Акула К.. Закрываўленае сонца (Гараватка - 2) (на белорусском языке)

   - Ну ды што ты, навошта гэта, Пракоп? - зьдзiвiўся Хвёдар. - Усё во, што маеш i ёсьць для нас спэцыяльнае.
   - А калi Мiкола вернецца, Янук?
   - Нi казаў.
   - Заседзiцца можа.
   - Гэта твой другi сым? - зацiкавiўся госьць.
   - Так. На сяло недзе пашоў.
   Як на добрую згадку, адчынiлiся дзьверы й на парозе стаяў Мiкола. У хату ўвайшоў нясьмела, спачатку зiрнуў на незнаёмых людзей, пасьля на патэльню на печцы, пацягнуў носам. Вочы яго павандравалi на стол, пры якiм завiхаўся бацька. Пабачыўшы пляшку водкi й каўбасу, дзяцюк мяркаваў, што гэтта адбываецц нешта надзвычайнае.
   - Мiкола, от i ты на добры ўспамiн. Паглядзi, якая ў нас вялiкая радасьць у хаце: гэта во мой брат Хвёдар, яго жонка Марыя i сын Уладзiмер, адрэкамэндаваў бацька.
   - Здрасьця, - прывiтаўся Мiкола.
   Госьцi спасьцераглi, што хлапец кульгае, але нiхто пра прычыну не распытваўся.
   - Дома, значыцца, бацьку памагаеш, цi ў школе? - спытаў Хвёдар.
   - I дома, i за шаўца вучуся, усяк бываiць, - адказаў Мiкола.
   - Гэта за каго вучышся? - не зразумеў дзядзька.
   - За сапожнiка, - ператлумачыў хлапец.
   - Ага, так, шавец - гэта сапожнiк, - сказаў Хвёдар i спытаўся Пракопа: - Нi расказваў ты мне пра жонку. Калi памерла?
   Пракоп уважна паглядзеў на гасьця, памяркаваў.
   - Пачакай, братка, пасьля раскажу. Давай перш перакусiм.
   Селi госьцi за стол бяз прынукi, Пракоп - на табурэце напрыканцы стала, Хвёдар i Марыя - на лаве ля сьцяны, а хлопцы - насупраць iх.
   - Перш памолiмся, - сказаў цiха Пракоп. - У iмя Айца й Сына й Сьвятога Духа, амiнь. Госпадзi, Божа наш, багаславi гэту яду i ўсiх за сталом. Дай нам усiм здароўя й даруй нам грахi нашы. Дзякую Табе, Госпадзi, за тое, што вярнуў брата майго й сям'ю ягоную. Дзякуй Табе, Госпадзi, за ласкi Твае вялiкiя для нас. Нiхай iмя Тваё вялiкае славiцца сягоньня, заўтра й на вякi вякоў. У iмя Айца й Сына й Сьвятога Духа, амiнь.
   Перахрысьцiлiся ўсе тры лiтоўскiя Бахмачы, а госьцi сядзелi й няўцямна пазiралi адзiн на аднаго. Сам Пракоп, звычайна сядаючы за стол перад спажывай, адно хрысьцiўся, але сяньня, паднечаны нязвычайным здарэньнем, наважыў падзякаваць Богу за вялiкую ласку Ягоную. Пасьля малiтвы спасьцярог, што недаверкаў, мусiць, за сталом госьцiць.
   - Дык, калi пазволiце, па чарачцы, - запрапанаваў Хвёдар i ўзяўся за пляшку.
   - Будзь добры, - сказаў Пракоп, - налiвай. Ну толька адну кроплю для мяне.
   Брат набухтырыў Пракопу поўную чарку.
   - Ну а вам? - спытаў Хвёдар хлопцаў, налiўшы жонцы й сабе. - Будзеце пiць?
   - Я вып'ю, - адказаў Мiкола.
   - Я нiколi ня пiў, - прызнаўся Янук.
   Хвёдар налiў Мiколу поўную, Януку - трэцюю часьць, а сыну - палову чаркi.
   - Усе будзем сьвяткаваць гэты дзень, калi мы, пасьля так доўгай разлукi нарэшце спаткалiся. Таму прапаную ўсiм выпiць! - тлумачыў госьць, устаючы.
   - Дай, Божа, здароўя вам i нам, - падтрымаў Пракоп.
   - Дык за здароўе!
   Пракоп ледзь вусны памачыў. Марыя Iванаўна й Хвёдар выпiлi да дна, хлопцы таксама. Адно Янук закашляўся й зморшчыўся, калi водка забрала яму дыханьне.
   - Алi-ж моцная, каб яе чорт! - сказаў, зiрнуўшы на Ўладзiмера.
   Узялiся закусваць. Госьцi, вiдаць, спадабалi, самаробную каўбасу, бо елi са смакам.
   - Добрая каўбаса, - сказала Марыя. - Самi рабiлi?
   - Ну а хто-ж, - адкзаў Пракоп. - Як там у Расеi, самi ня робяць?
   Жанчына зiрнула на мужа й сына.
   - Ды не, у нас усё з крамаў. Алi знаеце якое харчаваньне з крамаў... От ваша нешта новае, iншы смак...
   Неўзабаве Хвёдар налiваў па другой чарцы, але гэтым разам абмiнуў юнакоў. Мiкола зiрнуў спадылба, хацеў, мусiць, яшчэ выпiць, але ў такiм таварыстве не асьмелiўся нiчога сказаць. Пракоп другiм разам дапiў сваю чарку да паловы. Пазiраў на гасьцей i ня ведаў як прадаўжаць гутарку, а лiчыў гэта сваiм абавязкам.
   - Сам будзеш у Гацях працаваць, цi што? - спытаўся брата.
   - Так, камандзiроўка. Вядома сам начальству запрапанаваў. Паеду, думаю, пад дом, пагляджу хто з вас жывы й здаровы й як усё наагул.
   - От добра зрабiў, - пахбвалiў яго Пракоп. - Працуеш на чыгунцы?
   - Так, на чыгунцы, - адказаў брат. - Цэлы час працаваў на чыгунцы.
   - Мусiць, нейкi начальнiк вялiкi. бо далi табе во гэтыя, як iх назваць, што на каўняры?
   - Цяпер начальнiкам руху, - коратка адказаў Хвёдар.
   Прыйшлi роспыты, згадкi пра старое, далёка мiнулае маленства, нiткi даўно парваныя, часы на стагодзьдзе цi больш назад у нябыт адыйшоўшыя. Маскоўка развольнiла языкi. Хвалюючыся, Пракоп расказаў, як Бжончэк Алену застрэлiў, дубовiцкага сьвятара згадаў. Да гэнага часу Хвёдар чаркi з чатыры выпiў, але слухаў брата ўважна, даваў пабочныя пытаньнi, сядзеў сканцэнтраваны, задуманы. Марыя Iванаўна слухала маўклiва i ўважна. Сын Уладзiмер пазiраў на Янука, быццам нешта спытацца хацеў.
   - А як-жа вы там жылi? - спытаў Пракоп. - Як там у вас жыцьцё? Цi яно такое добрае, як кажуць?
   Хвёдар прыкiнуўся, што недачуў i зльвярнуўся да сына:
   - Ты слухай, сынок, не надакучыла табе сядзець са старымi? Можа-б ты зь Януком пагуляў, на саначках паезьдзiў?
   - Хадзi, Уладзiмер, у нас добрая горка ёсьць, паезьдзiм, - падхапiў Янук.
   Хвёдараў сын ахвотна згадзiўся й хлопцы выйшлi.ж
   - А ты, Мiкола, нi маеш нiякага занятку? - спытаў Пракоп сына, хутка разгадаўшы братаў манэўр. - Iдзi там у гумно, паглядзi цi трасянка ёсьць у запасе й накармi статак.
   Мiкола ўстаў, з дакорам зiрнуў на бацьку. Хацелася яму, мусiць, гасьцей паслухаць, яшчэ чарку выпiць.
   - У нас гэта, ведаеш, навет перад дзяцьмi сваiмi бывае небясьпечна, тлумачыў Хвёдар, пасьля таго, як зачынiлiся за Мiколам дзьверы.
   - Як гэта небясьпечна? Чаму так?
   - Доўга табе расказваць. Дам прыклад, можа сам зразумееш. От у Маскве стаiць помнiк Паўлiку Марозаву. А хто-ж быў той Паўлiк Марозаў?
   - Хвёдар! - дакорлiвым голасам сказала жонка, моцна скрывiўшыся.
   - Ды што ты, Маша, я-ж з братам сваiм гавару, ня зь кiм... Разумееш? А чаму-ж не расказаць? Няхай ведаюць сваiх вызвольнiкаў... Чым раней, тым лепш...
   Пасьля гэткага ўступу, Хвёдар Бахмач налiў сабе поўную чарку гарэлкi.
   - Ты вып'еш, цi што? - зьвярнуўся да Пракопа.
   - Ды не, нi глядзi на мяне, я не магу.
   - Дык от, - прадаўжаў Хвёдар, - такiм чынам, хто-ж такi гэны Паўлiк Марозаў? Гэта дванаццацiгадовы хлапчына, што бацькоў сваiх, як злачынцаў, у НКВД аддаў. Проста - вырадак.
   Хвёдар спынiўся.
   - Як гэта ў НКВД? Чаму?
   - Як ворагаў народу, от як. Вiдаць, падслухаў, якл нешта супраць савецкай улады казалi, цi што. Перадаў пра гэта свайму настаўнiку ў школе, а той далей. Забралi, разумееш, бацькоў i сьлед прастыў, а сына далi ў прыклад iншым юнакам, як пiльнага пiянера. Помнiк яму збудавалi, от як... Такiм чынам дзяржава, партыя й Сталiн даражэй бацькоў i сям'i. Бяры, маўляў, уся моладзь з Паўлiка Марозава прыклад, от як...
   - Божа ты мой! - жахнуўся Пракоп. - Дык тады-ж бацьком сваiх дзяцей баяцца трэба, роту нiма як адчынiць!
   - А як-жа, - згадзiўся госьць, - вось i ўявi сабе жыцьцё ў такой сыстэме, дзе дзяцей ворагамi бацькоў парабiлi.
   - Госпадзi наш, Iсус Хрыстос! - перахрысьцiўся Пракоп.
   - Чатыры гады цi што, можа й больш, пачынаючы з трыццаць трэцяга, уся краiна была ў абдымках тэррору. Я працаваў на чыгунцы бачыў як на ўсход людзей вывозiлi. Здавалася, канца ня будзе. Прыйшла калектывiзацыя, калхозы значыцца. дык усiх, хто супрацiўляўся, раней цi пазьней на Сiбiр адправiлi. На Ўкраiне, кажуць, мiлiёны людзей гэты ёлуп голадам замарыў. Дый што гаварыць, цi толькi на Ўкраiне! Цягнiкi начамi праз наш горад на Ўрале праяжджалi й нiкому з нас блiзка не пазвалялi падыйсьцi. Але я ўжо так i знаў хто й што едзе, калi быў загад неадкладна спэцыаяльны прапусьцiць. Бывала, што й затрымлiвалi дзесь на чыгунцы збоку. Чуў я лямант i праклёны, чуў i вартавых i сабак. Спэцыальныя атрады НКВД, вось хто канвой трымаў. Спаралiжавалi ўсю краiну, чалавек ценю свайму ня верыў. Разумееш? Пасьля-ж партыйная чыстка прыйшла, народныя суды гэтак званыя, Сталiн усiх сваiх паплечнiкаў i сяброў зьбяёдаў.
   - А Божа-ж ты мой, - шаптаў Пракоп.
   - От табе й Божа, - прадаўжаў добра ўжо паднечаны Хвёдар. - Нi памог нi Бог, нi памог нiхто. Мiлiёны людзей, мусiць, ёлуп зьнiшчыў. Пацягалi й Марыю Iванаўну, пацягалi й мяне. Спрабаваў я ў партыю, але ня прынялi. Думаю, ня хочаце, дык i ня трэба. А ўсёроўна пацягалi. Разоў дваццаць, мусiць, бiяграфiю выпытвалi: адкуль, хто дзед i прадзед, хто такiя бацькi? Сацыяльнае паходжаньне iм давай. У дабавак i сам той факт, што мейсца майго нараджэньня апынулася пад белапольскай акупацыяй, зусiм ня спрыяў мне. Наадварот: глядзi каб шпiёнства табе ня прышылi. Вось як, Марыi Iванаўны бацька афiцэрам царскае армii быў. Разумееш? Прапаў чалавек няведама дзе. Дык, разумееш, падазрэньне. Цi нi змагаўся з чырвонымi, цi нi быў у Калчака, цi Дзянiкiна? Значыцца, калi-б i змагаўся з бальшавiкамi на баку белых, дык цi-ж дачка мусiць за гэта адказваць? Цi-ж яна яму загадвала? Так цягалi днямi й начамi. I вось, разумееш, браток, навет i сяньня чалавек з чалавекам сябраваць баiцца, адзiн на другога даносы робiць...
   Маўчаньне трывала доўга.
   - Гэта страшна, - уздыхнуў Пракоп. - Тутака ўсяк гавораць, алi ад савецкiх нiчога нi даведаешся.
   - Яны гавораць, што iм палiтрукi загадаюць. Зрэшты, нiхто з савецкiх табе праўды нi скажа. Народ пазнае тады, калi чыстка й вывазы пачнуцца, калi Бог пра ўсiх забудзецца, а Сталiн будзе рабiць што хоча...
   - Ты думаеш, што й тут будзiць тое, што ў вас было?
   - Дарагi мой, - адказаў Хвёдар, налiўшы сабе чарку, - дык цi-ж што-небудзь зьмянiлася? Сталiн жыве, НКВД i калгасы iснуюць, нiчога не зьмянiлася. Пацягнулi спачатку на Сiбiр паноў вашых, а пасьля й на iншых чарга прыйдзе. Помнi мае словы, дарагi мой.
   - Гэта-ж чорт ведаiць што, - сказаў заклапочаны Пракоп, - мусiць горш чым за Польшчай будзiць.
   - Напэўна горш будзе. Я тут усяго дзьве нядзелi, ды ўжо прыглядаўся як народ жыве, цi жыў. Вядома, многа ў вас бяды было, сам ведаеш. Але калi параўновываць з нашым, дык ваш селянiн, каторы працаваў, меў i сала, i масла, i малако, i, вiдаць, апрануцца меў за што й наагул, калi ня гультай, дык жыў нядрэнна. Так, цi не? Гэткага жыцьця нельга нiяк зраўняць з калгасным.
   - Гэтыя калгасы, - сказаў Пракоп, - як у iх жывецца?
   - Горш як у прыгоне. Чуў пра прыгон?
   - Чаму-ж не...
   - Розьнiца, мусiць, тая, што прыгоньнiкамi валодалi буйныя цi меншыя землеўладары, а калгасьнiкамi, - i гэта лiтаральна, - валодае дзяржава. Калгасьнiк, напрыклад, за год заробiць нейкую колькасьць працадзён. У калгасе ёсьць ураджай добры, або й няма. Зьбяруць плёны, змалоцяць i хто, ты думаеш, першы з лыжкай i мiскай? Дзяржава йдзе першая. Яна забiрае ўсе налогi, пасьля семенны фонд забярэ сваё. Разумееш? Рэшта, колькi там астанецца, дзеляць на працаднi. I вось, калгасьнiк атрымае паўкiляграма зярна, столькi то бульбы й iншага, - колькi там на працадзень выпадзе, вось жывi ды пажывай, братка. А нормы-ж на працадзень такiя даюць, што як дурны наробiшся. Ясна, што нiхто не хацеў i ня хоча ў калгасе быць. Але-ж у горад не ўцячэш, бо там ня прыпiшуць цябе. Дазвол ад уладаў трэба, а яны-ж спытаюць адкуль ты, дый не пагладзяць па галоўцы.
   Раптам праясьнела Пракопава галава. Выявiлася ўсё недаказанае й нявытлумачанае мясцовымi агiтатарамi й палiтрукамi. Вось яна, просьценькая й хiтрая пастачка: прыгон у новай хворме, з новым уласьнiкам i партыйным цiвуном.
   - У нас цяперака якраз наш Косьцiк, - гэты самы, каторы абразы мне пабiў, - усiх у калхоз гонiць. Ужо па хатах лазiў з нагаворамi, сходы рабiў. Людзi ўпiраюцца, многа чаго ня ведаюць, але ўжо нядобрае пранюхалi. Ёсьць бедныя, што ў калхоз адразу пойдуць, алi такiх мала. Бальшыня надта-ж асьцярожная. Людзi думаюць, што калхоз ад iх залежыць. А як ты думаеш, што мне рабiць?
   Пракоп зiрнуў брату ў вочы, быццам там ратунак таiўся.
   - Знаеш што, братка мой, - пачаў Хвёдар, - калi так пайшла справа, дык раю табе йсьцi адразу. Так лягчэй будзе. Ты кажаш, што Косьцiк - басяк. Згода. Але-ж якраз на такiх савецкая ўлада аснавалася. Улiчы, што раней цi пазьней усе будуць у калгасах. Iншага выхаду няма. Тых, што супраць калгасаў, як ворагаў народа ў Сiбiр вывязуць, адкуль нiхто не вяртаецца, а калi пойдуць у калгас пазьней, дык iм будзе горш за тых, што калгас зарганiзуюць. Вядома, справа гэта твая. Але бяручы на ўвагу тое, што я табе сказаў, - улiчы, што гавару як роднаму брату й нiякай iншай душы на зямлi я не сказаў-бы гэтага, - лепш у калгас iсьцi спачатку. Напэўна ўбачыш i сам пераканаешся.
   Дзьверы адчынiлiся й на парозе затрымаўся Алесь. За вокнамi ўжо шарэла.
   - Гэта я во толькi з Гацяў вярнуўся й сказалi, што ў цябе госьцi, дык i зайшоўся.
   - Добра зрабiў, - сказаў Пракоп. - Хацеў я цябе й тваiх адразу папрасiць, алi загаварылiся. Во мой брат Хвёдар зь сям'ёй.
   Алесь знаёмiўся. Прыйшла неўзабаве й Кацярына. Гутаркi на iншыя тэмы пайшлi.
   На ўзгорку Гараваткi забаўляўся з Уладзiмерам Янук. Рухавы хлапец любiў санкi. Адно гаворка нiяк не вязалася й Бахмач ня ведаў чаму. Якiмi справамi цi рэчамi цiкавiўся гэты новы сваяк? Казаў, што ўжо дзесяцiгодку скончыў.
   Над Лiтоўцамi асядаў мяккi зiмовы змрок. Далёка кацiлася па далiне рэха вёскi.
   Адвёзшы гасьцей ужо дзесь пасьля поўначы ў Гацi, цэлую ноч марыўся бяссоньнiцай Пракоп.
   40
   Сявенька выпраг каня ля гумна. Мяркаваў, што трэба будзе намазаць калёсы й зiрнуў на дзежку з мазутай. Ласкава пагладзiў каня па мордзе, сьцягнуў аброць i пусьцiў яго ў загарадку. Задаволены, што пазбыўся вупражы, конь заiржаў i пабег да кабылы, што адгукнулася з лугу, на якiм пасьвiлася з жарабём. Сявенька думаў пра Гацi, пра крамнiка Iцку, якому сяньня завёз залатую царскую пяцiрублёўку за разныя тавары. Абрыдзела ў чэргах стаяць, рознай нечысьцi пакланяцца. Разьвязаў рудую зрэбную торбу, у якой стаялi загорнутыя ў рызьзё два лiтры нафты. Зiрнуў на мяшкi з цукрам, сольлю й матар'ялам. "Вось да чаго дажыўся", - падумаў.
   Прыгадалася нялёгкае ў заакiянскай краiне, дзе маладыя гады й сiлы аддаў. Ела-сьляпiла-палiла вочы й твар пiтсбургская доменная перч. Вугаль, агонь, жужаль, зялеза, гар, дым... Дыханьне забiрала. Iшоў на працу малады, гадоў з дваццаць. Пасьля дванаццацi гадзiн, вяртаўся ў цесны й няўтульны пакой зусiм нямоглы, быццам гадоў пяцьдзесят на плечы ўзьлезла. Улетку, калi жыцьцядайнае сонейка на двары зьзяла, тэмпература ля печы пякельная была. Пацеў, салёныя таблеткi глытаў. Нап'ешся сьцюдзёнай вады, цячэ цурком пот, слабее арганiзм i зноў сушыць смага.
   Нялёгка, нясоладка было. I цэлы час, пра тую нечысьць i гарачыню пякельную, праз асьлепленыя полымем вочы, праз сьцiсканьне паса на жываце, недаяданьне й адкладаньне тых марных заработкаў у банк, праз усё гэта як збаўленьне, як чысьцiня й хараство радасьцi сьветлае, маячылася воддаль родная, дарагая "абяцаная зямля". Яна мярэжылася бязьмежнай зялёнай, сакавiтай нiвай, крынiцай жывой вады, пахучымi й грацыёзнымi сёмушнымi бярозкамi, прыгажунямi-хвойкамi, задаволенай i шчасьлiвай сямейкай за абедным сталом у чыстай хаце са здаравенных круглякоў, няўрымсьлiвым стаеньнiкам у ваглоблях i яшчэ дзiвоснымi, зоркамi абсыпанымi Калядамi, а часам i вялiзным, белым сьнежным прасторам у пагонi сабак за зайцамi. "Зямля абяцаная" трымала й падбадзёрвала, спадзяваньнямi плённае восенi прынаджвала, зоркай усходняй запаветнай на сьветлым гарызоньце зьзяла.
   Хто-ж ён i адкуль? Бедны, найнiжэйшы зь нiзкiх чалавек-ноль.
   Як рэдка каторы, цанiў Сявенька працу, бо праца - шлях да дабрабыту, годнасьцi, чалавецтва. I яшчэ праца дасьць такiя ўмовы, што дазволяць яму паказаць фiгу ўсiм паном i падпанкам, гультаём i прайдзiсьветам. Цi-ж не ў Сьвятым Пiсаньнi сказана, што "у поце чала твайго здабываць будзеш хлеб свой"? А калi Гасподзь Бог сказаў так, выгнаўшы абiбока Адама з раю, дык цi мог ён, Сявенька, супярэчыць гэтта?
   I прыгадваў яшчэ далейшае мiнулае, калi на розных паноў i падпанкаў працаваў. Салёны пот залiваў вочы i адно ледзь на сьцiплае пражыцьцё хапала. Амэрыка неадступнай марай цягнула. Пастанавiў заашчадзiць на дарогу, паехаць, зарабiць грошы, а тады будучыню на пагвалчанай зямлi, пад зьдзеклiвымi чужнiкамi будаваць. Пры доменных печах маладосьць i асноўныя сiлы пакiнуў, але на бацькаўшчыну ня з пустымi кiшэнямi вярнуўся.
   Старая вёска, як i раней, у непрагляднай будзёншчыне кешкалася. Спачатку палоскi былi шырынёй, як жабе пераскочыць. I ўсё яшчэ бацькi зямлю мiж сыноў дзеляць. Калi так трываць будзе, дык хутары да камарынай лыткi змалеюць. Рук да працы процьма, грошы гаспадараць, выкарыстоўваюць нядолю народную.
   Нарэшце вырас, пераплюнуў усiх у вёсцы Амэрыканец Сявенька. Вялiзны кавалак зямлi купiў. Стары кавалер зь зямлёй i капiталам. Найпрыгажэйшыя дзеўкi налётам замуж пруць. Як смала, Марылiны бацькi прылiплi. Грашыць няма чаго: дзяўчына першай красы й маладосьцi была. Бяры кахай, сямейку разводзь, жывi ды пасьвiстывай, бо наймiтаў хапае. Ад гару й сьпякоты пiтсбургскай доменнай печы ўзьлез Сявенька на багаслаўленае сёмае неба.
   Адылi ня ўсьпеў як мага разгарнуцца, пачало крышыцца-валiцца старое, наплыло й насела новае. Басота, каторай не дазволiў-бы пераз парог свае хаты пераступiць, дзякуючы нейкай нечысьцi, што ў Расеi верх узяла, цяпер сумленным i працавiтым людзям загадвала. I ня вiдаць было нiякае палёгкi, нiякага зьнiча ў цемры.
   Сявенька зiрнуў на вупраж. Новы падсядзёлак трэба было-б справiць, падпруга й хамут ужо таксама працёрлiся. "Нiхай яно пропадам прападаiць, жыцьцё гэткае", - думаў. Як нi старайся, рукi да працы не гарнуцца. На каго-ж працаваць? Леташнiх падаткаў ня выплацiў, а дзе там ужо сёлетнiм раду дасi. I яшчэ, як на сьмех усiм, панадзiў да жонкi брыда гэты, каб яго зямля не насiла. Ён-жа - начальнiк цяпер. Баба апраўваецца, што, маўляў, у выпадку чаго дык ня вывезуць, можа, Косьцiк заступiцца. Чорт яго, лiха такое, разьбярэ. I марыўся бяссоньнiцай Сявенька, гаротнiк ззамоладу, гаротнiк у Амэрыцы й гаротнiк цяпер, калi гады с паўдня спаўзаць пачалi.
   Iдучы пад хату, зiрнуў Сявенька на нiвы свае. Ды яны ўжо й не ягоныя, бо цяпер "народная ўлада" лапу налажыла. Зямля-матка, зямля-кармiцеклька, яна, як часьць цела твайго, прадаўжэньне жыцьця жывога, цяпер сiратой бяз догледу пакiнутая, на глум чужнiкамi ўзятая, ужо пустазельлем, сьвiрэпкай, лебядой i асотам зарастала. Адмiрала, пусьцела нiва й паволi расла пякучая, вялiкая пустка ў грудзёх гаспадара руплiвага. Цудоўна зелянiлася за бальшаком прасторная сенажаць. Ледзь стрымлiваў Сявенька сьлёзы. Адвярнуўся ў iншы бокi спасьцярог як воддаль зелянеў на гарбе Гараваткi маестатычны Архiп. Колькi пакаленьняў продкаў пазiрала на яго? Па iм варажылi людзi пагоду, ён быў сымбалем устойлiвасьцi процi навалаў i лiхалецьцяў. Масу асколкаў ад розных войнаў у драўнiне сваёй трымаў. Што яшчэ чакае гэтага гiганта?
   Сявенька падыйшоў да плоту, асьцярожна адчынiў i зачынiў весьнiчкi й адно тады спасьцярог ля падстрэшша хаты самакат. Ледзь ня выпусьцiў з рук дзьве цэнныя лiтроўкi нафты. Цень ад клецi падаўжэў на чатыры росты чалавека. Дзьверы ў сянёх былi прычыненыя й ня вiдаць было нiдзе анi малога Валодзькi, анi Марылi. Хлопчык, пэўне-ж, сьпiць у гэтым часе. Падбег да Сявенькi й пачаў лiзаць, цiха скуголячы, руку сабака.
   - Пашоў вон! - сыкнуў гаспадар.
   Сабака пранюхаў нядобры гаспадароў настрой. Ён прылёг на пярэднiя лапы, вiнаватымi вачмi пазiраў на чалавека, быццам прабачэньня просячы.
   - Iдзi ў будку, кажу! - гукнуў Сявенька.
   Азiраючыся, сабака адыйшоў.
   Сявенька затрымаўся перад самакатам ля парогу. Дрыжэлi рукi й бязьмежная злосьць абцугамi цiснула сэрца, скорыла дыханьне. Рука выцягнулася да дзьвярэй, павiсла й апусьцiлася. На зьняможаным твары мiльганула ледзь заўважная ўсьмешка. Азiраючыся на бакi, прыгнуўшыся, Сявенька накiраваўся за вугал хаты. Iшоў паволi, асьцярожна, прыблiжаўся да вакна са спальнi. Зiрнуў уверх i спасьцярог адчыненую фортачку. Здалося, што да вушэй даляцеў басавiты мужчынскi голас. З гэтага боку хаты, ля сьцяны, рос малiньнiк у перамешку з крапiвой. Перад самым тварам, нешта моцна лопнула паветрам, выскачыла з малiньнiку. Перапалоханы гаспадар аж прысеў. З гнязда нясушку сагнаў. Курыца закудахтала на ўсю шырыню свае глоткi й шмыгнула за вугал хаты. Забыўшыся, ледзь ня вылаяўся Сявенька ўголас, але ў час стрымаўся. Тады спасьцярог, што левай нагой у яйкi ўквэкаўся. I мiльганула злосная думка, што Марыля, - нашто ўжо калi працавiтай была, цяпер навет за нясушкамi не глядзiць.
   - Чуеш? Курыцу нехта сагнаў.
   Марылiн голас, праз фортачку. У голасе - заклапочанасьць. Сявенькава кроў малаткамi бiла ў скронi. Здавалася, што тыя ў спальнi празь сьцяну пачуюць.
   - Сабака, можа, - адказаў абыякавы Косьцiкаў голас.
   - Ты, Косьцiк, любiш мяне?
   Ласкавы Марылiн галасок, той самы, што яму некалi розныя салодкiя пяшчоты абяцаў.
   - Нiхай сабе, люблю, - адказаў абыякавы бас.
   - Косьцiк!
   У голасе трывога.
   - Га?
   - Думаеш, што раскулачаць i вывязуць нас?
   Трывога ў голасе расла.
   - Так.
   - Дык як будзiць? I старога, i малога й мяне?
   - Усiх, - адказаў цьвёрды й аўтарытэтны бас.
   - Ай-яй-яй!
   Здалося Сявеньку, што заенчыла сучка. Ён рукавом абцёр пот з твару. Нос цягнуў рэзкi пах мяты.
   - Я-ж табе сказаў, што рабiць. Стары ёлуп многа золата маiць. Вымантажыш, дасi мне, дык астанешся.
   Млоснасьць корчыла Сявенькавы каленi, слабiла ўсё цела.
   - Ты гэта сур'ёзна, цi што?
   - Раз кажу, дык сур'ёзна, - цьвёрда адказаў Косьцiк.
   Хвiлiна маўчаньня.
   - Каб гэта магла... Чорт ведаiць дзе ён яго хаваiць.
   - Як захочаш то сумееш. Ты-ж ягоную слабiну знаеш.
   Жончын галасок паволi й мэтадычна рэзаў Сявеньку на балючыя кавалкi. Здавалася, што няма для дыханьня паветра. Нехта завалодаў мазгамi, гнаў думкi на нячыстае й кружылася галава. Сьцiснулiся зубы. За фортачкай скрыпнуў ложак.
   - Ты, што гэта сягоньнiка ўсхадзiўся? Мала табе яшчо?
   У голасе - пажаданасьць.
   - А табе шкада? Змылiцца яна, цi што? - зарагатаў Сабакевiч. - Цi можа старому астаўляiш?
   - Сьлiнька той! Каб ён мог! Насапецца, запыхцiць, як кавальскi мех. Абрыдзеў ужо.
   Пагардлiвы, зьмяiны, з тоненькiм, ядавiтым джалам, голас. Джала пеканула Сявеньку пад самае рабро. Перад вачмi замаячылiся чырвоныя, зялёныя й сiнiя кругi. Дрыжэлi рукi. Але ўжо Сявенькавы ногi борзда нясьлi яго навокал хаты. У сянёх ля дзьвярэй, са сталярскага стала рукi схапiлi тапор.
   Таго самага дня, калi сонца садзiлася за Гаравацкую пушчу, Бурачыха вярталася з Гацяў. Ад гасьцiнцу пайшла чыгункай, пералезла праз плот на Сявенькаў хутар. Бурачысе нiкуды не сьпяшылася i яна разглядалася навокал, паўз Сявенькаву пуню кiравалася на бальшак, за якiм чакаў дом. Ля пунi спынiлася, прыслухалася. Навокал нiкога ня вiдаць было, адно з хаты далятаў зьняможаны плач дзяцiны, а ў дварэ скавытаў сабака. Бурачыху ня зьдзiвi-бы звычайны дзiцячы плач. Цi мала дзе й калi дзецi плачуць. Але плач Марылiнага Валодзькi насычаны быў зьняможаным хрыпам, такiм, якi чуеш у дзiця, што плача доўгiя гадзiны. Бурачыха стаяла й мяркавала. I сабака скавытаў дзiка, зусiм неяк непасабачаму.
   Жанчына хуткiм крокам рушыла на двор. Здалёк пабачыла адчыненыя ў сянёх дзьверы, збоку самакат. Сабака не забрахаў, як звычайна, а кiнуўся ў ногi, вiшчаў зь нейкага дуру. Бурачыха на момант спынiлася. Дзяцiны плач перайшоў у цяжкi, зьняможаны хрып.
   Яна ступiла на прыступак ля парогу сяней i зiрнула ўглыб, ды ледзь на нагах утрымалася. На бэльцы, пад паваленай драбiнай вiсеў чалавек. Бурачыха закрыла твар рукой i тады зноў, быццам хочачы ўпэўнiцца, што гэта не зьява, зiрнула яшчэ раз налева. Новая, з таўстой сiвой пянькi, вяроўка ўелася ў шыю й неяк дзiўна задрала ўверх Сявенькаву бараду. Жанчына манiлася падыйсьцi блiжэй, прыгледзецца, але з хаты прынадзiў яе хрыплы галасок i яна шырака адчынiла дзьверы.
   На парозе, ля дзьвярэй спальнi, запэцканы ў чырвонае, засьлiнены, жахлiвы, ледзь яго пазнаць, тросься й хрыпеў малы Валодзька.
   - Госпадзi мой нябесны! - жахнулася Бурачых й падыйшла да адчыненых дзьвярэй спальнi. Вочы яе шырэлi й здавалася, што вось-вось зь ямаў твару выскачуць. Звычайна лагодны твар перацяўся жахлiвым перапалохам. Пачалi дрыжэць вусны, рукi, жанчына пахiснулася i, як цяжкi мех, асунулася на падлогу побач закрываўленага хлопчыка.
   41
   Выпрастаўшы босыя ногi на калясцы, Янук пусьцiў вольна лейцы й кабыла йшла гасьцiнцам бяз прынукi. Адно ўважаць трэба было на грузавыя аўтамашыны. Янук не бачыў чэрвеньскага хараства прыроды: нi зелянеючых лугоў, нi прыбранага, быццам на Сёмуху, лесу, нi жоўцi красак побач дарогi, нi кучаравых, як бараноў, хмарак на блакiтным небе. Змучаны хлапец ехаў у паўдрымоце.
   Ад часу, калi зьявiўся дзядзька Хвёдар, адбылiся ў Бахмачоў перамены. Перш за ўсё параiлi Януку кiнуць школу й пайсьцi працаваць на пошту. Бацька зь недаверам аднёсься да братавай думкi, што лепш у калгас iсьцi раней чым пасьля, бо ўсяроўна ня выкруцiшся. Хоць штучнае акупантава дзяцiшча ўжо спавiвалi ў Лiтоўцах, хоць i заявiла яно аб сваiм узыходзе на гiстарычную лiтоўскую плятформу хрыплым Пятуховым голасам, не хапала яму жывога й здаровага дыханьня. Забойства Косьцiка, Марылi й самагубства Сявенькi да глыбi страсанула вёску, прынесла непажаданыя насьледкi. Як узгарэўшы, пачаў цяпер праяўляць надзвычайную "бдзiцельнасьць" Лявон Шпунт, асаблiва-ж пасьля таго, як патрымалi яго ў НКВД, дзе, як мяркавалi, насьпяваў цэлую лiсту кандыдатаў у далейшаыя падарожжы. Забралi Антося Дзеркача, старога Бурака з жонкай, пацягалi, але выпусьцiлi языкаватага лекара Зянькевiча. Прыцiхлi людзi ў начоўках лiтоўскiх. Сявенькава й Буракова, - дзьве найбольшыя гаспадаркi ў Лiтоўцах, - сталiся асновай калгасу "героя Чапаева". Ня ў прыклад iншым, новасьпечаныя калгасьнiкi бралiся за гаспадарку, як агонь за мокрае. Зноў пайшлi чуткi пра далейшае раскулачваньне багацейшых сялянаў, на сходах часта да хрыпаты гучэў гiстэрычны Шпунтоў голас. Сам старшыня таго ненатуральнага дзецiшча, Сымон Пятух далей смуродзiў цыбуком з карашкоў, хадзiў бадзёра мабiлiзаваць "адзiналiчнiкаў". Людзi, звычайна, адкуплiвалiся самагонкай i, такiм чынам, Пятуховы энтузiязм да гаспадаркi часта-густа расплываўся ў алькагольнай ханжы. Учарашнiя сябры камбеду, цяперашнiя калгасьнiкi, ласыя на чужое марудзiлi, азiралiся па бакох i шматлiкiя ўжо бачылi, што "канчалася кату масьленiца". Аднаасобнiкi, у тым лiку й Пракоп Бахмач, памалу кешкалiся ля сваiх гаспадарак, сачылi як замыкалася ўдушлiвае кола. Хвёдараў паварот з глыбi Расеi падмацаваў Пракопа, даў спадзяваньнi, што на ўсялякi выпадак, калi прыйдзе патрэба, зьявяцца на помач "плечы". Навет Лявон Шпунт адносiўся да яго накш чым да iншых, зусiм не насядаў, а Пятух i зусiм абмiнаў, бо ведаў, што не чакае яго нi гарэлка нi пашана ў Бахмачовай хаце.