў Косьцiк.
   - Чую, таварышч упылнамочаны, гэтага таварышч Бахмач ня ведаў, паўтарыў калiшнi драгомiшч.
   - От нiблагадарны чалавек! - выбухнуў Косьцiк, зiрнуўшы перш на Пракопа, пасьля на Лявона й барэшце на Янука. - Прышла народная ўласьць, стала быць... рабоча-крысьцiянская, наша собсьцьвiнная. Чалавек першы раз у жыцьцi свабоду палучыў. Ты панiмаiш, таварыш Шпунт? Першы раз у жызьнi палучыў чалавек свабоду, паўтараю: сва-бо-ду! Так заместа паблагадарыць тым людзям, каторыя за гэту свабоду, што ён робiць? Спрашываю цябе: што ён робiць? Знаiць-жа чалавек, што сiчас пры ўласьцi свае людзi, значыцца тыя, каторыя для ягонага блага работаюць. Яму-ж цяпер ужо ня трэба баяцца паноў, асаднiкаў, другiх белапольскiх эксплуататараў. Свае-ж людзi пры ўласьцi. Панiмаеш? - выставiў Косьцiк указальны палец на Лявона. - I знаiць-жа чалавек, што цяпер ужо ня трэба аб жызьнi забоцiцца. Усяго хватаiць. А як чаго нету, дык да каго нужна абрацiцца? Га? - спрашываю цябе, - да каго? Ну ясна, да сваей уласьцi!
   - Верна, - згадзiўся Лявон.
   - Слышыш, таварыш Бахмач? Да каго абрацiцца нужна?
   Пракоп нявыразна нешта буркнуў пад носам.
   - Дык ты чаму-ж да нас нi прышоў, чаму нам нi сказаў, што таварышчы, мол так i так, у тым i ў тым у мяне нужда ёсьць, памажыце... Э-гээ, як то так можна? - запаволiў Косьцiк тэмпа.
   Янук пазiраў на тое тучнае, чырвонае Косьцiкава мурло, то на дрыжачага, моцна церпячага ад гэтай зьдзеклiва-насьмешлiвай гутаркi бацьку. Каб быў дужы, каб мог схапiць i змагчы гэтых двух басякоў...
   - Дык уместа таго, штоб ён да нас прышоў, пасаветаваўся й помашчы папрасiў, дык не, мы гэта далжны аб iм забоцiцца. Сядзiм, значыць i думаем: як гэта наш таварыш Пракоп там пажываiць, ня нужна лi яму чаго-нiбудзь... Iш ты, якi нiблагадарны! - махаў Сабакевiч Пракопу ля спацелага твару пальцам i прамаўляў тонам, якiм дакараюць дзяцей.
   - Нiблагадарны, гэ-гэ! - згадзiўся Лявон.
   - Ну эта, прымерна, было-б прасьцiцельна, есьлi-б гэта ня мой друг так зрабiў. Ато хто-ж гэта так зрабiў? Ды нiхто другой, як мой лучшы друг Пракоп Бахмач, людзi добрыя! Да, он сам! Гэ-гэ! - зьдзекваўся Косьцiк.
   - Ну да, лепшы друг, - згадзiўся Лявон.
   - Да разьве ты ня помнiш, таварыш Бахмач, як ты мяне ў сваiм гумне прыхiнуў, на кладнi начлег даў? Як патом цябе белапольская палiцыя цягала, га?
   Хвiлiна маўчаньня трывала доўга. Недзе над Гараваткай усхадзiлiся вароны, у Лiпавiчах гудзеў трактар. Па чарзе, быццам моцна пакрыўджаны, Косьцiк пазiраў на людзей. Янук глядзеў унiз. Накачвалiся сьлёзы. Ужо колькi раз пазiраў на вiлы, што ў застаронку стаяi. У выпадку чаго, дык... Страшна падумаць было.
   - Ты-ж за мяне,таварыш Бахмач, страдаў. Панiмаiш?
   - Верна, савяршэнна верна, таварыш упылнамо... - вярзiў Лявон.
   - Ну так от. Есьлi ты так пастрадаў за нас, каторыя за савецкую ўласьць баролiся, так зачэм сiчас ты такi няблагадарны тым людзям, так сказаць, што пры ўласьцi, каторыя табе памагчы хочуць? Э-гэ, што-ж гэта такое, спрашываю я вас таварышчы?
   Зноў Косьцiк у вельмi пакрыўджанага ператварыўся.
   - Апяць хачу спрасiць цябе, таварыш Бахмач, чаму ты ў камбед нi запiсаўся? Га? Пачаму?
   Пракоп маўчаў.
   - Спрашываю, ну атвiчай-жа! Языка нi маеш, цi што?
   - А можа й нi маiць? - усьмiхнуўся Лявон.
   Косьцiк стрэлiў ў Лявона дакорлiвым позiркам.
   - Ну, таварыш Бахмач, скажы чаму ты ў камбед нi запiсаўся? Да разьве, есьлi-б ты запiсаўся, мукi мала было-б табе? Зачэм-жа тады малоць?
   - Я чужога нi хачу, - цьвёрда сказаў Пракоп.
   Дзяцюкi цяпер пазiралi адзiн на аднаго ды на Пракопа з такой няўцямнасьцю, быццам-бы пачулi, што Лiтоўцы маюць зараз пад зямлю правалiцца.
   - Э-гэ! - сьвiснуў Сабакевiч. - Ты слышыш, таварыш Шпунт? Слышыш, што сказаў?
   - Чую, чаму-ж не...
   - Ён сказаў, што чужога ня хочыць, пераказваў, быццам вялiкую тайну, прыцiскаючы й зьдзекваючыся з кажнага слова Сабакевiч.
   - Так верна, - згадзiўся Лявон. - Таварышч Бахмач кажыць, што чужога ня хочыць.
   - Якое гэта чужое, ты iдзiёт? - раўнуў Косьцiк.
   Пракоп, цяпер ўжо не на жарты перапалоханы, адступiў крок назад. Косьцiк наблiзiўся, дыхаў алькагольным гарам у твар. Ён пачаў цiхiм, сiпатым зьмяiным голасам, так што ледзь чуваць было. Голас набiраў моцы.
   - Сам таварыш Ленiн када-то сказаў: граб награбленае! Да! Таварыш Ленiн так i сказаў. А ты, дзiравенскi iдзiёт, думаiш, што ты мудрэй Ленiна, га? Спрашываю цябе! Ты ня хочаш чужога? Якога гэта чужога? Разьве панскае i асаднiцкае то нi наша? Разьве ня мы на iх работалi, разьве нi яны нашым потам жылi, ды ад нас пасьледнi кусок хлеба забiралi? Га? За каго ты таварыша Сталiна й нас шчытаiш, за дурняў? Га?
   Косьцiк адыйшоўсдя ад парогу варыўнi. Ён зрабiў пару кругоў па гумне, пазiраючы коса на Пракопа й iншых.
   - Ну а як ты, Янук, думаiш, праўду гавару, цi не? - спытаў Янука.
   - Так, - буркнуў ледзь чутна перапалоханы Янук. Даўно спасьцярог, што Косьцiк быў азброены й навет пару разоў руку на кабуры трымаў.
   - От вiдзiш, таварышч Бахмач, дажа й сын твой са мной сагласiн. Ну што-ж, iдзiёт ты да й толька таво...
   Сабакевiч махнуў рукой, плюнуў на бок i спынiўся ў вадчыненых варотах гумна. Залажыўшы рукi назад, доўгi час стаяў нярухома. Лявон спынiўся побач, мяркаваў што будзе далей. Пракоп выйшаў з варыўнi, надзеў кашулю. Ён пазiраў на Янука, ня ведаў што рабiць. Маўчаньне трывала доўга. На страсе паднялi вэрхал вераб'i. Кiнуўся на некага доктараў Мурзiк.
   - Пракоп, нясi гарэлку! - адвярнуўся Косцiк i гукнуў на Бахмача. - Маць тваю за нагу, так i быць. Хоць ты i iдзiёт, алi-ж разам страдалi, дык i трэба адпразнаваць прыход нашай камунiсьцiчаскай савецкай власьцi... Як ты думаеш, Лявон?
   - Верна, нужна адпразнаваць, - падхапiў Шпунт.
   Пракоп ня рушыў зь месца. Зьняважаны й перапалоханы, пазiраў то на двух басякоў, то вельмi ўпарта глядзеў на Янука, быццам у яго вачох ратунку шукаў.На таўстых Косьцiкавых вуснах пырхала ледзь заўважная ўсьмешка, дрыгаў шрам на лбе.
   - Ну дык чаго стаiш, як той на вясельлi? - падняў голас Сабакевiч. - Цi можа за савецкую ўласьць ня хочаш з намi выпiць? Кажу, гарэлкi нясi!
   - Нiма ў мяне гарэлкi, - цiхаў сказаў Бахмач.
   - Што? Гарэлкi нiма? От бiда вялiкая, - ўсьмiхнуўся Сабакевiч. - На во грошы, пашлi пацана, нiхай купiць.
   Ён падыйшоў да Бахмача i з выцягнутага зь кiшэнi жмуту банкнотаў адзьдзялiў адзiн чырванец i даваў Пракопу. - На, бяры, нi сьцiсьняйся. За савецкую ўласьць вып'ем.
   Апроч прынагоднай чаркi на якiм сямейным, цi рэлiгiйным сьвяце, Пракоп нiколi ня пiў. Жахнуўся думкi, што басякi гэтыя сядуць за ягоным сталом i, калi непаслухмяны будзе, могуць гарэлкi сiлай у рот налiць.
   - На, кажу! - налягаў Сабакевiч i сiлай упхнуў чырванец у Пракопаву руку.
   - Янучок, гэта самае... зьбегай да Кмiты, у яго пэўня ёсьцiка, - сказаў дрыжачым голасам Пракоп, усьведамiўшы, што выкруцiцца яму ня ўдасца.
   - Добра, тата, - адказаў хлапец. Ён узяў з бацькавай потнай, заробленай у аўсяную муку рукi новы банкнот, што надта прыемна ў руцэ шалясьцеў. Не марудзячы, праз двор рушыў на вулiцу. Разгарнуў грошы ды ўважна iм прыглядаўся. На паперцы сядзеў такi самы лысун з прыжмуранымi вочкамi й жулiкаватай ухмылкай, як на тым партрэце ў школе. Янук ужо ведаў яго прозьвiшча, што рэдка сходзiла з вуснаў савецкiх палiтрукоў. Часта гарлапанiлi пра яго ў песьнях.
   18
   Кмiта Тодар, пачуўшы каму патрэбна гарэлка, усьмiхнуўся.
   - А грошы табе ён даў? - спытаў.
   Ня ўсьпеў Янук паказаць яму чырванец, як Тодар яго з рук выхапiў.
   - Гэта дык здорава, - цмокныў вуснамi ў паперку. - Калi такiмi новiнькiмi раськiдаiцца, дык мусiць водзяцца яны ў яго.
   Тодар плюнуў на паперку, пацёр яе.
   - Абнавiць во трэба. Ну што-ж, за чырванец мусiць лiтроўку гнаць... Пачакай, я тут зараз...
   Тодар зьбегаў унiз у склеп i хутка вярнуўся зь лiтроўкай. Сiвуха была добра закаркована.
   - Калi скажа, што дорага, цi што, дык скажы, што гэта за сталiчную лепшая, - паднёс свой карэлы ўказальны палец Януку пад нос. - Будзiш помнiць?
   - Буду, - адказаў хлапец.
   - Пачакай, так нi нясi, загарнуць у нешта трэба.
   У куце шупляды Тодар знайшоў кавалак газэты й загарнуў пляшку.
   - От так лепi будзiць, - сказаў, - толька-ж глядзi, баранi Божа, нi пабi.
   - Ну от вiдзiш як скора, умеючы, - сказаў Косьцiк Януку, калi той увайшоў у хату.- Нясi, Пракоп, закуску.
   Пракоп, бяз слова, выйшаў у сенцы.
   - Тодар здачы даў табе? - спытаў Косьцiк Янука, што пiльна ўзiраўся ў новых начальнiкаў.
   - Ды нi даў...
   - Нi даў? Iш ты яго! Ну да я зь iм рашчытаюся. Ад яўрэяў мусiць навучыўся.
   - Казаў, што самагонка ягоная лепшая, чым сталiчная, - паясьнiў Янук.
   - Як, як? Лепшая, чым сталiчная? Га-га-га! - зарагатаў на поўне горла Косьцiк. - Ты слышыш, Лявон? От i шэльма, крутадух! Га-га-га!
   Лявон памагаў Косьцiку й два дзяцюкi шчыра й голасна рагаталi, калi Пракоп адчынiў дзьверы. Зiрнуўшы няўцямна на няпрошаных начальнiкаў, ён маўклiва паставiў на стол мску салёных агуркоў, палажыў акраец хлеба, пайшоў да палiцы i ўзяўся расстаўляць пасуду.
   - Прабачце, дзяцюкi, - сказаў сьцiпла, - нiчога ў мяне скаромнага нiма, от агурок, ды хлеб...
   - Да чаго ты бядуiш? - падыйшоў да гаспадара Косьцiк i са штучнай добразычлiвасьцю так шлёпнуў Бахмача па плячы, што той аж пахiснуўся. Садзiся во, - узяў Пракопа за руку й сiлай пасадзiў на краю стала. - Ты чуў, што Тодар твайму пацану сказаў, га? От шэльма, кажа, што яго самагонка за сталiчную лепшая. Га-га-га! Чуў такое, таварыш Бахмач?
   Пракоп нiчога не адказаў, пазiраў на дзяцюкоў коса, быццам на зьвяроў, асьцерагаючыся, каб ня ўкусiлi.
   - Ну дык ты, Лявон, чаго марудзiш? Адпячатывай! - загадаў Сабакевiч.
   Лявона ня трэба спанукаць было. Рухам спрактыкаванага п'янiцы, ён хапiў пляшку й хлёстка стукнуў па левай даланi. Корак выскачыў на стол, а Лявон пачаў напаўняць чаркi. Ён налiў амаль палову першае, затрымаўся й спытаў Пракопа:
   - Ты, таварыш Бахмач, чаму гэтыя напарсткi нам падаў? Гуляць зь iмi, цi што? Стаканаў у цябе нету?
   Пракоп прынёс з палiцы й паставiў на стале дзьве шклянкi.
   - Гэта чаму два? - спытаў Косьцiк.
   - Ды я-ж, самi знаiця, ня п'ю, - зьбянтэжыўся Пракоп.
   - Нi прытварайся! - груба сказаў Косьцiк. - Ты што, за савецкую ўласьць, за здароўе таварыша Сталiна ня вып'еш?
   Апраўдвацца было небясьпечна. Пракоп зрабiў яшчэ адно падарожжа да палiцы й паставiў на стале трэцюю шклянку. Лявон узяўся налiваць з асалодай. Носам уцягваў самагонны пах.
   - Прыгару нi чуваць, - сказаў. - Мусiць Тодар ужо добра руку набiў.
   Лявон пачаў ад Косьцiкавай шклянкi. Зiрнуўшы на сябру, Сабакевiч кiўнуў галавой.
   - Ты што гэта, традыцыi нi знаiш? Гаспадару трэба першаму налiваць.
   Нiчога не адказаўшы, Лявон нагнуў пляшку. Самагонка прыемна булькала. Налiўшы палову шклянкi, Лявон пазiраў на Косьцiка.
   - Лi, лi поўную, - усьмiхнуўся той. - Таварышч Бахмач за таварышча Сталiна поўную вып'iць. Праўда, Пракоп?
   Нахабна вымаўленае "Пракоп" асаблiва ўкалола Бахмача. Быццам хацеў сказаць "бязьмен ты". Была гэтта й зьнявага, i зьдзек. Таўстыя вусны ўсьмiхалiся, шэрыя вочы пагражалi. Асноўным аб'ектам Пракопавага зацiкаўленьня, што поўнiла яго вялiкай трывогай, была шклянка Кмiтавай самагонкi, каторую зухавата налiвала Лявонава рука. Вось яна, чысьцюсенькая-поўненькая, стаяла на ягоным, Пракопавым стале й на паядынак выклiкала. А Лявон ўжо напоўнiў Косьцiкаву й падганяў сваю. Разьлiў больш паловы пляшкi.
   Косьцiкава вялiкая правая далонь, белая й гладкая, што мусiць ужо ад нiткi й iголкi адвыкла, спакойна адпачывала ля поўнай шклянкi на стале. Золатам зьзяў на пальцы вялiкi сыгнэт з прыгожым чырвоным камянём i лiтарай "К" ан iм. Якраз у гэну хвiлiну Сабакевiч зiрнуў на свой ручны залаты гадзiньнiк. Спасьцярогшы ўсё гэта, у вадным кiрунку павандравалi Пракопавы думкi. Калiшнi сабакарэз сядзеў цяпер гаспадаром у яго хаце. На руках чужое золата, у кабуры - пераканальны довад сiлы "народнай улады". Гэта той самы шэльма, што некалi пачаў сваю дарогу "ў людзi" кражай настаўнiчынага гадзiньнiка ў пачатковай школе. Хто тады мог прадбачыць, што з таго шчанюка-злодзея вырасьце? Плён дасьпеў, спажывайце, людзi добрыя...
   Дзяцюкi ўсталi. Неахвотна, паволi падняўся Пракоп.
   - Дык от, таварышчы, - урачыста пачаў Косьцiк, высака, перад самым носам трымаюччы шклянку, - вып'ем усе да дна. Паўтараю: да дна!
   Зiрнуў упарта на Пракопа й прадаўжаў: - За наша асвабаждзенiя ад белапанскага iга, за нашу народную, савецкую ўласьць, за нашу доблiсную Красную Армiю, што нас асвабадзiла, да i за нашага важдзя, атца ўсiх народаў, вялiкага й мудрага таварышча Сталiна! Да здраствуiць!
   - Да здраствуiць! - падтрымаў Лявон.
   Косьцiк i Лявон пачалi пiць зь вялiкай насалодай. Спасьцярогшы, што Пракоп ледзь вусны памачыў, Сабакевiч перасьцярог: - Пракоп, за таварышча Сталiна п'ем, стала быць да дна далжон!
   Пракопава нутро пратэставала супраць пякучай, смуроднай, гаркой вадкасьцi. На сiлу пару кропляў адпiў. Косьцiк зноў зьвярнуўся да яго: Кажу табе яшчо раз, таварыш Бахмач, гэта другi раз прадупрэждаю, што за таварышча Сталiна абiзацiльна нужна пiць да самага дна. Панiмаiш? А трэцi раз прадупраждаць ня буду.
   Перамогшы агiду, Пракоп нагнуў шклянку. Сочачы дзяцюкоў адпiў пару глыткоў, ды шклянку трымаў пры вуснах. Вiдаць, пераканаўшыся, што Бахмач узяўся пiць, Косьцiк скончыў сваю разам зь Лявонам. Пераз плечы камунiсты шпурнулi шклянкi ў качарэжнiк. Адпiўшы мо трэцюю часьць, Пракоп затрымаўся. Мiгам зар'ентаваўшыся, ён кiнуў сваю шклянку пераз плячо. Шкло пырснула на глiнянай падлозе. Зьбянтэжаны Янук устаў з лавы.
   - Так i трэба! - гукнуў Косьцiк. - З каторага стакана пiлi за таварышча Сталiна, з таго нiхто болi нi далжон пiць. Маладцы, га-га!
   Усе селi. Прыйшло нязручнае маўчаньне, каторае зноў спынiў Косьцiк.
   - Эта самае, - пачаў ён паволi, бяручы вiдэльцам з талеркi кiслы гурок, - мне здаецца, што таварышч Бахмач ня выпiў да дна... Верна, таварышч Шпунт?
   - Да, верна, ня выпiў, - згадзiўся папугай.
   - I многа ня выпiў? - прыжмурыўшы хiтра вочы й кусаючы гурок, пiльна ўглядаўся ў Пракопа Ромкаў гаспадар.
   - Оо так мусiць з палавiну, цi болi, - мяркаваў Шпунт.
   - Болi як палавiну? - намагаўся дзiвiцца Косьцiк. - Верна, Пракоп?
   Бахмач маўчаў.
   - Я цябе спрашываю, Пракоп, верна iлi нет, што ты палавiну цi болi ня выпiў?
   Голас быў цьвёрды, рэзкi.
   - Я-ж вам казаў, што што нiколi ня п'ю, - ледзь чутна, з трывогай адказаў Пракоп.
   - Я цябе нi спрашываў, цi ты п'еш iлi нет, - сказаў Косьцiк. - Цi ты нi знаў гэтага, што калi п'еш за здароўе якога дарагога чалавека, дык трэба да дна выпiць, так як рускiя робяць? Што дажа тыя, каторыя нiкада ня п'юць, прыдзержываюцца гэтага? Га?
   - Я-ж гэта самае... чуў, - прызнаўся Пракоп.
   - Ну так от, галубчык... ты, стала быць, прызнаўся, што за нашага важдзя таварышча Сталiна нi хацеў выпiць. Верна?
   Цi яго хапiў скразьняк у варыўнi, цi ад перапалоху пачалi браць Пракопа дрыжыкi. Холадна стала. Той глыток самагонкi замуцiў галаву. Пытаўся сам сябе Пракоп, цi ня лепш было-б, змагаючы агiду, выпiць поўную шклянку. Абы не чапiлiся, каб хутчэй iхныя нячыстыя ногi зь яго хаты панясло. Дзяцюкi, злосна пазiраючы на яго, кусалi хлеб i жвалi гуркi.
   - Верна? - насядаў Косьцiк.
   - Косьцiк, нi чапiся ты да мяне. Вiдзiш, што я слабы й нi магу, сказаў Пракоп дрыжачым голасам. Думаў, што такiм зваротам знойдзе нейкi мост да сумленьня басяка. Не магло-ж быць, каб ня меў ён нiякага сумленьня. Калi была ў яго навет маленькая макулiнка яго, дык льга было дарогу шукаць.
   - Ты гэта што косьцiкаiш? Якi я табе Косьцiк? Нi казаў я табе раней як абрашчацца? - выбухнуў Ромкаў уласьнiк.
   Пракоп схiлiў галаву. Глядзеў на шрам на стале, якi дзецi некалi ножам зрабiлi. Шрам бег з кута наўскос на якога паўмэтра даўжынi. Пры канцы яго была выкалупана ўпадзiнка. Якраз гэна месца, цямнейшае за навакольную гладзь, пачало мiгацець у вачох.
   - Я цябе навучу! - сiпеў Косьцiк збоку.
   Адылi Пракоп чуў i ня чуў яго. Было гэта быццам рэха нейкай недарэчнай зьявы, што на ягонай лаве расьселася. Ды зьява-ж гэта, - ня можа-ж быць! скора вось прападзе й зусiм добры й жыцьцядайны супакой запануе ў Пракопавай хаце. Бахмач падняў галаву й вярнуўся ў рэальны сьвет. Зiрнуў на Янука на лаве. Хлапец спасьцярог у бацькавых вачох нешта недарэчна-бездапаможнае. Цi мо было гэта ад таго, што бацька нiколi гарэлкi ў вусны ня браў, а цяперака Кмiтавай "лепшай чым сталiчнай" пад пагрозай мусiў сербануць, цi таму, што нiяк выхаду з пасткi ня мог знайсьцi.
   - Штрафнога яму! - запрапанаваў Лявон.
   - От малайчына, друг Лявон! - шлёпнуў Косьцiк таварыша па плячы. Люблю цябе за ум твой тонкi й пачцiцiльную, так сказаць, фiзiяномiю. Штрафнога, кажаш?
   - Ну да, штрафнога. За таварышча Сталiна ня выпiў, так палагаiцца! паправiў падбадзёраны Сабакевiчам Ляцвон.
   - Так i быць, штрафнога! - урачыста згадзiўся Сабакевiч i стукнуў даланёй па стале так, што аж посуд задрыжэў i недзе за вакном закудахтала зь перапалоху курыца. Лявон прынёс з палiцы шклянкi й адну зь iх набухтырыў самагонкай. Дзяцюкi ацiхлi й пазiралi на Бахмача. У позiрках загнязьдзiлася ўпартая нянавiсьць. Указальным пальцам Косьцiк пачаў раўнамерна стукаць па стале. Стук паступова ўзмацняўся й моцна трывожыў Пракопа. Цяжка было вытрымаць зухавата-выклiкаючы Косьцiкаў позiрк i Бахмач зусiм зьбянтэжыўся. Зiрнуў на Янука, што аж падняўся з лавы, разумеючы напружаньне.
   На вулiцы пачулiся мужчынскiя галасы.
   - Ну, за таварышча Сталiна! - загадаў Косьцiк.
   Голас роўны й пагрозьлiвы, а палец прадаўжаў барабанiць па стале, прысьпяшаючы тэмпа. Пракоп пазiраў на гэты палец, то на цэлую, аброслую валосьсем Косьцiкаву руку, на зьзяючы сыгнэт на пальцы. Стук адбiваўся ў Пракопавых грудзёх балючым рэхам.
   - Устань! - гаркнуў Косьцiк. - За таварышча Сталiна да самага дна!
   У Пракопавых вачох мiльгануў абрыс кабуры Косьцiкавага пiсталету. Жартаваць, басяк, ня мог. Чаго добрага, застрэлiць. Паволi падняўся Пракоп. Правай рукой узяў шклянку, але дрыжэла млосная рука, аблiваў яго сьцюдзёны пот. На паўдарозе рука спынiлася ды паставiла самагонку на стол i лягла побач. Тая самая рука, што давала раду цяжкiм i шурпатым прыладам сялянскай працы, цяпер бездапаможна адпачывала пры шклянцы Кмiтавай "лепшай, чым сталiчнай".
   - Госпадзi, зьмiлуйся, - пачаў дрыготкi Пракопаў голас, а вочы празь сьлёзы малiлiся да абразоў напокуцi.
   - Ты гэта што? - раўнуў, ускочыўшы з лавы Косьцiк, - якi такi табе Госпадзi? За Сталiна пiць кажу.
   Рэха Сабакебiчавага голасу скаланула Пракопавай хатай, але гаспадар не зварухнуўся, ён прылiп зрокам да абразоў.
   - Сьвятая Апрасiньня Полацкая, Дарагая i Справядлiвая, заступiся i памiлуй! - дрыжэў, насычаны жальбой Пракопаў голас.
   Нешта ненатуральнае было ў гэных трох, застылых пры стале фiгурах: сонцам асьветлены, спацелы Пракопаў твар, вочы сьлязьмi наплыўшыя, дрыжачыя вусны, дурнаватая Лявонава фiзiяномiя й дыхаючы агнём ненавiсьцi, во-во гатовы рынуцца на чалавека Сабакевiч.
   Спынiў дыцханьне Янук. Зараз iскра ўспыхне.
   - Я табе, iцi тваю маць, пакажу тваю Прасiньню! - выбухнуў Сабакевiч. Маланкавым рухам схапiў напоўненую Пракопаву шклянку й ёмка пусьцiў у кут. Гучна пасыпалася з рамак шкло й самагонка пырснула навокал. Ён трапiў у цэнтр абраза Прадславы.
   - Во табе, твая Прасiньня, iдзiёт ты! - раўнуў п'яны Сабакевiч. - Ты, стала быць, за таварышча Сталiна пiць ня хочаш! Я-ж цябе сiчас...
   Ён замахнуўся, каб даць Пракопу аплявуху, але Лявон зручна схапiў яго за руку.
   - Пiрастань, Кастусь, мерку знай!
   Адчынiлiся дзьверы. Увайшоў Алесь, а за iм Антось Дзяркач. Перазь iхныя плечы пазiрала Кмiтава Аўдоля. Спынiлiся ля парогу.
   - Што гэта такое тут робiцца? - спытаў Алесь.
   Зрок ягоны спынiўся на камунiстах, пасьля на швагры, а найдаўжэй на пабiтым абразе напокуцi.
   - Ээ-гэ! А хто-ж гэта ў нас такi ўдалы майстра, што так пекна абразы наўчыўся бiць?
   Аблакацiўшыся на стол, Пракоп ашчаперыў з двух бакоў галаву, закрыў далонямi твар. Адно дрыжэлi яго худыя плечы. Лявон i Косьцiк цяпер расьселiся на лаве, задам да стала й моўчкi прыглядалiся прыбыўшым.
   - А ягодка-ж мая! - ахнула Аўдоля, - абразы пабiў! А каторы-ж гэта?
   - Часта мы спатыкаемся сягоньнiка, - усьмiхнуўся да двух камунiстаў Антось. - Гэта-ж, як той казаў, самi-ж пэўня нi так сабе ходзiце?
   - А табе што? У тваю хату прыйшлi, цi цябе маем пытацца? - агрызнуўся Шпунт. - А табе, баба, што трэба? - гаркнуў ён да Аўдолi.
   - Ну як табе сказаць? - паволi пачаў Антось, - Начальства, гэта самае, я думаў, надта й надта занятае, новае жыцьцё, казаў той, строiць... ну дык гэтта й прыйшло ў галаву, што пэўня-ж нi так сабе, бiзь якой-небудзь патрэбы от ходзiце... Алi-ж i трапiў, шэльма, у самую сярэдзiну абраза. Каторы гэта з вас такi варашылаўскi стралок?
   - Надта-ж ты, Лявон, расхадзiўся, што й старых нi шануiш. Што я табе, сука якая? - прабiрала Шпунта Аўдоля.
   Алесь зiрнуў на Янука, што памкнуўся нешта сказаць.
   - Ты, Янучок, маўчы, - сказаў Алесь пляменьнiку. - Нiхай той зухаваты сам прызнаiцца. Гэта-ж i стралок зь яго мусiць нiсамавiты, цi-ж жарцiкi ў самую сярэдзiну папасьцi! Алi-ж гарэлачка-самагоначка мусiць тутака вiнаватая...
   - Ты, Алесь, лепi прыкусi язык. I ты, Антось, - пагрозьлiва сказаў Сабакевiч, - ане, то...
   - То што? - спытаў Антось.
   - Пазнаiш што, - памог Косьцiку Лявон. - А ты, Аўдоля, лепi iшла-б дамоў, нi тваё тут дзела.
   - Вы гэта што, пагражаiце? - спытаў Алесь.
   - Як хочаш думай, - адказаў Косьцiк. - Нi табе мiшацца ў чужое, дзе начальства цяне ня просiць.
   - Якое гэта чужое? - заступiўся за Алеся Антось. - Цi гэта нi швагра ягоны пры стале сядзiць? Цi гэта можа Пракоп вас у госьцi папрасiў, ды для вашай пацехi свой абраз пабiў?
   - Ты, Антось, знаiш што, надта ня рыпайся! Я цябе яшчо вазьму ў вабарот за тое, што лозунг спэцкаў, - устаў з лавы Лявон.
   - Ты гэта што, мяне за руку злавiў? - адсек Антось. - Знаiш, Шпунт, тую прыказку: нi страш бабу...
   Зiрнуўшы на Аўдолю й Янука, Антось ня скончыў прыказкi.
   - Ну мы яшчо паглядзiм! - пагражаў Лявон.
   - Дык каторы з вас такi спэц, што так ёмка па абразе даў? - насядаў Антось.
   - Пытайся ў iх, калi хочаш, - паказаў Косьцiк, устаючы, на Бахмачоў. I я вам пасаветаваў-бы болi iнцiрасавацца сваiмi дзiламi, а менi нашымi. Так здаравей будзiць для ўсiх. Давай пайдзем, Лявон.