Акула К
Закрываўленае сонца (Гараватка - 2) (на белорусском языке)
Кастусь Акула
Гараватка
КНIГА II
ЗАКРЫВАЎЛЕНАЕ СОНЦА
1
На захад сонца раньняя восень дыхала туманам балотнае нiзiны, па якой марудна зьбiрала свае воды верхняя Бярэзiна. Золкая масьлянка кудзеляй спавiвала шырокiя паплавы й расплывалася па лiтоўскiх начоўках. Ранiцай, калi пачынала прыграваць сонца, туман найперш асядаў у лiтоўскай лагчыне, суседнiм балоце, а найдаўжэй трымаўся ў гушчарах над ракою.
Марудна й лена адмiрала лета. Сьпелы верасень забаўляўся кволым павуцiньнем, снаваў сярэбраныя ўзоры на бабках ярыны, аздабляў сувоямi тонкае пражы чубы кустоў на ўзьлесьсi й аржышчы азiмiны. Буйнейшы вецер каламацiў павуцiнныя кросны, зрываў сярэбраныя нiткi з кустоў ды нёс iх уверх да сонца. Павуцiньнем забаўлялiся падлёткi. Начэплiвалi яго на палкi, уважна разглядалi малых чорных майстроў дзiўнае тонкае пражы. Зьзяла на сонцы тое павуцiньне чыстым доўгiм серабром.
Засланае малочнай смугой неба наганяла млосную ляноту, якую ў далiне лiтоўскай трывожыў адно перазвон малаткоў зь зялезам у кузьнi. На парыжэлай Гараватцы сонна варушыў лiстотай, покаў жалудамi й грэў сiвыя баразнаватыя плечы гiгант Архiп, а на могiльнiку ў каронах дзьвёх вялiкiх соснаў вяла зьвягалi гракi й вароны. На нiвах сярпы дагрызалi апошнiя хвасты ярыны, галёкалi на статак пастушкi, а ў гумнах панскiх наймiты, быццам мурашкi руплiвыя, увiхалiся ля пражорлiвых малатарняў.
Мясцамi чырванеў ужо лес. Руплiва, часта прыхавана ад вока людзкога, завiхалiся пры зборы плёнаў лясныя жыхары. Гарлапанiлi ў верхавiнах дубоў шустрыя сойкi, трушчылi сасновыя шышкi нястомныя дзятлы. У арэшнiку, сасьняку й ельнiку гэйсалi гаспадарлiвыя рудыя вавёркi. Сноўдалiся па купiнах i смакталi сьпелыя журавiны ласi й сарны. На паплавох, пад клапатлiвым наглядам бацькоў сваiх, усё яшчэ здавалi акзамiны паляваньня на вужоў i жаб уздужэлыя бусьляняты. Некалi сабяруцца яны ў карагод, ключом паплаваюць-пакружаць на разьвiтаньне над роднымi мясьцiнамi ды ў далёкую дарогу на поўдзень рушаць. У нетрах балотнае глухаманi крычэлi журавы. Нiкуды iм ня рупiла, бо бацькаўшчыну пры першых замаразках пакiдалi.
Як на заказ, ужо каторы тыдзень прыгожая пагода трымала. Здавалася, што запаволенае жыцьцёвае тэмпа плыло нармальна. Адылi варта было прыгледзiцца й прыслухацца вёсцы, павандраваць па ваколiцы, зазiрнуць на нiвы, у гумны, вечарам дзе на прызьбе прысесьцi, як няцяжка спанатрыць, што ў глыбiнi запаволенага пульсу жыцьця адчувалася затоенае трывожнае дыханьне. Навет дуда Хвядосава надарваным голасам цягнула.
Разам з навабранцамi павандравалi ў сьвет чужы лiтоўская весялосьць. Здаецца ўчора тое сумнае разьвiтаньне было. Утрывалiся ў памяцi гарэзьлiва-выклiкаючыя радкi песьнi Тадэўкавай:
Вы ня думайце, Палякi
што мы будзем ваяваць!
Мы засядзiм у вакопах,
самагонку будзiм гнаць.
Цi да самагонкi iм цяпер? З-над Одры й Вiслы кацiлася жахлiвае рэха. Рукi тыя, што цяпер мелi-б увiхацца з прыладамi працы сялянскае, недзе чужымi стрэльбамi й за чужыя iнтарэсы цэлiлiся ў чужых, нiякага ўрону iм не зрабiўшых людзей. Ногi, што роўным крокам сьвежыя барозны за плугамi слядзiлi-б, цяпер у абгортках жаўнерскiх i цяжкiх чаравiках перабягалi недзе палямi крывавае бойнi. Галасы, што дзетак цешылi-б i патолiлi, у чужой краiне нячысьцiкаў, вайны майстроў праклiналi. Вочы, што плёнамi працы родных нiваў любавалiся-б, недзе, жахам перапоўненыя, сьмерць i глум мерылi. Вусны, што цалункамi сваiх выбраных галубiлi-б, у дарожным пыле й гарматным дыме недзе сьмяглi. Сэрцы, што жывой любоўю да роднай старонкi поўнiлiся, у непасiльнай зьнямозе недзе крывавiлiся. Дый хто ведаў колькi iх спынiлася ўжо.
Тымчасам сяляне лiтоўскiя пра моладзь сваю ў вагнi вайны турбавалiся, зь нядобрымi прадчуваньнямi пры працы корпалiся, запаволенае жыцьцёвае тэмпа трымалi. Зямля скупыя плёны працы гаспадаром аддавала, заманлiвым асеньнiм супакоем дурманiла. Як наўмысна, добра пагода ўладзiлася, каб дзе на небе хмарынка, каб якi буйны вецер узьняўся. Цi ня быў гэта той прыказачны, надзiва залаты супакой перад бурай гвалтоўнай, каторая не за гарамi ўжо вунь усхадзiлася...
2
Даўно адгарлапанiлi ў вёсцы пеўнi й паволi разганяў начную цемру зябкi золак. Ля хлявоў голасна сакаталi куры, пад стрэхамi пераклiкалiся галубы, хмарамi наляталi на гумнiшчы й накiдвалiся на парассыпанае зерне сьвежай збажыны шпакi. Рэдка дзе скрыпнуў асьвер. Адно самым руплiвым няўлежна ў цёплых пасьцелях было. Надта-ж марудна раскатурхвала вясковы народ са сну сьвятая нядзеля.
На гасьцiнцы непадалёк Гаравацкай пушчы канчалася ўсяночная праца. Учора верх партыйнага падпольля загад прыслаў. Выканаць яго трэба было, хоць на галаве стань. Ад поўначы дзесь працавалi. Цяпер-жа Косьцiк Сабакевiч i Лявон Шпунт скруцiлi пiпкi, прыкурылi, папярхiкалi едкiм дымком ды адыйшлiся колькi крокаў, каб дзяцiшчам сваiм, новазмайстраванай брамай прывiтальнай палюбавацца. Павалiцкi Хвёдар i Параска Макатунiшка раскручвалi доўгае белае палотнiшча з напiсам, матузы да яго прывязалi. "Да Здравствует Доблестная Освободительная Красная Армия!" - крычэлi паўмэтровыя, прыгожыя чырвоныя лiтары. У канаве цярплiва чакаў свайго пачэснага месца на браме вялiкi партрэт.
Ад тэлефоннага слупа з аднаго боку гасьцiнцу да вялiкай бярозы з другога, мэтраў на восем уверх, упоперак дарогi праляглi чатыры здаравенныя бярозавыя жардзiны, зьбiтыя шматлiкiмi папярэчнiцамi. Мясцамi аздобiлi iх верасам, або чырвоным матар'ялам агарнулi. Цяпер адно павесiць гэны вялiкi партрэт, удаўжкi прымацаваць да жардзiны клiч прывiтальны й справе канец, могуць вызваляць.
Косьцiк Сабакевiч, Лявон Шпунт, Параска Макатунiшка й Павалiцкi Хвёдар, - чатыры перадавыя падпольнiкi з ваколiцы - сустрэнуць дарагiх братоў з Усходу з хлебам i сольлю як гаспадары й гэроi падпольля, заўтрашнiя правадыры працоўнага народу. Якая-ж салодкая надыходзiць радасьць! Зноў згадаў Косьцiк тыя бясконцыя цяжкiя днi й ночы, панскiя вязьнiцы, жыцьцё ў холадзе й голадзе, калi чалавек ценю свайго баяўся, роднаму не давяраў. Навет учора, калi загад канчаткова з нары вылазiць прыйшоў, браму прывiтальную для "доблiснай" майстраваць, дык i то асьмелiцца паказацца на сьвет божы боязна было. Дзiва што! Гэтак сполаху нагналi - па начох адно з нары вылазiў - што за вуглом кажнага будынку, здавалася, тайны шпiгун на яго цiкаваў.
Сказалi, што "доблiсная" заўтра перад абедам вызвалiць манiцца, дык браму назарэз да ранiцы трэба было скончыць. Рук не пакладаючы, ад поўначы працавалi. Добра пры тых жардзiнах, пакуль зрэзалi й папрыбiвалi, папанатужылiся. Дый без асьцярожнасьцi нельга было. Ня дай Божа, наляцi палiцыя. Косьцiк свой абрэз захапiў, каб чорту якому непаклiканаму ў выпадку чаго адбой даць.
Што й гаварыць, здорава папацелi. Ноч бяз прыгодаў прайшла. На досьвiтку такавалi дзесь заўзята ў лясной глушы цецярукi, пераклiкалiся на хутарох пеўнi, а пасьля маланкай прагрукаталi па чыгунцы з Загацьця тры паравозы й колькi вагонаў. Нячуванае-нябачанае: ажно тры паравозы на такi эшалён кароткi. Цi не пранюхаў панок якi, што "нашы" з Усходу сяньня "братом сваiм" руку падаваць маюць. Спасьцярогшы, як рука гэна перазь мяжу выцягвацца манiлася, каб ямчэй пяткi падмазаць, аж тры паравозы падпрог. Калi-ж яны ў Гацi прыджгалi, адразу пажвавеў на чыгунцы рух. Заварушылiся ў трывозе паны. Куды ўцякаць? На Захадзе Сосаў хаўрусьнiк Адольф, каторага маскалi нарабаваным ад народу дабром падкармiлi, ужо бальшыню "моцарствовай" праглынуў, страўнiк задаволена гладзiў, са смакам над Бугам аблiзваўся, на прынадны кавалак Беларусi пазiраў.
Канчаўся нарэшце кашмарны час Косьцiкаў, калi быў самым апошнiм "нiчэм", ды нараджаўся дзянёчак сьветлы, калi тым доўгачаканым "всем" расьцьвiце й ўзбуйнее. Выкачвалася з-за Гараваткi сонейка яснае.
Думка пра вялiкую перамену да шалу няпрытомнасьцi лашчыла-казытала сэрца. Скакаць i галёкаць з радасьцi напiрала. Няхай-бы гулкае рэха ад Косьцiкавага гарластага ўра па цэлай неабсяжнай Гаравацкай пушчы, па нiвах i далiнах пералiвалася!
Яшчэ гадзiна, мо дзьве...
Дзесь там на мяжы заводзяць маторы, а мо й рушылi ўжо. Пад крокамi дзсяткаў тысячаў ног, пад калёсамi й гусянiцамi магутных машынаў дрыжаць прымежныя беларускiя гасьцiнцы. Хваля прыблiжаецца, магутнее, напiрае.
Сабакевiч зiрнуў на няскончаную браму. Саладжавай усьмешкай распрамянiўся шырокi твар. Брама-ж ня толькi "доблiсную" вiтаць будзе, але й яму, гаротнаму й нястомнаму змагару за народнае шчасьце, шлях у сьветлае заўтра адчынiць.
- Ну й нарабiлiся, бля..ха! Алi за тое, - задаволена цмокнуў вуснамi, зацягнуўшыся горадзенскiм тытунем Косьцiк, - нiхай здраствуiць! Такая хлёсткая й крэпкая, як сама ўласьць савецкая. Цаца, нi брама! Нiхай знаюць, што нi пэцкалi строiлi.
- Нас пiражывець! - руплiва пераборшчыў Лявон. - Ну толька-ж канчаць трэба, саўсiм разьвiднелася ўжо...
- Дык даеш! - схамянуўся Косьцiк. - Хто-ж палезiць?
- Нiхай Макатунiшка. Яна найлягчэйшая.
Борздым крокам рушыi да брамы. На жвiры й глiне гасьцiнца валялiся аполкi дрэва й трэскi, а ў канаве - сталярскiя прылады. З кужэльнае абгорткi злавесна пазiрала руля Косьцiкавага абрэзу. Лявон узяў скрутак тонкай вяроўкi й парэзаў яго на кароткiя кавалкi ды падаў Парасцы.
- На, лезь. Партрэт i лозунг прывяжаш. Вазьмi й ножык, дзiркi прапорыш дзе трэба.
Зяваючы Макатунiшка пераступiла з нагi на нагу. Стройная, танклявая, як бярозка маладая, босая, загарэлыя лыткi, раськiданыя валосы, апранутая ў белую блюзку ў краскi, зялёную спаднiцу, дзяўчына заспанымi вачыма пазiрала на Шпунта.
- Чаму гэта я? А з вас каторы ня можыць?
- Ну лезь ужо, Параска, ня медлi. Ты-ж найлягчэйшая й найболi павярткая ў нас, - спанукаў Косьцiк.
Лявон зiрнуў у вадзiн i другi канец мёртвага гасьцiнца.
- Скарэй во, бо саўсiм разьвiднелася ўжо! - прынагляў ён.
- Лезь, Параска! - падтрымаў сяброў Павалiцкi Хвёдар.
Дзяўчына палажыла ў кiшэню спаднiцы парэзаную вяроўку, Лявонаў ножык-складанчык i пачала таропка лезьцi па драбiне. Дзяцюкi моўчкi прыглядалiся як ёмка ўсьпiналася наверх. Гэтак магла лезьцi адно дзяўчына каля гаспадаркi й лесу выгадаваная. Калi ўзьлезла, аблапiла верхнюю жардзiну рукамi, а нагамi асьцярона ступiла на нiжнюю. Жэрдка ўгнулася, але трымалася.
- Ня зломiцца? - гукнула Параска.
- Сьмела, ня бойся! - падбадзёрыў Шпунт.
На доўгую галiну зь цьвяком на канцы Павалiцкi Хвёдар падчапiў партрэт i падаў яго Макатунiшцы. Цяпер усе на спраўнасьць ейных рук чакалi. Для раўнавагi Мякатунiшка шырака расставiла ногi i ўзялася прывязваць партрэт. Занятая працай, яна не спасьцерагла прыглушанага хiхiканьня дзяцюкоў, што зьнiзу пiльна ня толькi за ейнымi рукамi сачылi.
- А што-ж ты думаў, - штурхнуў локцем Косьцiка Лявон, - што бiз штаноў яна?
- Каму-ж знаць, калi нi табе? Цi раз ты туды злазiў? - адсек Косьцiк. Як на загад тройка голасна зарагатала.
- Ах вы, нягоднiкi! - злосна крыкнула зьверху Параска. - А-цьфу на вас!
Дзяцюкi борзда адскочылi й спорны плявок сьлiны шлёпнуў у жвiр.
- Рабi, рабi ўжо! - гаркнуў Косьцiк. - Даёш скарэй!
Мiнула хвiлiн зь пятнаццаць. Рознагалосьсем птушыных песьняў усхадзiлася Гаравацкая пушча, перагаўквалiся па навакольлi сабакi, нейдзе ў Лiпавiцкiм двары рыкалi каровы. Пунсовым пажарам зацьвiла за гарбом Гараваткi неба. Спачатку ледзь чутна, а пасьля гулка загрукаталi ў лесе калёсы. Дзяцюкi трывожна пераглянулiся.
Параска канчала прывязваць палотнiшча, як раптам воддаль зь лесу выкацiлася на самакатах група жаўнераў у круглых шапках. Ззаду борзда гнала запрэжаная парай коней каляска. Першая ўгледзiла iх зьверху Макатунiшка.
- Гляньце, глянь! - выставiла дзяўчына ўказальны палец i анямеў ад страху ейны голас.
Здарылася гэта так раптоўна, што дзяцюкi, забыўшыся пра ўсё, кiнулiся ў панiку. Не ў галаве мусiць быў Косьцiку ягоны верны абрэз, калi ўсе тры, як раптам спалоханыя курапаткi, нырцом iрванулi ў прыдарожны зарасьнiк. Калi й чуў каторы, дык нiводзiн не адклiкнуўся на ўтрапёны лямант Мактунiшкi, што бездапаможна ўверсе на браме калацiлася.
Яшчэ на хаду пасаскаквалi жаўнеры з самакатаў i колькi раптоўных стрэлаў сьцебанула па прыдарожных кустох i дрэвах.
- Не страляць! - раўнуў рослы, мурлаты капiтан. - Псякрэў, бальшавiкi! Чорта якога цяпер у лесе знойдзеш, - плюнуў ён сакавiта ў той бок, куды дзяцюкi скрылiся. Вочы ўсiх жаўнераў, - а было iх больш дзесяцi, - прагна ўпiлiся ў Параску, што асiнавым лiстом дрыжэла ўверсе над групай помстай дыхаючых КОПаўцаў.
Наладаваная вайсковымi трантамi й амунiцыяй каляска спынiлася ззаду. Спакойна жваў даўгую саломiну й лейцамi стрымлiваў двух прыгожых коняў, выгадна расьсеўшыся на козлах здаравяка-хурман. Вiдаць пры доглядзе коняў зашмальцаваў свой зялёны мундзiр. Конi нецярплiва жвалi цуглi, топалi ў гужох, а белая пена з храпаў камякамi спадала на жвiр гасьцiнца.
Аддыхаючы з хуткага бегу, жаўнеры стаўпiлiся каля брамы. Некаторыя закурывалi. Твары прамянiлiся ўсьмешкамi, што бываюць у паляўнiчых, калi зьвер у пастку трапiць.
- Матка боская чанстахоўская, Ёзус Марыя! То ўжо скурчы сыны бальшавiкоў спатыкаць прыгатавалiся. Бачылi вы такое? Трэба было iх усiх, як скурчых сыноў, даўно перадушыць!
- Гэта толькi што нашы польскiя сэрцы добрыя! Мы да iх як ласкавая матка, а яны нам нажы ў сьпiны рыхтавалi.
Асаблiва злосна бурчэў i лаяўся прысядзiсты, з маленькiмi рыжанькiмi вусiкамi дзядзька.
- Але-ж i папалася птушанё. Ну таго... дык чаго гэта чакаем, пане капiтан?
Ледзь прытомная ад жаху Параска памкнулася ў вадзiн i другi бок, але ацяжэлыя ногi й галава нiяк не маглi наважыцца што рабiць.
- Гм, брама даволi хлёсткая, але мне здаецца, што на ёй дэкарацыяў замала, - зьедлiва ўсьмiхнуўся афiцэр i яшчэ больш на правы бок сваю круглую шапку ссунуў. - Як думаеце хлопцы?
Здагадлiвасьць распрамянiла сяржантаў твар.
- Яшчэ от хоць-бы адну дэкарацыю на ёй павесiць, - пацёр ён далонi. Хлопцы, вяровачку!
- Злазь мiгам! - шорсткiм голасам загадаў капiтан Парасцы.
Калi Макатунiшка адубелымi нагамi пачала нарэшце ступаць па драбiне, капiтан гукнуў на хурмана.
- Пад'яжджай, Яцак!
Як успыхвае раптоўным полымем сухая салома, гэтак ажыла грамада КОПаўцаў. Ня здолела Макатунiшка дабрацца да нiжнiх ступнёў драбiны, як некалькi рук учапiлiся за ейныя ногi й вопратку. Цягнулi й тузалi, суправодзячы голаснай лаянкай, у каторай дамiнавала-грымела лiтара "р".
Мiгам апынулася Макатунiшка на возе. Хтосьцi балюча вывiхнуў i ззаду трымаў ейныя рукi. Зьмейкай узьвiўся над верхняй жардзiнай брамы таўставаты гуж i неўзабаве хлёсткая добра зьвязаная пятля лашчыла гладкую, польнымi вятрамi й сонцам цалаваную, дзяўчынiну шыю.
- Паночак, даруй! Я-ж ня вiнаватая, мне загадалi... Злавiце iх, дрыготкiм голасам прасiлася Параска.
- Маўчаць, хамка-бальшавiчка! - гаркнуў афiцэр. - Будзеш спатыкаць бальшавiкоў на пачэсным месцы.
Прарэзьлiвы рогат дзiкiм рэхам скалануў лес.
- Пане сяржант, гатоў? - спытаў афiцэр сяржанта.
- Так ест, пане капiтан, - запэўнiў падафiцэр, зацiскаючы на Парасчынай шыi пятлю.
- Яцак, iрванi зь месца!
Спакойны й зроўнаважаны хурман, што маўклiва прыглядаўся падрыхтоўчай мiтусьнi, рэзкiм махам даўгоў пугi сьцебануў па конях. Парэпаныя босыя Парасчыны ногi задрыгалi ў паветры. Угнулася пад раптоўным цяжарам жардзiна, моцна ўрэзалася ў шыю пятля, болем скрывiўся дзявочы твар.
Ледзь здолеў лес паўтарыць радасны воклiч жаўнераў, як чарга стрэлаў загуляла па партрэце Сталiна й чырвоным палатне. Ёмка загаўкалi па хутарох сабакi.
Стукнутая моцным жаўнерскiм чаравiком, паляцела з-пад брамы драбiна. Косьцiкаву абрэзу так i не далося свайму гаспадару ў крытычны момант пасобiць. Агледзiўшы яго, жаўнер размахнуўся й стукнуў аб кола й кароткая руля разьвiталася з прыкладам.
- У дарогу жвавей! Няма часу! - спахапiўся капiтан.
Цi трэба было падганяць. Страх, як мудрасьць адвечная кажа, вялiкiя крыльлi мае. Мiгам запылiлi па гасьцiнцы самакаты й загрукалi калёсы. Каб вешацелi замарудзiлi крыху, не абыйсьцiся iм бязь сьветкаў свайго злачыну.
Пад прастрэленым партрэтам тупатварага дэспата супакоiлася ў вабдымках хуткае сьмерцi цела Макатунiшкi. Вялiкi палец правай нагi чамусьцi недарэчна задраўся ўверх. Сонцам золатам аблiло раськiданыя мяккiя пушыстыя валасы, пётлёй задраны ўверх падбародак.
На абочыне гасьцiнца зашалясьцелi кусты й нясьмела, пазладзейску азiраючыся на бакi, паказалася "баявая" тройка.
3
У тую ноч, калi на гацкiм гасьцiнцу расла трыюмфальная брама, трывога сагнала сон з павекаў старое Макатунiхi. Учора напрыцемку, спарадкаваўшы гаспадарку, падыйшла да маткi Параска.
- Мама я йду памагаць, - сказала.
- Куды? Што каму памагаць? - зьдзiвiлася матка.
Хаця цi мусiла дзiвiцца. Параска даўно па начох валачылася ды афiшкi цi якую трасцу разносiла. Прызнаць трэба, што высьцерагалася, каб свае сям'i пад палiцыйны абух ня ставiць. Дзяўчына маўклiвая, навет з маткай на словы скупiлася. Людзей не агiтавала, адно пачкi нейкiх бальшавiцкiх паперак цi наказы ад аднаго да iншага дастаўляла. Ногi хаджалыя сьлядзiлi сьцежкi й дарожкi ў суседнiя вёскi, фальваркi й маёнткi. Ноч заслонай i памочнiкам была.
- Сягоньнiка браму на гасьцiнцы строiць будуць, заўтрака бальшавiкi прыдуць, - суха паведамiла дачка мацi.
Старая Макатунiха рот разiнула. Стаялi на двары. Малыя ваконцы хаты хлiпалi сьвятлом каганца. За дзьвярмi Аленiн голас патолiў крыклiвае малое. На ўзгорку ля Пятуховай хаты наперамену зь лякатаньнем колаў бубнелi два мужчынскiя басы. У Бураковым двары злосна накiнуўся на некага Сабакевiчаў Ромак. Зь цеменi ад бальшака борздым крокам сьпяшыла дахаты Дуня, што надвячоркам да Юшкевiчавай Клавы пайшла.
- Бальшавiкi, кажаш? - няўцямна перапытала дачку матка. Дуня моўчкi спынiлася побач.
- Заўтра прыдуць. Сягоньнiка загадалi мне, каб я ўночы браму прышла строiць памагаць.
Цэлы дзень пацела пры малатарнi ў лiпавiцкага пана Параска. На захад сонца адкуль нi вазьмiся Павалiцкi Хвёдар з наказам.
- Дзе, якую браму? - дапытвалася Макатунiха.
- Дык-жа гэтта на гацкiм гасьцiнцы пры казённым лесе.
- А што такое, мама? - спытала Дуня.
- Параска кажыць, што заўтра бальшавiкi прыдуць.
- А хто табе сказаў, Параска? - даходзiла Дуня.
- Свае сказалi... ты цiкавая такая, - буркнула Параска.
Макатунiха, такой весткай паднечаная, пра язык забылася. Колькi-ж гэта дачка клопатаў ей прынесла. Мала таго, што сваей бяды па вушы, дык-жа зьвёў нячысьцiк Параску з тымi, што па вязьнiцах бакi абiвалi, бальшавiцкую работу вялi. Сама найгорш, што дзяўчына, агулам паслухмяная, гэтта матчыны перасьцярогi на ўвагу ня брала, самадумам iшла. Макатунiхi пагрозы - быццам гарох аб сьцяну. А цi-ж iм, галечу церпячым, якая рагатая трасца патрэбна?
Навет i сама дзеўка не патрапiла-б вытлумачыць як у гэну калатушу ўвязла. Спачатку марыла яе бяссоньнiцай дзявочая туга па мужчыну, каторага прадчувала гэта - нiколi мець ня будзе. Цi-ж сакрэт, што ў сваей i суседнiх вёсках дзеўкi без замужжа старэлi? А хто-ж гэта калi зьмерыў усе таемныя глыбiнi, што нясе мор васеньнiх дзявочых гадоў? Невясёлая доля-мачыха ткне ў рукi серп, граблi, мялiцу цi прасьнiцу. Нi сьлёзы, нi ўздыханьнi пры цьмяным сьвятле за калаўротам не спатоляць сэрца дзявочага, што шчымець будзе па няспоўненых спадзяваньнях, нязбытых марах. Як краска незаплодненая, паволi зьвянеш-засьмягнеш у буднях беспрасьветных. У нязьлiчонай колькасьцi прынадных вобразаў паўстане перад табой зьява замужняга быту: матчына сэрца казычачы шчэбет дзетак, ласкi мужа каханага... Нязьведанае, неасягальнае...
I нiколi пагадзiцца ня зможаш, што за iншых ты горшая. Адылi ты ўсiм на воку, цi аднаму па дарозе замiнаеш. Людзi чэрствыя асудзяць, ярлык незаслужаны прычэпяць. А цi ведаеш, што мор чужых войнаў i акупацыяў зьвёў са сьвету твайго любага, каторы дзьверы ў сямейнае шчасьце адчынiў-бы?
Цяжкi кон прыгнуў да зямлi сьпiны сялянскiя, любоў i спагаду ў сэрцах блiзкiх змарыў. Быццам краты, тачылi ў неўрадлiвай зямлi свае норы, на сонца глядзець iх адвучылi. I хто-ж гэта, сваей горыччу перапоўнены, прытулак у сваiм сэрцы тваiм цярпеньням знойдзе? Ты-ж - жыцьцёвая няўдача, звычайны правал. Ты - калека-недарэка - не змагла навет усьпялiцца на ня так высокiя ступнi замужжа. I працу, i помач тваю любiць будуць, ды як паленам табой кiдаць. Няўмольная й неспатольная доля старасьцi дзявочай.
Зусiм незаўважна зьявiўся, Парасчыну галаву адурманiў спрактыкаваны ў зводжаньнi старых i маладых дзяўчат франт "драгомiшч". Прыйшлi гутаркi й шэпты па завугольлях, прыйшлi ўздыханьнi й фiзычныя парываньнi. Таемнай салодкай глыбiнёй авалодаў згаладалым целам дрыготка-бурны ў сэксуальнай поўнi кульмiнацыйны акт. А пасьля першага кроку прыйшлi наступныя. I гэтак беспаваротна.
Ды Лявон ня спынiўся на фiзычным авалоданьнi дзяўчыны. За палкiмi цалункамi прыйшлi нашэпты зусiм iншага характару. Не агледзелася заварожаная дзеўка, пакуль яшчэ зацяжарыла, як ногi ейныя босыя, пры цяжкой працы на нiвах парэпаныя, абiвалi начную расу, а за пазухай таiлiся якiя камунiстычныя афiшкi.
Запозна спанатрыла Шпунтовы хiтрыкi адурманеная Параска. Занаравiлася, упёрлася. Адылi Лявон не разгубiўся, па трапны аргумант у кiшэню ня лазiў. Калi не памаглi ласкавыя намовы, палiцыяй пагражаў. Прынесшы такi вялiкi ўрон беднай дзяўчыне, Лявон на сьвежую цалiну пайшоў, а шантажом Параску далей на падпольнай працы трымаў. I вось кара боская: прагная прынадным цялесным шчасьцем паласавацца, дзеўка глыбака ў дрыгву ўлезла. Ня было навокал ратунку. Як пясок на нязмазаных дзёгцем колах, памагалi гэтта матчыны перасьцярогi.
Балела за дачку сэрца матчына. Часамi нараджаўся сьветлячок спадзяваньня. А мо й зьменiцца калi на лепшае? Некаторыя-ж кажуць, што бальшавiкi за бедных стаяць, паноў i багатых з наседжаных гнёздаў вытурваюць. Можа й Макатуном пасобяць. Каму як каму, а Макатунiсе дапякла беспрадонная галеча.
Зiрнула задумана матка на дачок i задрыжэў хваляваньнем ейны голас.
- Дачушка, я-ж знаю, што каб i прыказала табе дома сядзець, дык усiроўна панясець цябе... Дык iдзi-ж, Бог з табой... толька глядзi асьцярожна, каб чаго...
Макатунiха чмыхнула ў нос, пусьцiла сьлязу.
- Добра, мама, - пасьпяшыла запэўнiць яе Параска.
Цалюткую ноч Макатунiха бяссоньцай марылася, быццам што дрэннае прадчувала. Нейдзе на золаку раскатурхалася Дуня, дзьвярмi скрыпнула. Чульлiвае вуха разбудзiла з паўдрымоты матку. Нылi на мулкiм палу бакi. Праз замурзаныя ваконцы, на якiх ужо бзыкалi мухi, цiснуўся ў хату новы дзень. Апраналася. Трывожнае вока зiрнула на пустое месца, дзе звычайна спала Параска. Накрыла дзетак, зiрнула на Алену, што салодкiм сном спала, ды на двор паклыпала.
За лiтоўскiм балотам зарнiцы ўзыходзячага сонца зачырвонiлi просiнь чыстага неба. Калi-б гэты дзень быў буднi, даўно-б паднялася гукамi працы вёска. Сяньня-ж нядзеля. Рэдка дзе лянiва скрыпне ля калодзезя асьвер, радасным зьвяганьнем прывiтае якога раней устаўшага гаспадара сабака.
Ля хлеву прымасьцiлася на зэдлiку ля каровы Дуня. Сiвыя нiткi званiлi па дне пустога вядра. Худая чорная карова прагавiта спажывала сьвежа нажаты Дуняй на дарожным адхоне пырнiк. Пахла сьвежай травой i сырадоем. Макатунiха спынiлася ля калодзезя, прамыла сьцюдзёнай вадой змораны твар.
- Як, мама, нi спалася табе мусiць? - спытала дачка.
- Не, золатка, нi магла заснуць. Праўда гэта цi не, што Параска казала, але сон прагнала. Бог ведаiць што будзiць.
- Якая там праўда, - разважала Дуня, - цi мала чаго калi яна казала.
- Яно-ж сабе так, дачушка, - згадзiлася матка, - алi-ж цяперака вайна, усiх маладых вунь пазабiралi. Мусiць той немiц добра-ткi палякам уляпiў. Чаму-ж цяперака гэтым во нi прыйсьцi, калi ўздумаюць? Хто-ж iх задзержыць?
- Ну стой-жа, ты! - гукнула Дуня на карову, каторая ўсьпела ўжо скончыць траву, ды крутанулася задам ад дзяўчыны. Малако закрыла дно вядзёрца. Дуня пагладзiла карову па баку, ды зноў прымашчвалася пад вымя.
- Чаго-ж гэта я стаю? - спахапiлася Макатунiха, - падсьвiнак вуньдзiка сьцяну грызець.
Дуня перацэдзiла пахучы сырадой, пералiла ў гладыш, паставiла на палiцу ды выгнала ў загарадку карову. Тымчасам мацi справiлася з падсьвiнкам i курамi. Сонца выкачвалася ўжо з-за балота, пазалацiла Архiпаў чуб.
- Ну дзе-ж гэта дзяўчына падзелася? Цi нi пара ёй дамоў? - трывожылася Макатунiха.
- Нi бядуй, мамачка, прыдзiць, ня дзе нi дзенецца.
За Гараваткай пачулася чарга стрэлаў. Дачка з маткай спынiлiся перад хатай.
- Чуеш, дачушка?
- Чую, нi глухая-ж...
- Дык гэта-ж тамака, дзе Параска казала браму будуць строiць. А божачкi-ж мае, можа нядобрае што. Трэба пабегчы даведацца!
Трывожным прадчуваньнем новага лiха ўспыхнула Макатунiха. Тузанула дзьверы.
- Алена, глядзi дзетак! За Гараваткай на гасьцiнцы страляюць. Трэба пабегчы паглядзець... каб там баранi Бог...
- Мама, я з табой! - пасьпяшыла Дуня.
- Як хочаш, дачушка. Скарэй-жа! А Божа-ж мой! - залямантавала старая. Дачка з маткай подбегам кiнулiся на бальшак i без аглядкi накiравалiся на Лiтоўцы.
4
Дзяцюкi паказелiлi вочы на браму, а найбольш на павешаную Макатунiшку й стаялi на абочыне дарогi, быццам укапаныя. Зьбялелы таўсташчокi Сабакевiчаў твар перасмыкнуўся брыдкай грымасай. Звузiлiся шэрыя вочы й задрыгаў на лбе шырокi шрам. Касматая рука палезла ў незачэсаныя валосы, галава на таўстой шыi ледзь павярнулася да Лявона.
У Павалiцкага Хведара пад тонкiм гарбатым носам i маленькiмi чорнымi вусiкамi сьцiснулiся тонкiя вусны. Ледзь заўважна варушыўся малы войстры падбародак. Нэрвова дрыгала галава. Рудыя звужаныя вочкi то коўзалi па павешанай Парасцы, то па сваiх сяброх. Ростам быў найменшы з трох, выглядам - дробны, такi, якога мала хто бярэ на ўвагу.
У "драгомiшча" Шпунта над вузкiм лбом i замурзаным тварам навiсла тоўстае пасма ясных валасоў. Твар зморшчыўся, а перапалох у блакiтных вачох зьмянiўся загадкавай няўцямнасьцю. Карэлая сьветлая кашуля зь цёмнасiнiмi палоскамi недарэчна спаўзла на левае плячо, з-пад шырока расшпiленага прарэха каўняра вызiралi рэдкiя рудыя касмылi. Глыбока ўсунутыя ў кiшэнi рукi то сьцiскалiся ў кулакi, то адчынялiся. Тысячы мурашак вандравалi па целе.
Гараватка
КНIГА II
ЗАКРЫВАЎЛЕНАЕ СОНЦА
1
На захад сонца раньняя восень дыхала туманам балотнае нiзiны, па якой марудна зьбiрала свае воды верхняя Бярэзiна. Золкая масьлянка кудзеляй спавiвала шырокiя паплавы й расплывалася па лiтоўскiх начоўках. Ранiцай, калi пачынала прыграваць сонца, туман найперш асядаў у лiтоўскай лагчыне, суседнiм балоце, а найдаўжэй трымаўся ў гушчарах над ракою.
Марудна й лена адмiрала лета. Сьпелы верасень забаўляўся кволым павуцiньнем, снаваў сярэбраныя ўзоры на бабках ярыны, аздабляў сувоямi тонкае пражы чубы кустоў на ўзьлесьсi й аржышчы азiмiны. Буйнейшы вецер каламацiў павуцiнныя кросны, зрываў сярэбраныя нiткi з кустоў ды нёс iх уверх да сонца. Павуцiньнем забаўлялiся падлёткi. Начэплiвалi яго на палкi, уважна разглядалi малых чорных майстроў дзiўнае тонкае пражы. Зьзяла на сонцы тое павуцiньне чыстым доўгiм серабром.
Засланае малочнай смугой неба наганяла млосную ляноту, якую ў далiне лiтоўскай трывожыў адно перазвон малаткоў зь зялезам у кузьнi. На парыжэлай Гараватцы сонна варушыў лiстотай, покаў жалудамi й грэў сiвыя баразнаватыя плечы гiгант Архiп, а на могiльнiку ў каронах дзьвёх вялiкiх соснаў вяла зьвягалi гракi й вароны. На нiвах сярпы дагрызалi апошнiя хвасты ярыны, галёкалi на статак пастушкi, а ў гумнах панскiх наймiты, быццам мурашкi руплiвыя, увiхалiся ля пражорлiвых малатарняў.
Мясцамi чырванеў ужо лес. Руплiва, часта прыхавана ад вока людзкога, завiхалiся пры зборы плёнаў лясныя жыхары. Гарлапанiлi ў верхавiнах дубоў шустрыя сойкi, трушчылi сасновыя шышкi нястомныя дзятлы. У арэшнiку, сасьняку й ельнiку гэйсалi гаспадарлiвыя рудыя вавёркi. Сноўдалiся па купiнах i смакталi сьпелыя журавiны ласi й сарны. На паплавох, пад клапатлiвым наглядам бацькоў сваiх, усё яшчэ здавалi акзамiны паляваньня на вужоў i жаб уздужэлыя бусьляняты. Некалi сабяруцца яны ў карагод, ключом паплаваюць-пакружаць на разьвiтаньне над роднымi мясьцiнамi ды ў далёкую дарогу на поўдзень рушаць. У нетрах балотнае глухаманi крычэлi журавы. Нiкуды iм ня рупiла, бо бацькаўшчыну пры першых замаразках пакiдалi.
Як на заказ, ужо каторы тыдзень прыгожая пагода трымала. Здавалася, што запаволенае жыцьцёвае тэмпа плыло нармальна. Адылi варта было прыгледзiцца й прыслухацца вёсцы, павандраваць па ваколiцы, зазiрнуць на нiвы, у гумны, вечарам дзе на прызьбе прысесьцi, як няцяжка спанатрыць, што ў глыбiнi запаволенага пульсу жыцьця адчувалася затоенае трывожнае дыханьне. Навет дуда Хвядосава надарваным голасам цягнула.
Разам з навабранцамi павандравалi ў сьвет чужы лiтоўская весялосьць. Здаецца ўчора тое сумнае разьвiтаньне было. Утрывалiся ў памяцi гарэзьлiва-выклiкаючыя радкi песьнi Тадэўкавай:
Вы ня думайце, Палякi
што мы будзем ваяваць!
Мы засядзiм у вакопах,
самагонку будзiм гнаць.
Цi да самагонкi iм цяпер? З-над Одры й Вiслы кацiлася жахлiвае рэха. Рукi тыя, што цяпер мелi-б увiхацца з прыладамi працы сялянскае, недзе чужымi стрэльбамi й за чужыя iнтарэсы цэлiлiся ў чужых, нiякага ўрону iм не зрабiўшых людзей. Ногi, што роўным крокам сьвежыя барозны за плугамi слядзiлi-б, цяпер у абгортках жаўнерскiх i цяжкiх чаравiках перабягалi недзе палямi крывавае бойнi. Галасы, што дзетак цешылi-б i патолiлi, у чужой краiне нячысьцiкаў, вайны майстроў праклiналi. Вочы, што плёнамi працы родных нiваў любавалiся-б, недзе, жахам перапоўненыя, сьмерць i глум мерылi. Вусны, што цалункамi сваiх выбраных галубiлi-б, у дарожным пыле й гарматным дыме недзе сьмяглi. Сэрцы, што жывой любоўю да роднай старонкi поўнiлiся, у непасiльнай зьнямозе недзе крывавiлiся. Дый хто ведаў колькi iх спынiлася ўжо.
Тымчасам сяляне лiтоўскiя пра моладзь сваю ў вагнi вайны турбавалiся, зь нядобрымi прадчуваньнямi пры працы корпалiся, запаволенае жыцьцёвае тэмпа трымалi. Зямля скупыя плёны працы гаспадаром аддавала, заманлiвым асеньнiм супакоем дурманiла. Як наўмысна, добра пагода ўладзiлася, каб дзе на небе хмарынка, каб якi буйны вецер узьняўся. Цi ня быў гэта той прыказачны, надзiва залаты супакой перад бурай гвалтоўнай, каторая не за гарамi ўжо вунь усхадзiлася...
2
Даўно адгарлапанiлi ў вёсцы пеўнi й паволi разганяў начную цемру зябкi золак. Ля хлявоў голасна сакаталi куры, пад стрэхамi пераклiкалiся галубы, хмарамi наляталi на гумнiшчы й накiдвалiся на парассыпанае зерне сьвежай збажыны шпакi. Рэдка дзе скрыпнуў асьвер. Адно самым руплiвым няўлежна ў цёплых пасьцелях было. Надта-ж марудна раскатурхвала вясковы народ са сну сьвятая нядзеля.
На гасьцiнцы непадалёк Гаравацкай пушчы канчалася ўсяночная праца. Учора верх партыйнага падпольля загад прыслаў. Выканаць яго трэба было, хоць на галаве стань. Ад поўначы дзесь працавалi. Цяпер-жа Косьцiк Сабакевiч i Лявон Шпунт скруцiлi пiпкi, прыкурылi, папярхiкалi едкiм дымком ды адыйшлiся колькi крокаў, каб дзяцiшчам сваiм, новазмайстраванай брамай прывiтальнай палюбавацца. Павалiцкi Хвёдар i Параска Макатунiшка раскручвалi доўгае белае палотнiшча з напiсам, матузы да яго прывязалi. "Да Здравствует Доблестная Освободительная Красная Армия!" - крычэлi паўмэтровыя, прыгожыя чырвоныя лiтары. У канаве цярплiва чакаў свайго пачэснага месца на браме вялiкi партрэт.
Ад тэлефоннага слупа з аднаго боку гасьцiнцу да вялiкай бярозы з другога, мэтраў на восем уверх, упоперак дарогi праляглi чатыры здаравенныя бярозавыя жардзiны, зьбiтыя шматлiкiмi папярэчнiцамi. Мясцамi аздобiлi iх верасам, або чырвоным матар'ялам агарнулi. Цяпер адно павесiць гэны вялiкi партрэт, удаўжкi прымацаваць да жардзiны клiч прывiтальны й справе канец, могуць вызваляць.
Косьцiк Сабакевiч, Лявон Шпунт, Параска Макатунiшка й Павалiцкi Хвёдар, - чатыры перадавыя падпольнiкi з ваколiцы - сустрэнуць дарагiх братоў з Усходу з хлебам i сольлю як гаспадары й гэроi падпольля, заўтрашнiя правадыры працоўнага народу. Якая-ж салодкая надыходзiць радасьць! Зноў згадаў Косьцiк тыя бясконцыя цяжкiя днi й ночы, панскiя вязьнiцы, жыцьцё ў холадзе й голадзе, калi чалавек ценю свайго баяўся, роднаму не давяраў. Навет учора, калi загад канчаткова з нары вылазiць прыйшоў, браму прывiтальную для "доблiснай" майстраваць, дык i то асьмелiцца паказацца на сьвет божы боязна было. Дзiва што! Гэтак сполаху нагналi - па начох адно з нары вылазiў - што за вуглом кажнага будынку, здавалася, тайны шпiгун на яго цiкаваў.
Сказалi, што "доблiсная" заўтра перад абедам вызвалiць манiцца, дык браму назарэз да ранiцы трэба было скончыць. Рук не пакладаючы, ад поўначы працавалi. Добра пры тых жардзiнах, пакуль зрэзалi й папрыбiвалi, папанатужылiся. Дый без асьцярожнасьцi нельга было. Ня дай Божа, наляцi палiцыя. Косьцiк свой абрэз захапiў, каб чорту якому непаклiканаму ў выпадку чаго адбой даць.
Што й гаварыць, здорава папацелi. Ноч бяз прыгодаў прайшла. На досьвiтку такавалi дзесь заўзята ў лясной глушы цецярукi, пераклiкалiся на хутарох пеўнi, а пасьля маланкай прагрукаталi па чыгунцы з Загацьця тры паравозы й колькi вагонаў. Нячуванае-нябачанае: ажно тры паравозы на такi эшалён кароткi. Цi не пранюхаў панок якi, што "нашы" з Усходу сяньня "братом сваiм" руку падаваць маюць. Спасьцярогшы, як рука гэна перазь мяжу выцягвацца манiлася, каб ямчэй пяткi падмазаць, аж тры паравозы падпрог. Калi-ж яны ў Гацi прыджгалi, адразу пажвавеў на чыгунцы рух. Заварушылiся ў трывозе паны. Куды ўцякаць? На Захадзе Сосаў хаўрусьнiк Адольф, каторага маскалi нарабаваным ад народу дабром падкармiлi, ужо бальшыню "моцарствовай" праглынуў, страўнiк задаволена гладзiў, са смакам над Бугам аблiзваўся, на прынадны кавалак Беларусi пазiраў.
Канчаўся нарэшце кашмарны час Косьцiкаў, калi быў самым апошнiм "нiчэм", ды нараджаўся дзянёчак сьветлы, калi тым доўгачаканым "всем" расьцьвiце й ўзбуйнее. Выкачвалася з-за Гараваткi сонейка яснае.
Думка пра вялiкую перамену да шалу няпрытомнасьцi лашчыла-казытала сэрца. Скакаць i галёкаць з радасьцi напiрала. Няхай-бы гулкае рэха ад Косьцiкавага гарластага ўра па цэлай неабсяжнай Гаравацкай пушчы, па нiвах i далiнах пералiвалася!
Яшчэ гадзiна, мо дзьве...
Дзесь там на мяжы заводзяць маторы, а мо й рушылi ўжо. Пад крокамi дзсяткаў тысячаў ног, пад калёсамi й гусянiцамi магутных машынаў дрыжаць прымежныя беларускiя гасьцiнцы. Хваля прыблiжаецца, магутнее, напiрае.
Сабакевiч зiрнуў на няскончаную браму. Саладжавай усьмешкай распрамянiўся шырокi твар. Брама-ж ня толькi "доблiсную" вiтаць будзе, але й яму, гаротнаму й нястомнаму змагару за народнае шчасьце, шлях у сьветлае заўтра адчынiць.
- Ну й нарабiлiся, бля..ха! Алi за тое, - задаволена цмокнуў вуснамi, зацягнуўшыся горадзенскiм тытунем Косьцiк, - нiхай здраствуiць! Такая хлёсткая й крэпкая, як сама ўласьць савецкая. Цаца, нi брама! Нiхай знаюць, што нi пэцкалi строiлi.
- Нас пiражывець! - руплiва пераборшчыў Лявон. - Ну толька-ж канчаць трэба, саўсiм разьвiднелася ўжо...
- Дык даеш! - схамянуўся Косьцiк. - Хто-ж палезiць?
- Нiхай Макатунiшка. Яна найлягчэйшая.
Борздым крокам рушыi да брамы. На жвiры й глiне гасьцiнца валялiся аполкi дрэва й трэскi, а ў канаве - сталярскiя прылады. З кужэльнае абгорткi злавесна пазiрала руля Косьцiкавага абрэзу. Лявон узяў скрутак тонкай вяроўкi й парэзаў яго на кароткiя кавалкi ды падаў Парасцы.
- На, лезь. Партрэт i лозунг прывяжаш. Вазьмi й ножык, дзiркi прапорыш дзе трэба.
Зяваючы Макатунiшка пераступiла з нагi на нагу. Стройная, танклявая, як бярозка маладая, босая, загарэлыя лыткi, раськiданыя валосы, апранутая ў белую блюзку ў краскi, зялёную спаднiцу, дзяўчына заспанымi вачыма пазiрала на Шпунта.
- Чаму гэта я? А з вас каторы ня можыць?
- Ну лезь ужо, Параска, ня медлi. Ты-ж найлягчэйшая й найболi павярткая ў нас, - спанукаў Косьцiк.
Лявон зiрнуў у вадзiн i другi канец мёртвага гасьцiнца.
- Скарэй во, бо саўсiм разьвiднелася ўжо! - прынагляў ён.
- Лезь, Параска! - падтрымаў сяброў Павалiцкi Хвёдар.
Дзяўчына палажыла ў кiшэню спаднiцы парэзаную вяроўку, Лявонаў ножык-складанчык i пачала таропка лезьцi па драбiне. Дзяцюкi моўчкi прыглядалiся як ёмка ўсьпiналася наверх. Гэтак магла лезьцi адно дзяўчына каля гаспадаркi й лесу выгадаваная. Калi ўзьлезла, аблапiла верхнюю жардзiну рукамi, а нагамi асьцярона ступiла на нiжнюю. Жэрдка ўгнулася, але трымалася.
- Ня зломiцца? - гукнула Параска.
- Сьмела, ня бойся! - падбадзёрыў Шпунт.
На доўгую галiну зь цьвяком на канцы Павалiцкi Хвёдар падчапiў партрэт i падаў яго Макатунiшцы. Цяпер усе на спраўнасьць ейных рук чакалi. Для раўнавагi Мякатунiшка шырака расставiла ногi i ўзялася прывязваць партрэт. Занятая працай, яна не спасьцерагла прыглушанага хiхiканьня дзяцюкоў, што зьнiзу пiльна ня толькi за ейнымi рукамi сачылi.
- А што-ж ты думаў, - штурхнуў локцем Косьцiка Лявон, - што бiз штаноў яна?
- Каму-ж знаць, калi нi табе? Цi раз ты туды злазiў? - адсек Косьцiк. Як на загад тройка голасна зарагатала.
- Ах вы, нягоднiкi! - злосна крыкнула зьверху Параска. - А-цьфу на вас!
Дзяцюкi борзда адскочылi й спорны плявок сьлiны шлёпнуў у жвiр.
- Рабi, рабi ўжо! - гаркнуў Косьцiк. - Даёш скарэй!
Мiнула хвiлiн зь пятнаццаць. Рознагалосьсем птушыных песьняў усхадзiлася Гаравацкая пушча, перагаўквалiся па навакольлi сабакi, нейдзе ў Лiпавiцкiм двары рыкалi каровы. Пунсовым пажарам зацьвiла за гарбом Гараваткi неба. Спачатку ледзь чутна, а пасьля гулка загрукаталi ў лесе калёсы. Дзяцюкi трывожна пераглянулiся.
Параска канчала прывязваць палотнiшча, як раптам воддаль зь лесу выкацiлася на самакатах група жаўнераў у круглых шапках. Ззаду борзда гнала запрэжаная парай коней каляска. Першая ўгледзiла iх зьверху Макатунiшка.
- Гляньце, глянь! - выставiла дзяўчына ўказальны палец i анямеў ад страху ейны голас.
Здарылася гэта так раптоўна, што дзяцюкi, забыўшыся пра ўсё, кiнулiся ў панiку. Не ў галаве мусiць быў Косьцiку ягоны верны абрэз, калi ўсе тры, як раптам спалоханыя курапаткi, нырцом iрванулi ў прыдарожны зарасьнiк. Калi й чуў каторы, дык нiводзiн не адклiкнуўся на ўтрапёны лямант Мактунiшкi, што бездапаможна ўверсе на браме калацiлася.
Яшчэ на хаду пасаскаквалi жаўнеры з самакатаў i колькi раптоўных стрэлаў сьцебанула па прыдарожных кустох i дрэвах.
- Не страляць! - раўнуў рослы, мурлаты капiтан. - Псякрэў, бальшавiкi! Чорта якога цяпер у лесе знойдзеш, - плюнуў ён сакавiта ў той бок, куды дзяцюкi скрылiся. Вочы ўсiх жаўнераў, - а было iх больш дзесяцi, - прагна ўпiлiся ў Параску, што асiнавым лiстом дрыжэла ўверсе над групай помстай дыхаючых КОПаўцаў.
Наладаваная вайсковымi трантамi й амунiцыяй каляска спынiлася ззаду. Спакойна жваў даўгую саломiну й лейцамi стрымлiваў двух прыгожых коняў, выгадна расьсеўшыся на козлах здаравяка-хурман. Вiдаць пры доглядзе коняў зашмальцаваў свой зялёны мундзiр. Конi нецярплiва жвалi цуглi, топалi ў гужох, а белая пена з храпаў камякамi спадала на жвiр гасьцiнца.
Аддыхаючы з хуткага бегу, жаўнеры стаўпiлiся каля брамы. Некаторыя закурывалi. Твары прамянiлiся ўсьмешкамi, што бываюць у паляўнiчых, калi зьвер у пастку трапiць.
- Матка боская чанстахоўская, Ёзус Марыя! То ўжо скурчы сыны бальшавiкоў спатыкаць прыгатавалiся. Бачылi вы такое? Трэба было iх усiх, як скурчых сыноў, даўно перадушыць!
- Гэта толькi што нашы польскiя сэрцы добрыя! Мы да iх як ласкавая матка, а яны нам нажы ў сьпiны рыхтавалi.
Асаблiва злосна бурчэў i лаяўся прысядзiсты, з маленькiмi рыжанькiмi вусiкамi дзядзька.
- Але-ж i папалася птушанё. Ну таго... дык чаго гэта чакаем, пане капiтан?
Ледзь прытомная ад жаху Параска памкнулася ў вадзiн i другi бок, але ацяжэлыя ногi й галава нiяк не маглi наважыцца што рабiць.
- Гм, брама даволi хлёсткая, але мне здаецца, што на ёй дэкарацыяў замала, - зьедлiва ўсьмiхнуўся афiцэр i яшчэ больш на правы бок сваю круглую шапку ссунуў. - Як думаеце хлопцы?
Здагадлiвасьць распрамянiла сяржантаў твар.
- Яшчэ от хоць-бы адну дэкарацыю на ёй павесiць, - пацёр ён далонi. Хлопцы, вяровачку!
- Злазь мiгам! - шорсткiм голасам загадаў капiтан Парасцы.
Калi Макатунiшка адубелымi нагамi пачала нарэшце ступаць па драбiне, капiтан гукнуў на хурмана.
- Пад'яжджай, Яцак!
Як успыхвае раптоўным полымем сухая салома, гэтак ажыла грамада КОПаўцаў. Ня здолела Макатунiшка дабрацца да нiжнiх ступнёў драбiны, як некалькi рук учапiлiся за ейныя ногi й вопратку. Цягнулi й тузалi, суправодзячы голаснай лаянкай, у каторай дамiнавала-грымела лiтара "р".
Мiгам апынулася Макатунiшка на возе. Хтосьцi балюча вывiхнуў i ззаду трымаў ейныя рукi. Зьмейкай узьвiўся над верхняй жардзiнай брамы таўставаты гуж i неўзабаве хлёсткая добра зьвязаная пятля лашчыла гладкую, польнымi вятрамi й сонцам цалаваную, дзяўчынiну шыю.
- Паночак, даруй! Я-ж ня вiнаватая, мне загадалi... Злавiце iх, дрыготкiм голасам прасiлася Параска.
- Маўчаць, хамка-бальшавiчка! - гаркнуў афiцэр. - Будзеш спатыкаць бальшавiкоў на пачэсным месцы.
Прарэзьлiвы рогат дзiкiм рэхам скалануў лес.
- Пане сяржант, гатоў? - спытаў афiцэр сяржанта.
- Так ест, пане капiтан, - запэўнiў падафiцэр, зацiскаючы на Парасчынай шыi пятлю.
- Яцак, iрванi зь месца!
Спакойны й зроўнаважаны хурман, што маўклiва прыглядаўся падрыхтоўчай мiтусьнi, рэзкiм махам даўгоў пугi сьцебануў па конях. Парэпаныя босыя Парасчыны ногi задрыгалi ў паветры. Угнулася пад раптоўным цяжарам жардзiна, моцна ўрэзалася ў шыю пятля, болем скрывiўся дзявочы твар.
Ледзь здолеў лес паўтарыць радасны воклiч жаўнераў, як чарга стрэлаў загуляла па партрэце Сталiна й чырвоным палатне. Ёмка загаўкалi па хутарох сабакi.
Стукнутая моцным жаўнерскiм чаравiком, паляцела з-пад брамы драбiна. Косьцiкаву абрэзу так i не далося свайму гаспадару ў крытычны момант пасобiць. Агледзiўшы яго, жаўнер размахнуўся й стукнуў аб кола й кароткая руля разьвiталася з прыкладам.
- У дарогу жвавей! Няма часу! - спахапiўся капiтан.
Цi трэба было падганяць. Страх, як мудрасьць адвечная кажа, вялiкiя крыльлi мае. Мiгам запылiлi па гасьцiнцы самакаты й загрукалi калёсы. Каб вешацелi замарудзiлi крыху, не абыйсьцiся iм бязь сьветкаў свайго злачыну.
Пад прастрэленым партрэтам тупатварага дэспата супакоiлася ў вабдымках хуткае сьмерцi цела Макатунiшкi. Вялiкi палец правай нагi чамусьцi недарэчна задраўся ўверх. Сонцам золатам аблiло раськiданыя мяккiя пушыстыя валасы, пётлёй задраны ўверх падбародак.
На абочыне гасьцiнца зашалясьцелi кусты й нясьмела, пазладзейску азiраючыся на бакi, паказалася "баявая" тройка.
3
У тую ноч, калi на гацкiм гасьцiнцу расла трыюмфальная брама, трывога сагнала сон з павекаў старое Макатунiхi. Учора напрыцемку, спарадкаваўшы гаспадарку, падыйшла да маткi Параска.
- Мама я йду памагаць, - сказала.
- Куды? Што каму памагаць? - зьдзiвiлася матка.
Хаця цi мусiла дзiвiцца. Параска даўно па начох валачылася ды афiшкi цi якую трасцу разносiла. Прызнаць трэба, што высьцерагалася, каб свае сям'i пад палiцыйны абух ня ставiць. Дзяўчына маўклiвая, навет з маткай на словы скупiлася. Людзей не агiтавала, адно пачкi нейкiх бальшавiцкiх паперак цi наказы ад аднаго да iншага дастаўляла. Ногi хаджалыя сьлядзiлi сьцежкi й дарожкi ў суседнiя вёскi, фальваркi й маёнткi. Ноч заслонай i памочнiкам была.
- Сягоньнiка браму на гасьцiнцы строiць будуць, заўтрака бальшавiкi прыдуць, - суха паведамiла дачка мацi.
Старая Макатунiха рот разiнула. Стаялi на двары. Малыя ваконцы хаты хлiпалi сьвятлом каганца. За дзьвярмi Аленiн голас патолiў крыклiвае малое. На ўзгорку ля Пятуховай хаты наперамену зь лякатаньнем колаў бубнелi два мужчынскiя басы. У Бураковым двары злосна накiнуўся на некага Сабакевiчаў Ромак. Зь цеменi ад бальшака борздым крокам сьпяшыла дахаты Дуня, што надвячоркам да Юшкевiчавай Клавы пайшла.
- Бальшавiкi, кажаш? - няўцямна перапытала дачку матка. Дуня моўчкi спынiлася побач.
- Заўтра прыдуць. Сягоньнiка загадалi мне, каб я ўночы браму прышла строiць памагаць.
Цэлы дзень пацела пры малатарнi ў лiпавiцкага пана Параска. На захад сонца адкуль нi вазьмiся Павалiцкi Хвёдар з наказам.
- Дзе, якую браму? - дапытвалася Макатунiха.
- Дык-жа гэтта на гацкiм гасьцiнцы пры казённым лесе.
- А што такое, мама? - спытала Дуня.
- Параска кажыць, што заўтра бальшавiкi прыдуць.
- А хто табе сказаў, Параска? - даходзiла Дуня.
- Свае сказалi... ты цiкавая такая, - буркнула Параска.
Макатунiха, такой весткай паднечаная, пра язык забылася. Колькi-ж гэта дачка клопатаў ей прынесла. Мала таго, што сваей бяды па вушы, дык-жа зьвёў нячысьцiк Параску з тымi, што па вязьнiцах бакi абiвалi, бальшавiцкую работу вялi. Сама найгорш, што дзяўчына, агулам паслухмяная, гэтта матчыны перасьцярогi на ўвагу ня брала, самадумам iшла. Макатунiхi пагрозы - быццам гарох аб сьцяну. А цi-ж iм, галечу церпячым, якая рагатая трасца патрэбна?
Навет i сама дзеўка не патрапiла-б вытлумачыць як у гэну калатушу ўвязла. Спачатку марыла яе бяссоньнiцай дзявочая туга па мужчыну, каторага прадчувала гэта - нiколi мець ня будзе. Цi-ж сакрэт, што ў сваей i суседнiх вёсках дзеўкi без замужжа старэлi? А хто-ж гэта калi зьмерыў усе таемныя глыбiнi, што нясе мор васеньнiх дзявочых гадоў? Невясёлая доля-мачыха ткне ў рукi серп, граблi, мялiцу цi прасьнiцу. Нi сьлёзы, нi ўздыханьнi пры цьмяным сьвятле за калаўротам не спатоляць сэрца дзявочага, што шчымець будзе па няспоўненых спадзяваньнях, нязбытых марах. Як краска незаплодненая, паволi зьвянеш-засьмягнеш у буднях беспрасьветных. У нязьлiчонай колькасьцi прынадных вобразаў паўстане перад табой зьява замужняга быту: матчына сэрца казычачы шчэбет дзетак, ласкi мужа каханага... Нязьведанае, неасягальнае...
I нiколi пагадзiцца ня зможаш, што за iншых ты горшая. Адылi ты ўсiм на воку, цi аднаму па дарозе замiнаеш. Людзi чэрствыя асудзяць, ярлык незаслужаны прычэпяць. А цi ведаеш, што мор чужых войнаў i акупацыяў зьвёў са сьвету твайго любага, каторы дзьверы ў сямейнае шчасьце адчынiў-бы?
Цяжкi кон прыгнуў да зямлi сьпiны сялянскiя, любоў i спагаду ў сэрцах блiзкiх змарыў. Быццам краты, тачылi ў неўрадлiвай зямлi свае норы, на сонца глядзець iх адвучылi. I хто-ж гэта, сваей горыччу перапоўнены, прытулак у сваiм сэрцы тваiм цярпеньням знойдзе? Ты-ж - жыцьцёвая няўдача, звычайны правал. Ты - калека-недарэка - не змагла навет усьпялiцца на ня так высокiя ступнi замужжа. I працу, i помач тваю любiць будуць, ды як паленам табой кiдаць. Няўмольная й неспатольная доля старасьцi дзявочай.
Зусiм незаўважна зьявiўся, Парасчыну галаву адурманiў спрактыкаваны ў зводжаньнi старых i маладых дзяўчат франт "драгомiшч". Прыйшлi гутаркi й шэпты па завугольлях, прыйшлi ўздыханьнi й фiзычныя парываньнi. Таемнай салодкай глыбiнёй авалодаў згаладалым целам дрыготка-бурны ў сэксуальнай поўнi кульмiнацыйны акт. А пасьля першага кроку прыйшлi наступныя. I гэтак беспаваротна.
Ды Лявон ня спынiўся на фiзычным авалоданьнi дзяўчыны. За палкiмi цалункамi прыйшлi нашэпты зусiм iншага характару. Не агледзелася заварожаная дзеўка, пакуль яшчэ зацяжарыла, як ногi ейныя босыя, пры цяжкой працы на нiвах парэпаныя, абiвалi начную расу, а за пазухай таiлiся якiя камунiстычныя афiшкi.
Запозна спанатрыла Шпунтовы хiтрыкi адурманеная Параска. Занаравiлася, упёрлася. Адылi Лявон не разгубiўся, па трапны аргумант у кiшэню ня лазiў. Калi не памаглi ласкавыя намовы, палiцыяй пагражаў. Прынесшы такi вялiкi ўрон беднай дзяўчыне, Лявон на сьвежую цалiну пайшоў, а шантажом Параску далей на падпольнай працы трымаў. I вось кара боская: прагная прынадным цялесным шчасьцем паласавацца, дзеўка глыбака ў дрыгву ўлезла. Ня было навокал ратунку. Як пясок на нязмазаных дзёгцем колах, памагалi гэтта матчыны перасьцярогi.
Балела за дачку сэрца матчына. Часамi нараджаўся сьветлячок спадзяваньня. А мо й зьменiцца калi на лепшае? Некаторыя-ж кажуць, што бальшавiкi за бедных стаяць, паноў i багатых з наседжаных гнёздаў вытурваюць. Можа й Макатуном пасобяць. Каму як каму, а Макатунiсе дапякла беспрадонная галеча.
Зiрнула задумана матка на дачок i задрыжэў хваляваньнем ейны голас.
- Дачушка, я-ж знаю, што каб i прыказала табе дома сядзець, дык усiроўна панясець цябе... Дык iдзi-ж, Бог з табой... толька глядзi асьцярожна, каб чаго...
Макатунiха чмыхнула ў нос, пусьцiла сьлязу.
- Добра, мама, - пасьпяшыла запэўнiць яе Параска.
Цалюткую ноч Макатунiха бяссоньцай марылася, быццам што дрэннае прадчувала. Нейдзе на золаку раскатурхалася Дуня, дзьвярмi скрыпнула. Чульлiвае вуха разбудзiла з паўдрымоты матку. Нылi на мулкiм палу бакi. Праз замурзаныя ваконцы, на якiх ужо бзыкалi мухi, цiснуўся ў хату новы дзень. Апраналася. Трывожнае вока зiрнула на пустое месца, дзе звычайна спала Параска. Накрыла дзетак, зiрнула на Алену, што салодкiм сном спала, ды на двор паклыпала.
За лiтоўскiм балотам зарнiцы ўзыходзячага сонца зачырвонiлi просiнь чыстага неба. Калi-б гэты дзень быў буднi, даўно-б паднялася гукамi працы вёска. Сяньня-ж нядзеля. Рэдка дзе лянiва скрыпне ля калодзезя асьвер, радасным зьвяганьнем прывiтае якога раней устаўшага гаспадара сабака.
Ля хлеву прымасьцiлася на зэдлiку ля каровы Дуня. Сiвыя нiткi званiлi па дне пустога вядра. Худая чорная карова прагавiта спажывала сьвежа нажаты Дуняй на дарожным адхоне пырнiк. Пахла сьвежай травой i сырадоем. Макатунiха спынiлася ля калодзезя, прамыла сьцюдзёнай вадой змораны твар.
- Як, мама, нi спалася табе мусiць? - спытала дачка.
- Не, золатка, нi магла заснуць. Праўда гэта цi не, што Параска казала, але сон прагнала. Бог ведаiць што будзiць.
- Якая там праўда, - разважала Дуня, - цi мала чаго калi яна казала.
- Яно-ж сабе так, дачушка, - згадзiлася матка, - алi-ж цяперака вайна, усiх маладых вунь пазабiралi. Мусiць той немiц добра-ткi палякам уляпiў. Чаму-ж цяперака гэтым во нi прыйсьцi, калi ўздумаюць? Хто-ж iх задзержыць?
- Ну стой-жа, ты! - гукнула Дуня на карову, каторая ўсьпела ўжо скончыць траву, ды крутанулася задам ад дзяўчыны. Малако закрыла дно вядзёрца. Дуня пагладзiла карову па баку, ды зноў прымашчвалася пад вымя.
- Чаго-ж гэта я стаю? - спахапiлася Макатунiха, - падсьвiнак вуньдзiка сьцяну грызець.
Дуня перацэдзiла пахучы сырадой, пералiла ў гладыш, паставiла на палiцу ды выгнала ў загарадку карову. Тымчасам мацi справiлася з падсьвiнкам i курамi. Сонца выкачвалася ўжо з-за балота, пазалацiла Архiпаў чуб.
- Ну дзе-ж гэта дзяўчына падзелася? Цi нi пара ёй дамоў? - трывожылася Макатунiха.
- Нi бядуй, мамачка, прыдзiць, ня дзе нi дзенецца.
За Гараваткай пачулася чарга стрэлаў. Дачка з маткай спынiлiся перад хатай.
- Чуеш, дачушка?
- Чую, нi глухая-ж...
- Дык гэта-ж тамака, дзе Параска казала браму будуць строiць. А божачкi-ж мае, можа нядобрае што. Трэба пабегчы даведацца!
Трывожным прадчуваньнем новага лiха ўспыхнула Макатунiха. Тузанула дзьверы.
- Алена, глядзi дзетак! За Гараваткай на гасьцiнцы страляюць. Трэба пабегчы паглядзець... каб там баранi Бог...
- Мама, я з табой! - пасьпяшыла Дуня.
- Як хочаш, дачушка. Скарэй-жа! А Божа-ж мой! - залямантавала старая. Дачка з маткай подбегам кiнулiся на бальшак i без аглядкi накiравалiся на Лiтоўцы.
4
Дзяцюкi паказелiлi вочы на браму, а найбольш на павешаную Макатунiшку й стаялi на абочыне дарогi, быццам укапаныя. Зьбялелы таўсташчокi Сабакевiчаў твар перасмыкнуўся брыдкай грымасай. Звузiлiся шэрыя вочы й задрыгаў на лбе шырокi шрам. Касматая рука палезла ў незачэсаныя валосы, галава на таўстой шыi ледзь павярнулася да Лявона.
У Павалiцкага Хведара пад тонкiм гарбатым носам i маленькiмi чорнымi вусiкамi сьцiснулiся тонкiя вусны. Ледзь заўважна варушыўся малы войстры падбародак. Нэрвова дрыгала галава. Рудыя звужаныя вочкi то коўзалi па павешанай Парасцы, то па сваiх сяброх. Ростам быў найменшы з трох, выглядам - дробны, такi, якога мала хто бярэ на ўвагу.
У "драгомiшча" Шпунта над вузкiм лбом i замурзаным тварам навiсла тоўстае пасма ясных валасоў. Твар зморшчыўся, а перапалох у блакiтных вачох зьмянiўся загадкавай няўцямнасьцю. Карэлая сьветлая кашуля зь цёмнасiнiмi палоскамi недарэчна спаўзла на левае плячо, з-пад шырока расшпiленага прарэха каўняра вызiралi рэдкiя рудыя касмылi. Глыбока ўсунутыя ў кiшэнi рукi то сьцiскалiся ў кулакi, то адчынялiся. Тысячы мурашак вандравалi па целе.