Страница:
І вось — гэтая. А можа, яшчэ і нічога? Можа, абыдзецца?
На сходах кардынал сутыкнуўся з Балвановічам. Чырвоны, хістаецца — чорт ведае што. І раптам, калі Лотр запыніў яго, — з-пад п'яных броваў Рыгора Гародзенскага нечакана цвяроза бліснулі мядзведжыя вочкі.
— Рык чуеш? — спытаў Лотр.
— Адверз Пан Бог вушы мае.
— І што?
— Мяркую, сільненькі наш злодзей робіцца.
— Мм… але. Вось табе і лялька. Два гэткія цуды. Вось выйдзі зараз на муры крыкні супраць яго. Што будзе?
— Гэта ты выйдзі. Ты што, апошні аплот усходняга праваслаўя ў Гародні знішчыць хочаш? Гэта ты — пачакай.
Лотр махнуў рукою, пайшоў. І ўжо каля самага забрала ўбачыў, як сядзіць на выступе мура і думае пра нешта Басяцкі.
— Н-ну?
Шэрыя ў прозелень, плоскія вочы праезуіта паказалі ў той бок, адкуль ляцеў шум чалавечай гурмы.
— Т-так… ён дзе?
— Варта даносіць: па забрале ходзіць, з другога боку вежы.
— Сіла?
— Д-ды… с-сіла. Гэта трохі больш, чым тое, на што спадзяваліся.
— І што? — Лотр не жадаў пачынаць размовы першы.
— Ды што… Адно з двух. Або ён круцель, прагны на грошы і славу, а ўлады — па дурасці, а можа, па ляноце — не жадзён. У гэтым выпадку ён нам — як паветра. З ім нам і курыя — глупства.
— А што, гэта, па-мойму, някепска. — Лотр зрабіў нібы крок насустрач мніху-каплану, каб верыў, каб выказваўся далей. — Што б ты сказаў, каб я — папа, а ты — шэры папа?
— Усё ў руцэ Божай.
— Ну, а яшчэ якое «або»?
— Або ён сумленны баязлівец-дурань і ні грошай, ні славы не хоча і не будзе нам памагаць (а такі ён нам не патрэбен).
— І яшчэ ёсць адно «або», — з раптоўнай суровасцю сказаў нунцый. — А што, калі ён і круцель, і срэбралюбец, ды яшчэ і аматар улады… І што, калі ён сілу сваю адчуе дый зразумее, што ён сам усё можа?
— Мяркую, кепска будзе. Нашто мы, нашто царква пры жывым Богу?
— Што ж тады?
— Прыбраць, — аднымі вуснамі сказаў мніх і дадаў, толькі трохі галасней: — Але я думаю, што не з тых. Чалавек, былы раб. Адкуль яму ведаць пра ўладу і жадаць яе… Ідзі, спытай яго. Усё ў руцэ Божай.
— То ж бо. У ч ы ё й руцэ?
Басяцкі ўсміхнуўся кардыналу ў спіну. Бач, устрывожыўся, лупянуў, як ты яго, скажы, за пяты хапаюць. Дарэмна бяжыш. Чалавек — гэта або золата, або слава, а празе да ўлады гэтаму так званаму «Хрысту» яшчэ недзе было вывучыцца.
Лотр знайшоў Юрася там, дзе чакаў знайсці. Братчык хадзіў па забрале, моршчыўся ад крыкаў і мяў адну руку ў другой. І гэты звычайны, вельмі чалавечы жэст супакоіў кардынала.
— Ну што? — спытаў ён. — Тут лепей, чым на кабыле?
— Ану яго, — сказаў Братчык. — Нешта мне тут так, нібы гэта я камар у баршчы. Ва ўсіх на вачах, усе глядзяць… І думкі нейкія дурацкія. Учора голы жабрак. А сёння «дзівы» гэтыя. Горад сыты, горад крычыць. Усе мяне хваляць. І думаеш, як гараджане ўсе: а можа, і сапраўды тут без усялення духа і натхнення Боскага не абышлося.
Лотр засяроджана пакасіўся на яго.
«Пачынаецца, — падумаў ён. — Не паспеў чалавек з гразі вылезці, а ўжо ў багі. Заўсёды, чорт яго пабірай, так».
Твар Юрася казаў толькі, што яму няёмка і кепска. І Лотр зрабіў дыверсію, каб даведацца, як далёка Хрыстос зайшоў думкаю:
— Ну, а скочыў бы адсюль ці не?
— Дудкі. Святога, можа, і вынеслі б анёлы, а я круцель, я шалбер.
Звычайны наіўны твар. Аблічча прайдзісвета, які здабывае хлеб хітрунствам. Лотр прысунуўся да яго.
— Слухай, — голас ягоны асекся. — Слухай, Хрыстос, і забудзь, што ты махляр. Ты вялікі, ты мудры, ты Бог. Да таго часу, пакуль мы ўзносім цябе. Ты нам патрэбен такі. Але і ты нас трымайся. Бачыш — горад ля ног. Вялікі, багаты, прыгожы. А за ім уся Белая Русь, усё каралеўства, уся зямля. Калі будзеш трымацца… нас, калі скажаш, што без… нас плача прастол святога Пятра — азалоцім. Усё дамо табе. Пакланенне… царствы… багацце.
І асекся, убачыўшы на гэтым дзіўным, беспардонным твары агіду.
— Я ж казаў, што не хачу быць святым. Я задаволены быў, што я валацуга… Я сёння бойку бачыў… Лепей адпусціце вы мяне. Не хачу я ў Рым. І табе не раю. У Рым я пайшоў бы толькі, каб убачыць аднаго чалавека.
— Што за чалавек?
— Ён не мае ўлады. Але ён ведае больш за ўсіх на зямлі, хаця дае людзям толькі частку сваіх ведаў. Не разумеюць. Не зразумееш і ты. Ён рана прыйшоў. Ён цяпер, мабыць, стары. Я абавязкова хацеў бы ўбачыць яго. Але ў Рым, у гэты горад нечасціўцаў, я пайшоў бы толькі звычайным валацугам-шкаляром. Калі тут такое, што ж тады ў Рыме?
— Хочаш, я даведаюся аб гэтым чалавеку? — ласкава і прывабліва сказаў Лотр. — Што робіць гэты твой «знаўца»?
Ён зразумеў, што золатам з гэтым бадзягам не зробіш нічога і трэба шукаць іншыя шляхі.
— Адкуль? Дзе? — іранічна спытаў Хрыстос.
— Я не ведаю, але тут ёсць чалавек, які ведае ўсё. Што робіць гэты твой «знаўца»?
— Малюе, займаецца анатоміяй.
— Так я і ведаў, што нейкая брыда накшталт трыбушэння мёртвых.
— Ды гэтага не трэба… Досыць, што «ведае больш за ўсіх».
— Вартавы! — гукнуў Лотр. — Слухай, вартавы. Схадзі ў новы дом на Старым рынку і спытай там аб «чалавеку, які ведае больш за ўсіх і жыве ў Рыме», хаця гэтае «больш за ўсіх» моцна аддае ерассю, таму што больш за ўсіх ведае, вядома, папа, а ён, колькі я магу меркаваць, мерцвякоў не рэжа і няздатны намаляваць нават дулі.
— Каго спытаць?
— Спытай Бекеша.
Вартавы пайшоў. Сябры стаялі трохі нібы аглушаныя. У Крыштофіча лягла ад пераносся на лоб рэзкая зморшчына. Бекеш не верыў сваім вушам:
— Нашто гэтаму махляру спатрэбіўся вялікі майстра?
— Не ведаю, — глыбокім голасам сказаў «пожаг». — Але нешта ва ўсім гэтым ёсць. Пасобнік гэтай навалачы, бадзяга, ведае пра чалавека, што «ведае больш за ўсіх».
— Нешта ёсць, — сказаў Кляонік. — А можа, мы не дарэмна адбівалі яго? Буду глядзець… Буду вельмі пільна прыглядацца да яго.
— Чаму? — спытаў Бекеш.
— Мне цікава.
— Гэтага досыць, — сказаў Бекеш. — Але ён ведаў, што гэты чалавек мог спускацца на дно, але не адкрыў гэтага людзям, бо яны ператварылі б гэта ў зло. Адкуль ён ведаў, што гэты чалавек завяшчаў людзям лётаць, а ў яго ўменні жывапісаць было нешта боскае?
— А можа, мы мелі рацыю, калі гаварылі пра край за морам, дзе людзі ўжо ўмеюць лётаць? — спытаў Крыштофіч.
У гэты момант крык за вокнамі перарос у лямант і ў трубы архангельскія. Здавалася, вось-вось расколецца сама зямля.
На гульбішчы з'явіўся чалавек у хітоне і стаў падымацца на вежу.
— Божа! Божа! Божа! Ратуй нас!
— Адпусці нам грахі нашы!
— Ад кіпцяў д'яблавых, ад пекла ратуй ты!
— Божа! Божа!
Чалавек стаяў на вежы, і сонца гарэла за ягонай спіной. Сляпіла вочы людзям, што цягнулі да яго рукі.
На Кашпаравых вуснах з'явілася саркастычная ўхмылка. Юнак паказаў падбароддзем на вежу.
— Гэты? Адтуль? Ну ўжо не. Хутчэй я сам адтуль. А гэтае кажановае адроддзе, калі і пытала пра майстра, то напэўна, каб паспрабаваць… а можа, і ягоныя механізмы могуць памагчы яму ў круцельствах. Абакрасці, а тады, магчыма, і самога святой службе выдаць.
Крыштофіч пахмурна буркнуў:
— Святая служба ўжо не страшная вялікаму майстру… Вялікі майстра памёр…
Хрыста не трымалі ногі. Ён сеў на каменны прыступак проста перад Лотрам і вартавым.
— Памёр? — разгублена спытаў ён. — І зусім нядаўна?
— Памёр, — паўтарыў вартавы. — Яны кажуць: «Вымушаны быў кінуць радзіму і памёр на зямлі найхрысціяннейшага, святому падобнага, дбайніка аб веры, кроля Францішака французскага».
— Памёр, — нібы сцвердзіў шкаляр. — А як жа я?
— Што як жа вы? — сурова спытаў Лотр.
— Ну вось… адзіны чалавек, дзеля каторага мне трэ было ехаць у Рым. І як цяжка, пэўна, было яму паміраць… Адзін. Такі высокі розумам, што з усімі яму было сумна.
Ён глядзеў нібы праз субяседнікаў, праз горад, праз увесь свет, і вочы ягоныя былі такія адсутныя, такія «д'ябальскія», як падумаў Лотр, такія нечалавеча самотныя, што двум другім стала страшна.
— Куды ты глядзіш? — спытаў Лотр. — Дзе ты? Што бачыш?
Той маўчаў. Толькі праз некалькі хвілін прытомнасць нібы стала вяртацца ў гэтыя вочы разам з ледзяным холадам і ледзяною самотай.
— Нікуды, — саркастычна адказаў ён. — Нідзе. Нічога.
На твар ягоны зноў нібы лягла круцельская злая маска:
— А нічога… Заставацца… Хіба я не такі, як усе, каб чакаць яшчэ і лепшага? Каб спадзявацца? Такі… І нічога не патрэбна было… І куды я цягнуўся, шукаючы ісціну?… І чаму патрэбная яна была?
— Ён беснаваты, — шапянуў вартавы.
— Маеш рацыю, — ціха сказаў Лотр.
Шкаляр пачуў:
— Не, я не беснаваты. Я такі, як усе. І так буду жыць. Патроху цягнуць час. І памру, як ён, не дачакаўшыся. З цяжарам непатрэбных ведаў, па неабходнасці навучаны хлусні. Інтрыгам. Воўк сярод ваўкоў.
— Пане Божа, — схіліўся Лотр, — плюньце вы на гэтыя думкі. Народ ужо ледзь не цэлую варту гарлае і кліча. Пакажыцеся яму. Ён прагне вас бачыць.
Шкалярова аблічча раптам стала адчайна-злым і нібы нават вясёлым.
— А чаго? Хадземце, ваша правялебнасць. Будзем ламаць кумедзь.
— Што вы? Якую кумедзь?
— Ну, звычайную. Зямную. Чаму не ламаць?
Вартавы адышоў, і тады Братчык зашаптаў з вясёлай злосцю:
— Чаму не махлярыць? Чаму не закахацца? Чаму не пусціцца ў распусту, махлярствы? Чаму не скінуць рымскага папу? Усе папы на сваім месцы, а лепшых не відаць.
Лотр усміхнуўся:
— Вы паразумнелі.
— Я даўно разумны. Я — сын бацькоў са знішчанага пачынка, я — шкаляр… Бадзяга… Камедыянт… Правадыр хеўры. Іншага імя ў мяне няма… Ерэтык у катоўні… Хрыстос… Бліскучае ўзыходжанне. Лепей, чым агароднік… Ва ўсякім разе, варта паспрабаваць. Я ж магу ўсё. Нават злачынствы рабіць.
Кардынал з павагаю схіліўся перад ім:
— Ідзіце пакуль адны, пане наш… Я хутка таксама падымуся.
Братчык рушыў на вежу. Кардынал праводзіў яго вачыма і пайшоў шукаць Басяцкага.
Ён стаяў на вежы даволі доўгі ўжо час. І ўвесь гэты час народ крычаў і цягнуў рукі:
— Бо-жа! Бо-жа! Бо-жа!
«Што «Божа»? Ну добра, я ўсё мог бы зрабіць з вамі, я, самазванец і махляр, бадзяга і злодзей. А на што я мог бы паклікаць цябе? Рэзаць іншаверных або іншамысных?… Нічога не скажаш, годная роля. Самазванцу пашанцавала. Нікому яшчэ не шанцавала так. Прынамсі, вельмі цікава. І каб задаволіць тую цікавасць, трэба цягнуць да канца. Што яшчэ застаецца? І, вядома, чыніць зло. Жывы Бог злой грамады не можа не рабіць зла».
Ён працягнуў народу рукі. Проста, каб паглядзець, а што будзе. Якраз у гэты момант над пляцоўкамі з'явілася Лотрава галава, а потым і ўвесь ён.
«Малайчына, — падумаў кардынал. — Хутка звыкае».
І стаў на верхнюю прыступку забрала, побач з Хрыстом.
Народ, убачыўшы рукі, працягнутыя да яго, узвыў. Крык стаў утрапёны. У ім нельга было нават разабраць асобных выгукаў.
Улешчаны выбухам энтузіязму, Лотр, хаця і пагарджаў гэтым быдлам, стаў з мілай усмешкай бласлаўляць натоўп.
— Вось, — шапянуў Юрась, нібы яго маглі пачуць. — Чаму ж не выбраць там любую жанчыну і не прымусіць узняцца сюды? Плакалі б ад захаплення… Чаму б не прымусіць іх скакаць у роў?
Тон ягоны, прызнацца, быў даволі брыдкі, але Лотра задавольваў. І раптам кардынал са здзіўленнем убачыў, як змяніўся твар Хрыста, як здрыгануліся бровы: той заўважыў кагосьці ў натоўпе.
У натоўпе выдзялялася постаць жанчыны на муле. Шкаляр міжвольна кінуў позірк туды і раптам убачыў, амаль ля самай галавы мула, блакітны са срэбрам караблік на дзявочай галаве, касу, чорныя з сінявою вочы, якія глядзелі на яго, Братчыка, з непрытоеным, амаль малітоўным захапленнем, чаканнем, радасцю і надзеяй.
«Божа мой, якая святасць! — падумаў Юрась. — А я…»
— Ты што? — спытаў Лотр. — Сапраўды хочаш прымусіць кагосьці ўзняцца сюды? То пакліч пальцам, і ўсё.
— Змоўч, — праз зубы сказаў шкаляр. — Хто гэта там? Унь там?
Позірк Лотраў упаў на Магдаліну вярхом на муле. І кардынал узрадаваўся. Не таму, што жанчына паспела абрыднуць яму, зусім не, а таму, што ён намацаў урэшце ў гэтага чалавека слабае месца, ніць, за якую яго можна весці куды хочаш.
«Што ж, давядзецца аддаць, — думаў ён. — Шкада, а давядзецца. Дзеля такога чалавека, дзеля галоўнага козыра ў вялікай гульні. За меншыя козыры ў куды меншых справах аддавалі не толькі жанчын, а і сяброў. А тут і сам Бог дазваляе… Глядзі, любенькі, глядзі. Лопай, лопай, раўняй рыла з мяккім месцам».
Уголас ён сказаў назнарок абыякавым голасам:
— Тая? Ды што… Магдаліна… Лілея далін. Не працуе і не прадзе. А і Саламон ва ўсёй славе сваёй не апранаўся, як яна. Хочаш? Вазьмі яе.
І трохі спалохаўся, убачыўшы выскал Хрыстовых зубоў:
— Э-э, кардынал. Не брашы. Па цэламу сабаку ў цябе з рота скача. На гэткую чысціню брэшаш.
Народ, убачыўшы, што Бог нешта гаворыць, закрычаў утрапёна.
— Чуеш? — сказаў Лотр, паказваючы на яго. — Вось трыумф царквы. Жыццё мы табе далі. Жанчыну тую дамо. Служы.
Крык пачаў сціхаць: людзі хацелі паслухаць, пра што гэта гавораць на вежы. А раптам да іх.
І раптам у гэтай адноснай цішыні загрымелі выгукі, якіх раней нельга было пачуць:
— Гэй, Лотр! Ты што гэта побач з Хрыстом стаў, хамула?!
— Месца ведай, чакуша!
— Апусціся прыступак на пяць! Мышэй успомні! Хлеб!
— А то мы цябе падвесім, кот шкадлівы.
— М-мяў!!! В-ваа-ў! Ва-а-а!
Пачынаўся кашачы канцэрт, дзікі, шматгалосы, прарэзлівы. Лотр збялеў і спусціўся ніжэй. Зусім трохі.
— Гожая, — сказаў Юрась.
Ён так упарта глядзеў на праяву, якая цягнула да яго рукі, што не заўважыў, як балюча ўдарыў па Лотравым гонары народ.
Прыніжаны і крыху напалоханы, адразу ацверазелы, Лотр зразумеў: усё было памылкаю, гэты чалавек адчуў сілу. Ён згодзен зараз нават на паганыя ўчынкі, бо нешта зламалася ў ягонай душы. І ён, калі нават і будзе працаваць, то для ўласнага поспеху, а не для іхняга.
Зразумеўшы, якую пачвару ён нарадзіў і выпусціў на святло, Лотр схаладнеў. І тут яго чакаў яшчэ адзін удар. Машынальна ён зірнуў у той бок, куды глядзеў Хрыстос, і ўбачыў, што пад гульбішчам стаіць адна Анея.
Магдаліны і служкі з канём не было.
І тады, разумеючы, што куды ўжо яму строіць высокія планы, што ўсё сарвалася, што цяпер абы зберагчы тое месца, якое ў яго ёсць, застацца на ім і яшчэ перашкодзіць гэтаму шалберу заняць месца ў сэрцы дзяўчыны, якую ён, Лотр, за апошнія дні так шалёна і ўсё мацней жадаў, Лотр пачаў утрапёна думаць.
Ён, Лотр, хацеў гэтую дзеўку. Ён сам да гэтай хвіліны не думаў, што так яе хоча. І, значыцца, яна павінна належаць яму. Яму і нікому іншаму, пакуль ён гэтага хоча. Заўтра ж ён паспрабуе дабіцца гэтага. Заўтра ж ён абкружыць гэтага махляра сотняй вачэй. Заўтра ж ён абгаворыць усё з дамініканцам, паспрабуе выдаліць гэтага чалавека з горада. Хай ходзіць, хай махлюе, як і раней, каб у горадзе быў спакой, каб гэты шкаляр быў далей ад мечнікавай дачкі, упартасць якой так распальвае яго, каб па-ранейшаму ён, кардынал Лотр, стаяў на кафізме* вышэй за ўсіх. У патаемным сваім гневе ён вытрымаў, сказаў з пазяхотай:
— Час табе, Божа, узносіцца. Грошай дамо. Дзеўку гожую дамо. Тую — Лілею.
* Кафізма — узвышэнне для імператара ці вышэйшага духоўнага чына.
І асекся — так раптам гыркнуў на яго Хрыстос.
— Сам вазьму. Бач, ашчаслівілі. Сам знайду сваю дзеву Марыю… І ідзі ты са сваім узнясеннем!…
Бекеш у пакоі зачыніў акно. Шум нібы адрэзала.
— Махляры. Сыны сіманіі*. Адроддзе пекла. Глядзеў — і ўспаміналася: «Бачыш гэтыя вялікія будынкі? Усё гэта будзе разбурана, так што не застанецца тут каменя на камені…» Гандляры праўдай… Толькі б хутчэй разнеслі тут усё ўшчэнт… Гандляры Богам… Сука! Вялікая блудніца.
* Сіманія — гандаль царкоўнымі годнасцямі.
І ён сціснуў кулакі.
РАЗДЗЕЛ ХІV «ФІЛОСАФ ВЕЛІЙ, КНІГАЛЮБ…»
РАЗДЗЕЛ ХV «МАРЫЯ, ПАН БОГ З ТАБОЙ…»
Зямля ўся была залітая аліўкава-зялёным месячным святлом. Рэзкія чорныя цені ляглі за дамамі, у нетрах дрэў, у байніцах вежаў… І было гэта так высока і чыста, што захапленне перапаўняла грудзі і хацелася ляцець насустрач гэтаму зіхоткаму срэбнаму шчыту, гэтаму акенцу ў другі свет.
Хістаючыся, ён ішоў начнымі вуліцамі, кідаўся ў непрытомнасці туды і сюды і цягнуў за сабою свой звязаны чорны цень, які таксама не ведаў, куды яму бегчы, і кідаўся ў розныя бакі… А за ім, наводдаль, цягнуўся другі, каржакаваты цень.
«А ўцячы? А што тады з хлопцамі? Ды куды? Божа мой, Божа, за што ты пакінуў мя?!»
Маленькая, як цацка, каменная цэркаўка трапілася яму на вочы. Уся зеленаватая ў месячным ззянні з двума-трыма ўтульнымі агеньчыкамі ў маленькіх — з далонь — акенцах. Маленькая, чалавек на сорак — па тагачаснай модзе, толькі, відаць, для свайго вулічнага тупічка-кутка. Адтуль ціха-ціха даляталі спевы: ішла ўсяночная.
Ён мінуў яе, прайшоў яшчэ трохі і раптам спыніўся. Нібы адчуў грудзьмі мечнае вастрыё.
Цераз нізкі каменны плот ён убачыў глыбокі, патаемны сад, увесь са святла і ценяў, і дзяўчыну з караблікам на галаве.
Сыпалася з дрэў раса. Месячнае святло ляжала на траве. І дзяўчына ішла да яго, цягнучы рукі.
Ён прыпаў да плота. Яна падышла бліжэй, і ён убачыў безуважныя, скіраваныя на нешта вялікае і светаноснае за ягонай спіной, амаль лунатычныя цёмныя вочы.
— Ты? — ціха сказала яна. — Я іду да цябе. Я пачула.
— Я іду да цябе, — гэта сказаў нехта за яго.
— Ты, — сказала яна. — Ты. Я чамусьці ведала. Я адчувала. З тысяч нявестаў Гародні ты абярэш мяне. Хадзі сюды. Лезь цераз плот.
Неяк зусім безудзельна ён пералез. Ногі самі перанеслі. Стаяў нібы трохі ачумелы. І нічога ад Бога не было ў ягоным вобліку. Але яна была як сляпая, як навекі аслепленая веліччу Бога, што ішоў у славе.
І ён убачыў зусім блізка цёмныя, тагасветныя вочы і адчуў несамавіты боль, зайздрасць і сваю мізэрнасць. Але яна не ўбачыла і гэтага.
— Якія ў цябе вочы, Божа…
Ён успомніў уцёкі пасля свіслацкай містэрыі.
— Якія валасы.
І ён успомніў, як ён ляжаў на ганебнай кабыле, гатовы для бізуна і здзеку.
— Увесь ты стройны і моцны, нібы елянец.
Ён глядзеў толькі на яе і таму не заўважыў, як нехта таксама падышоў да плота.
— Сонца маё, нашто ты на мяне кінула промнем сваім?
На сходах кардынал сутыкнуўся з Балвановічам. Чырвоны, хістаецца — чорт ведае што. І раптам, калі Лотр запыніў яго, — з-пад п'яных броваў Рыгора Гародзенскага нечакана цвяроза бліснулі мядзведжыя вочкі.
— Рык чуеш? — спытаў Лотр.
— Адверз Пан Бог вушы мае.
— І што?
— Мяркую, сільненькі наш злодзей робіцца.
— Мм… але. Вось табе і лялька. Два гэткія цуды. Вось выйдзі зараз на муры крыкні супраць яго. Што будзе?
— Гэта ты выйдзі. Ты што, апошні аплот усходняга праваслаўя ў Гародні знішчыць хочаш? Гэта ты — пачакай.
Лотр махнуў рукою, пайшоў. І ўжо каля самага забрала ўбачыў, як сядзіць на выступе мура і думае пра нешта Басяцкі.
— Н-ну?
Шэрыя ў прозелень, плоскія вочы праезуіта паказалі ў той бок, адкуль ляцеў шум чалавечай гурмы.
— Т-так… ён дзе?
— Варта даносіць: па забрале ходзіць, з другога боку вежы.
— Сіла?
— Д-ды… с-сіла. Гэта трохі больш, чым тое, на што спадзяваліся.
— І што? — Лотр не жадаў пачынаць размовы першы.
— Ды што… Адно з двух. Або ён круцель, прагны на грошы і славу, а ўлады — па дурасці, а можа, па ляноце — не жадзён. У гэтым выпадку ён нам — як паветра. З ім нам і курыя — глупства.
— А што, гэта, па-мойму, някепска. — Лотр зрабіў нібы крок насустрач мніху-каплану, каб верыў, каб выказваўся далей. — Што б ты сказаў, каб я — папа, а ты — шэры папа?
— Усё ў руцэ Божай.
— Ну, а яшчэ якое «або»?
— Або ён сумленны баязлівец-дурань і ні грошай, ні славы не хоча і не будзе нам памагаць (а такі ён нам не патрэбен).
— І яшчэ ёсць адно «або», — з раптоўнай суровасцю сказаў нунцый. — А што, калі ён і круцель, і срэбралюбец, ды яшчэ і аматар улады… І што, калі ён сілу сваю адчуе дый зразумее, што ён сам усё можа?
— Мяркую, кепска будзе. Нашто мы, нашто царква пры жывым Богу?
— Што ж тады?
— Прыбраць, — аднымі вуснамі сказаў мніх і дадаў, толькі трохі галасней: — Але я думаю, што не з тых. Чалавек, былы раб. Адкуль яму ведаць пра ўладу і жадаць яе… Ідзі, спытай яго. Усё ў руцэ Божай.
— То ж бо. У ч ы ё й руцэ?
Басяцкі ўсміхнуўся кардыналу ў спіну. Бач, устрывожыўся, лупянуў, як ты яго, скажы, за пяты хапаюць. Дарэмна бяжыш. Чалавек — гэта або золата, або слава, а празе да ўлады гэтаму так званаму «Хрысту» яшчэ недзе было вывучыцца.
Лотр знайшоў Юрася там, дзе чакаў знайсці. Братчык хадзіў па забрале, моршчыўся ад крыкаў і мяў адну руку ў другой. І гэты звычайны, вельмі чалавечы жэст супакоіў кардынала.
— Ну што? — спытаў ён. — Тут лепей, чым на кабыле?
— Ану яго, — сказаў Братчык. — Нешта мне тут так, нібы гэта я камар у баршчы. Ва ўсіх на вачах, усе глядзяць… І думкі нейкія дурацкія. Учора голы жабрак. А сёння «дзівы» гэтыя. Горад сыты, горад крычыць. Усе мяне хваляць. І думаеш, як гараджане ўсе: а можа, і сапраўды тут без усялення духа і натхнення Боскага не абышлося.
Лотр засяроджана пакасіўся на яго.
«Пачынаецца, — падумаў ён. — Не паспеў чалавек з гразі вылезці, а ўжо ў багі. Заўсёды, чорт яго пабірай, так».
Твар Юрася казаў толькі, што яму няёмка і кепска. І Лотр зрабіў дыверсію, каб даведацца, як далёка Хрыстос зайшоў думкаю:
— Ну, а скочыў бы адсюль ці не?
— Дудкі. Святога, можа, і вынеслі б анёлы, а я круцель, я шалбер.
Звычайны наіўны твар. Аблічча прайдзісвета, які здабывае хлеб хітрунствам. Лотр прысунуўся да яго.
— Слухай, — голас ягоны асекся. — Слухай, Хрыстос, і забудзь, што ты махляр. Ты вялікі, ты мудры, ты Бог. Да таго часу, пакуль мы ўзносім цябе. Ты нам патрэбен такі. Але і ты нас трымайся. Бачыш — горад ля ног. Вялікі, багаты, прыгожы. А за ім уся Белая Русь, усё каралеўства, уся зямля. Калі будзеш трымацца… нас, калі скажаш, што без… нас плача прастол святога Пятра — азалоцім. Усё дамо табе. Пакланенне… царствы… багацце.
І асекся, убачыўшы на гэтым дзіўным, беспардонным твары агіду.
— Я ж казаў, што не хачу быць святым. Я задаволены быў, што я валацуга… Я сёння бойку бачыў… Лепей адпусціце вы мяне. Не хачу я ў Рым. І табе не раю. У Рым я пайшоў бы толькі, каб убачыць аднаго чалавека.
— Што за чалавек?
— Ён не мае ўлады. Але ён ведае больш за ўсіх на зямлі, хаця дае людзям толькі частку сваіх ведаў. Не разумеюць. Не зразумееш і ты. Ён рана прыйшоў. Ён цяпер, мабыць, стары. Я абавязкова хацеў бы ўбачыць яго. Але ў Рым, у гэты горад нечасціўцаў, я пайшоў бы толькі звычайным валацугам-шкаляром. Калі тут такое, што ж тады ў Рыме?
— Хочаш, я даведаюся аб гэтым чалавеку? — ласкава і прывабліва сказаў Лотр. — Што робіць гэты твой «знаўца»?
Ён зразумеў, што золатам з гэтым бадзягам не зробіш нічога і трэба шукаць іншыя шляхі.
— Адкуль? Дзе? — іранічна спытаў Хрыстос.
— Я не ведаю, але тут ёсць чалавек, які ведае ўсё. Што робіць гэты твой «знаўца»?
— Малюе, займаецца анатоміяй.
— Так я і ведаў, што нейкая брыда накшталт трыбушэння мёртвых.
— Ды гэтага не трэба… Досыць, што «ведае больш за ўсіх».
— Вартавы! — гукнуў Лотр. — Слухай, вартавы. Схадзі ў новы дом на Старым рынку і спытай там аб «чалавеку, які ведае больш за ўсіх і жыве ў Рыме», хаця гэтае «больш за ўсіх» моцна аддае ерассю, таму што больш за ўсіх ведае, вядома, папа, а ён, колькі я магу меркаваць, мерцвякоў не рэжа і няздатны намаляваць нават дулі.
— Каго спытаць?
— Спытай Бекеша.
Вартавы пайшоў. Сябры стаялі трохі нібы аглушаныя. У Крыштофіча лягла ад пераносся на лоб рэзкая зморшчына. Бекеш не верыў сваім вушам:
— Нашто гэтаму махляру спатрэбіўся вялікі майстра?
— Не ведаю, — глыбокім голасам сказаў «пожаг». — Але нешта ва ўсім гэтым ёсць. Пасобнік гэтай навалачы, бадзяга, ведае пра чалавека, што «ведае больш за ўсіх».
— Нешта ёсць, — сказаў Кляонік. — А можа, мы не дарэмна адбівалі яго? Буду глядзець… Буду вельмі пільна прыглядацца да яго.
— Чаму? — спытаў Бекеш.
— Мне цікава.
— Гэтага досыць, — сказаў Бекеш. — Але ён ведаў, што гэты чалавек мог спускацца на дно, але не адкрыў гэтага людзям, бо яны ператварылі б гэта ў зло. Адкуль ён ведаў, што гэты чалавек завяшчаў людзям лётаць, а ў яго ўменні жывапісаць было нешта боскае?
— А можа, мы мелі рацыю, калі гаварылі пра край за морам, дзе людзі ўжо ўмеюць лётаць? — спытаў Крыштофіч.
У гэты момант крык за вокнамі перарос у лямант і ў трубы архангельскія. Здавалася, вось-вось расколецца сама зямля.
На гульбішчы з'явіўся чалавек у хітоне і стаў падымацца на вежу.
— Божа! Божа! Божа! Ратуй нас!
— Адпусці нам грахі нашы!
— Ад кіпцяў д'яблавых, ад пекла ратуй ты!
— Божа! Божа!
Чалавек стаяў на вежы, і сонца гарэла за ягонай спіной. Сляпіла вочы людзям, што цягнулі да яго рукі.
На Кашпаравых вуснах з'явілася саркастычная ўхмылка. Юнак паказаў падбароддзем на вежу.
— Гэты? Адтуль? Ну ўжо не. Хутчэй я сам адтуль. А гэтае кажановае адроддзе, калі і пытала пра майстра, то напэўна, каб паспрабаваць… а можа, і ягоныя механізмы могуць памагчы яму ў круцельствах. Абакрасці, а тады, магчыма, і самога святой службе выдаць.
Крыштофіч пахмурна буркнуў:
— Святая служба ўжо не страшная вялікаму майстру… Вялікі майстра памёр…
Хрыста не трымалі ногі. Ён сеў на каменны прыступак проста перад Лотрам і вартавым.
— Памёр? — разгублена спытаў ён. — І зусім нядаўна?
— Памёр, — паўтарыў вартавы. — Яны кажуць: «Вымушаны быў кінуць радзіму і памёр на зямлі найхрысціяннейшага, святому падобнага, дбайніка аб веры, кроля Францішака французскага».
— Памёр, — нібы сцвердзіў шкаляр. — А як жа я?
— Што як жа вы? — сурова спытаў Лотр.
— Ну вось… адзіны чалавек, дзеля каторага мне трэ было ехаць у Рым. І як цяжка, пэўна, было яму паміраць… Адзін. Такі высокі розумам, што з усімі яму было сумна.
Ён глядзеў нібы праз субяседнікаў, праз горад, праз увесь свет, і вочы ягоныя былі такія адсутныя, такія «д'ябальскія», як падумаў Лотр, такія нечалавеча самотныя, што двум другім стала страшна.
— Куды ты глядзіш? — спытаў Лотр. — Дзе ты? Што бачыш?
Той маўчаў. Толькі праз некалькі хвілін прытомнасць нібы стала вяртацца ў гэтыя вочы разам з ледзяным холадам і ледзяною самотай.
— Нікуды, — саркастычна адказаў ён. — Нідзе. Нічога.
На твар ягоны зноў нібы лягла круцельская злая маска:
— А нічога… Заставацца… Хіба я не такі, як усе, каб чакаць яшчэ і лепшага? Каб спадзявацца? Такі… І нічога не патрэбна было… І куды я цягнуўся, шукаючы ісціну?… І чаму патрэбная яна была?
— Ён беснаваты, — шапянуў вартавы.
— Маеш рацыю, — ціха сказаў Лотр.
Шкаляр пачуў:
— Не, я не беснаваты. Я такі, як усе. І так буду жыць. Патроху цягнуць час. І памру, як ён, не дачакаўшыся. З цяжарам непатрэбных ведаў, па неабходнасці навучаны хлусні. Інтрыгам. Воўк сярод ваўкоў.
— Пане Божа, — схіліўся Лотр, — плюньце вы на гэтыя думкі. Народ ужо ледзь не цэлую варту гарлае і кліча. Пакажыцеся яму. Ён прагне вас бачыць.
Шкалярова аблічча раптам стала адчайна-злым і нібы нават вясёлым.
— А чаго? Хадземце, ваша правялебнасць. Будзем ламаць кумедзь.
— Што вы? Якую кумедзь?
— Ну, звычайную. Зямную. Чаму не ламаць?
Вартавы адышоў, і тады Братчык зашаптаў з вясёлай злосцю:
— Чаму не махлярыць? Чаму не закахацца? Чаму не пусціцца ў распусту, махлярствы? Чаму не скінуць рымскага папу? Усе папы на сваім месцы, а лепшых не відаць.
Лотр усміхнуўся:
— Вы паразумнелі.
— Я даўно разумны. Я — сын бацькоў са знішчанага пачынка, я — шкаляр… Бадзяга… Камедыянт… Правадыр хеўры. Іншага імя ў мяне няма… Ерэтык у катоўні… Хрыстос… Бліскучае ўзыходжанне. Лепей, чым агароднік… Ва ўсякім разе, варта паспрабаваць. Я ж магу ўсё. Нават злачынствы рабіць.
Кардынал з павагаю схіліўся перад ім:
— Ідзіце пакуль адны, пане наш… Я хутка таксама падымуся.
Братчык рушыў на вежу. Кардынал праводзіў яго вачыма і пайшоў шукаць Басяцкага.
Ён стаяў на вежы даволі доўгі ўжо час. І ўвесь гэты час народ крычаў і цягнуў рукі:
— Бо-жа! Бо-жа! Бо-жа!
«Што «Божа»? Ну добра, я ўсё мог бы зрабіць з вамі, я, самазванец і махляр, бадзяга і злодзей. А на што я мог бы паклікаць цябе? Рэзаць іншаверных або іншамысных?… Нічога не скажаш, годная роля. Самазванцу пашанцавала. Нікому яшчэ не шанцавала так. Прынамсі, вельмі цікава. І каб задаволіць тую цікавасць, трэба цягнуць да канца. Што яшчэ застаецца? І, вядома, чыніць зло. Жывы Бог злой грамады не можа не рабіць зла».
Ён працягнуў народу рукі. Проста, каб паглядзець, а што будзе. Якраз у гэты момант над пляцоўкамі з'явілася Лотрава галава, а потым і ўвесь ён.
«Малайчына, — падумаў кардынал. — Хутка звыкае».
І стаў на верхнюю прыступку забрала, побач з Хрыстом.
Народ, убачыўшы рукі, працягнутыя да яго, узвыў. Крык стаў утрапёны. У ім нельга было нават разабраць асобных выгукаў.
Улешчаны выбухам энтузіязму, Лотр, хаця і пагарджаў гэтым быдлам, стаў з мілай усмешкай бласлаўляць натоўп.
— Вось, — шапянуў Юрась, нібы яго маглі пачуць. — Чаму ж не выбраць там любую жанчыну і не прымусіць узняцца сюды? Плакалі б ад захаплення… Чаму б не прымусіць іх скакаць у роў?
Тон ягоны, прызнацца, быў даволі брыдкі, але Лотра задавольваў. І раптам кардынал са здзіўленнем убачыў, як змяніўся твар Хрыста, як здрыгануліся бровы: той заўважыў кагосьці ў натоўпе.
У натоўпе выдзялялася постаць жанчыны на муле. Шкаляр міжвольна кінуў позірк туды і раптам убачыў, амаль ля самай галавы мула, блакітны са срэбрам караблік на дзявочай галаве, касу, чорныя з сінявою вочы, якія глядзелі на яго, Братчыка, з непрытоеным, амаль малітоўным захапленнем, чаканнем, радасцю і надзеяй.
«Божа мой, якая святасць! — падумаў Юрась. — А я…»
— Ты што? — спытаў Лотр. — Сапраўды хочаш прымусіць кагосьці ўзняцца сюды? То пакліч пальцам, і ўсё.
— Змоўч, — праз зубы сказаў шкаляр. — Хто гэта там? Унь там?
Позірк Лотраў упаў на Магдаліну вярхом на муле. І кардынал узрадаваўся. Не таму, што жанчына паспела абрыднуць яму, зусім не, а таму, што ён намацаў урэшце ў гэтага чалавека слабае месца, ніць, за якую яго можна весці куды хочаш.
«Што ж, давядзецца аддаць, — думаў ён. — Шкада, а давядзецца. Дзеля такога чалавека, дзеля галоўнага козыра ў вялікай гульні. За меншыя козыры ў куды меншых справах аддавалі не толькі жанчын, а і сяброў. А тут і сам Бог дазваляе… Глядзі, любенькі, глядзі. Лопай, лопай, раўняй рыла з мяккім месцам».
Уголас ён сказаў назнарок абыякавым голасам:
— Тая? Ды што… Магдаліна… Лілея далін. Не працуе і не прадзе. А і Саламон ва ўсёй славе сваёй не апранаўся, як яна. Хочаш? Вазьмі яе.
І трохі спалохаўся, убачыўшы выскал Хрыстовых зубоў:
— Э-э, кардынал. Не брашы. Па цэламу сабаку ў цябе з рота скача. На гэткую чысціню брэшаш.
Народ, убачыўшы, што Бог нешта гаворыць, закрычаў утрапёна.
— Чуеш? — сказаў Лотр, паказваючы на яго. — Вось трыумф царквы. Жыццё мы табе далі. Жанчыну тую дамо. Служы.
Крык пачаў сціхаць: людзі хацелі паслухаць, пра што гэта гавораць на вежы. А раптам да іх.
І раптам у гэтай адноснай цішыні загрымелі выгукі, якіх раней нельга было пачуць:
— Гэй, Лотр! Ты што гэта побач з Хрыстом стаў, хамула?!
— Месца ведай, чакуша!
— Апусціся прыступак на пяць! Мышэй успомні! Хлеб!
— А то мы цябе падвесім, кот шкадлівы.
— М-мяў!!! В-ваа-ў! Ва-а-а!
Пачынаўся кашачы канцэрт, дзікі, шматгалосы, прарэзлівы. Лотр збялеў і спусціўся ніжэй. Зусім трохі.
— Гожая, — сказаў Юрась.
Ён так упарта глядзеў на праяву, якая цягнула да яго рукі, што не заўважыў, як балюча ўдарыў па Лотравым гонары народ.
Прыніжаны і крыху напалоханы, адразу ацверазелы, Лотр зразумеў: усё было памылкаю, гэты чалавек адчуў сілу. Ён згодзен зараз нават на паганыя ўчынкі, бо нешта зламалася ў ягонай душы. І ён, калі нават і будзе працаваць, то для ўласнага поспеху, а не для іхняга.
Зразумеўшы, якую пачвару ён нарадзіў і выпусціў на святло, Лотр схаладнеў. І тут яго чакаў яшчэ адзін удар. Машынальна ён зірнуў у той бок, куды глядзеў Хрыстос, і ўбачыў, што пад гульбішчам стаіць адна Анея.
Магдаліны і служкі з канём не было.
І тады, разумеючы, што куды ўжо яму строіць высокія планы, што ўсё сарвалася, што цяпер абы зберагчы тое месца, якое ў яго ёсць, застацца на ім і яшчэ перашкодзіць гэтаму шалберу заняць месца ў сэрцы дзяўчыны, якую ён, Лотр, за апошнія дні так шалёна і ўсё мацней жадаў, Лотр пачаў утрапёна думаць.
Ён, Лотр, хацеў гэтую дзеўку. Ён сам да гэтай хвіліны не думаў, што так яе хоча. І, значыцца, яна павінна належаць яму. Яму і нікому іншаму, пакуль ён гэтага хоча. Заўтра ж ён паспрабуе дабіцца гэтага. Заўтра ж ён абкружыць гэтага махляра сотняй вачэй. Заўтра ж ён абгаворыць усё з дамініканцам, паспрабуе выдаліць гэтага чалавека з горада. Хай ходзіць, хай махлюе, як і раней, каб у горадзе быў спакой, каб гэты шкаляр быў далей ад мечнікавай дачкі, упартасць якой так распальвае яго, каб па-ранейшаму ён, кардынал Лотр, стаяў на кафізме* вышэй за ўсіх. У патаемным сваім гневе ён вытрымаў, сказаў з пазяхотай:
— Час табе, Божа, узносіцца. Грошай дамо. Дзеўку гожую дамо. Тую — Лілею.
* Кафізма — узвышэнне для імператара ці вышэйшага духоўнага чына.
І асекся — так раптам гыркнуў на яго Хрыстос.
— Сам вазьму. Бач, ашчаслівілі. Сам знайду сваю дзеву Марыю… І ідзі ты са сваім узнясеннем!…
Бекеш у пакоі зачыніў акно. Шум нібы адрэзала.
— Махляры. Сыны сіманіі*. Адроддзе пекла. Глядзеў — і ўспаміналася: «Бачыш гэтыя вялікія будынкі? Усё гэта будзе разбурана, так што не застанецца тут каменя на камені…» Гандляры праўдай… Толькі б хутчэй разнеслі тут усё ўшчэнт… Гандляры Богам… Сука! Вялікая блудніца.
* Сіманія — гандаль царкоўнымі годнасцямі.
І ён сціснуў кулакі.
РАЗДЗЕЛ ХІV «ФІЛОСАФ ВЕЛІЙ, КНІГАЛЮБ…»
Хрысціяніну, каб не папсавацца ў розуме, Біблію чэсці самому не належыць, а толькі слухаць з вуснаў пастыра.
Парада сынам духоўным
Глядзіць у кнігу, а бачыць хвігу.
Прыказка
І ў тую ноч сеў ён вывучаць святыя кнігі.
Святліца ягоная была ў верхнім жытле гасцёўні на Старым рынку, невялікая, з белымі голымі сценамі, з ложкам, з кіламам на падлозе, з нізенькай падстаўкай для кніг. І слабы свяцільнік асвятляў яе. І ён радаваўся, што ў ягоны пакой асобны ўваход, па вонкавых сходах.
Са смяценнем у душы прыступіў ён да справы. Ён, можа, і ўцёк бы, але апосталы ўчыстую разбасячыліся. Нават Фаму толькі што мучыў гонар, а так ён быў задаволены. Нават Раввуні, які ўсё жыццё надрываў жывот, радаваўся спакою і сытасці.
А кінуць іх ён не мог, бо звёў іх і звабіў, а цяпер адчуваў адказнасць.
І не было яснасці ў душы ягонай, і таму ён, шукаючы яе, узяў пудовы, пераплецены ў скуру том, паклаў яго на пахілае вечка падстаўкі і, скінуўшы хітон, сеў перад кнігай па-турэцку.
Усё адно. Цяпер яму трэба было ведаць гэта. Ён быў — Хрыстос. І адсюль ён павінен быў чэрпаць нормы сваіх паводзін. І тут ён павінен быў знайсці ісціну, бо нязведанасць мучыла яго. Ісціну, агульную для ўсіх людзей і народаў гэтай цвердзі. Ён прыблізна ведаў асноўнае, галоўны запавет, які даў ім — так яны верылі — Бог. Яго цікавіла, што самі яны дадалі за вякі да гэтага запавету, што цяпер павінен ведаць ён, адзін з іх, былы мірскі шкаляр і шалбер. Ён вырашыў не ўставаць, пакуль не зведае гэтага.
Ён чытаў ужо некалькі гадзін. Месячнае святло падала ў акенца. Набліжалася поўнач, даўно ўжо варта загадала гасіць агні, а ён быў не бліжэй да ісціны, чым тады, калі сеў.
Ён прачытаў «Быціе» і абурыўся Богам, і злосцю, і крыважэрствам — і не зразумеў нічога. І ён прачытаў «Выйсце» і абурыўся яшчэ і людзьмі (таму што да характарыстыкі Бога не было чаго дадаць). Абурыўся як фараонам, так і Майсеем, і людзьмі іхнімі таксама, і блуканнямі ў пустыні, але галоўнае тым, што з гэтых трызненняў зрабілі вечны нязменны закон.
І прачытаў ён кнігу «Лявіт» — і ўвогуле не зразумеў, нашто гэта і якая каму б то ні было справа да таго, куды кідаць валляк ахвярнага голуба?
І чым далей ён чытаў, тым менш разумеў, аж пакуль не ўпаў у адчай. А зразумеў ён толькі адно, што кніга прапаведвае любоў да бліжняга, калі ён, вядома, не ерэтык, не іншаверац і не інапляменны. І ён ведаў, што ўсе людзі зразумелі з кнігі таксама адно толькі гэта.
Тады ён падумаў, што з ягонага боку гэта самаўпэўненасць: так, адразу знайсці верную дарогу. І ён падумаў, што, можа, Бог або лёс пакажуць яму яе, калі ён аддасца на іхнюю волю і пачне разгортваць кнігу наўздагад.
Ну, вядома ж, пакажуць. Яны любяць, калі нехта спадзяецца на іх.
Ён разгарнуў кнігу з заплюшчанымі вачыма і торкнуў у адну старонку пальцам.
«І прыступіў я да прарочыцы, і зачала, і нарадзіла яна сына».
Гэ-эх. Не тое гэта было. Добра, вядома, але чаму трэба было выбіраць менавіта прарочыцу? І якія гэта мела адносіны да яго?
І ці была ў гэтым праўда, патрэбная не дзеля яго, злодзея, а дзеля ўсіх?
І ён яшчэ раз гартануў том.
«Вось я дазваляю табе замест чалавечага кала каровін памёт, і на ім гатуй хлеб свой».
І тут у яго ўвогуле палезлі на лоб вочы. Але ён не схільны быў занадта верыць сабе і сумняваўся.
— Лухта, здаецца, — ціха сказаў ён сам сабе і паглядзеў, чыё гэта. — Ды не, не можа быць лухтою. Бо Іаан Багаслоў. Подзівамі апентаны?* Ды быць не можа. Ану яшчэ… «Дай мне кніжку». Ён сказаў мне: «Вазьмі і з'еш яе; яна будзе горкая ў чэраве тваім, але ў вуснах тваіх будзе салодкая, як мёд».
* Шызафрэнік.
Ён сам адчуваў, што ад непасільных разумовых намаганняў у яго дыбарам устаюць валасы. І яшчэ ён зразумеў, што, калі ён не кіне гэтай справы, ён сапраўды і давеку папсуецца ў розуме або неадкладна зап'е.
Таму ён непрытворна ўзрадаваўся, калі ў пакой ягоны раптам прыйшлі высокія госці: Басяцкі і Балвановіч з сувоямі. Узрадаваўся, бо не ведаў яшчэ, якое новае выпрабаванне зазнае сёння яго разумовая нармальнасць.
— Чытаеш? — спытаў Балвановіч.
— Чытаю. Занадта гэта ўсё, на маю галаву, разумна. Мудрасць дужа вялікая.
— А ты думаў…
— То што ў вас, святыя айцы?
Абодва выпрасталіся і адкашляліся.
— Пасланне табе ад намесніка прастола святога Пётры ў Рыме.
— І ад патрыярха маскоўскага табе пасланне, Божа.
— Ну, чытайце, — сказаў узрадаваны Братчык. — Чытай ты першы, каплан.
Балвановіч пакрыўдзіўся, але месца саступіў. Мніх з шолахам разгарнуў сувой:
— Була: «Да глыбіні…» Ад намесніка святога Пятра, папы Льва Дзесятага.
— Ну, давай. Якая там глыбіня…
— «Да глыбіні ўсхваляваныя мы другім прышэсцем тваім, месія. Будзем трымаць у імя тваё прастол святога Пятра. Молім цябе прыбыці ў вечны горад, але, думаецца, лепей зрабіць гэта як мага пазней, калі навядзеш ты парадак на любімай мною зямлі беларускай, вышпурнуўшы адтуль схізматаў праваслаўных, што гавораць ад святога імя твайго. Лабызаю ступакі твае.
Твой папа Леў Дзесяты».
— І праўда «да глыбіні». Ну, а што патрыярх?
Балвановіч замасліўся. Пачаў чытаць:
— «Царю и великому князю неба и земли от царя и великого князя, всея Великия и Малыя и Белыя Руси самодержца, а також от великого патриарха Московского — послание… Волнуется чрево церкви воинствующей от второго пришествия твоего, Боже. Ждем не дождемся с великим князинькой пришествия твово; токмо попозже бы прибыл ты, дабы до того времени поспел выкинуть с любимой мною земли белорусской папежников и поганцев разных. Ей-бо, выкинь ты их. Они табачище курят, а табак, сам ведаешь, откуда вырос. Из причинного места похороненной блудницы богомерзкой. Вот грех божиться, а все же, ей-бо, вера твердая только у нас. Два Рима пали, а Москва — третий Рим, а четвертому не быть. Выкинь ты их, Боженька. Припадаем до ног твоих и цалуем во сахарны уста. А Жигимонту этому паскудному так и скажи: «Г… твое дело, Жигимонт-царевич. Садись-ка ты на серого волка и поезжай-ка ты из Белоруссии к едрёной свет матери». Еще раз цалую во сахарны уста.
Твой патриарх».
І тут перад вачыма Юрасёвымі паплылі, пачалі дваіцца, траіцца і чацвярыцца сцены, пудовыя дурныя кнігі, мніхі-капланы, мітрапаліты, сувоі, папы рымскія, патрыярхі і цары. Разумеючы, што яму канец, калі ён застанецца тут, Братчык скрыгануў зубамі (бацькі царквы адхіснуліся ад яго), схапіўся за галаву і, як ашалелы, кінуўся прэч.
Парада сынам духоўным
Глядзіць у кнігу, а бачыць хвігу.
Прыказка
І ў тую ноч сеў ён вывучаць святыя кнігі.
Святліца ягоная была ў верхнім жытле гасцёўні на Старым рынку, невялікая, з белымі голымі сценамі, з ложкам, з кіламам на падлозе, з нізенькай падстаўкай для кніг. І слабы свяцільнік асвятляў яе. І ён радаваўся, што ў ягоны пакой асобны ўваход, па вонкавых сходах.
Са смяценнем у душы прыступіў ён да справы. Ён, можа, і ўцёк бы, але апосталы ўчыстую разбасячыліся. Нават Фаму толькі што мучыў гонар, а так ён быў задаволены. Нават Раввуні, які ўсё жыццё надрываў жывот, радаваўся спакою і сытасці.
А кінуць іх ён не мог, бо звёў іх і звабіў, а цяпер адчуваў адказнасць.
І не было яснасці ў душы ягонай, і таму ён, шукаючы яе, узяў пудовы, пераплецены ў скуру том, паклаў яго на пахілае вечка падстаўкі і, скінуўшы хітон, сеў перад кнігай па-турэцку.
Усё адно. Цяпер яму трэба было ведаць гэта. Ён быў — Хрыстос. І адсюль ён павінен быў чэрпаць нормы сваіх паводзін. І тут ён павінен быў знайсці ісціну, бо нязведанасць мучыла яго. Ісціну, агульную для ўсіх людзей і народаў гэтай цвердзі. Ён прыблізна ведаў асноўнае, галоўны запавет, які даў ім — так яны верылі — Бог. Яго цікавіла, што самі яны дадалі за вякі да гэтага запавету, што цяпер павінен ведаць ён, адзін з іх, былы мірскі шкаляр і шалбер. Ён вырашыў не ўставаць, пакуль не зведае гэтага.
Ён чытаў ужо некалькі гадзін. Месячнае святло падала ў акенца. Набліжалася поўнач, даўно ўжо варта загадала гасіць агні, а ён быў не бліжэй да ісціны, чым тады, калі сеў.
Ён прачытаў «Быціе» і абурыўся Богам, і злосцю, і крыважэрствам — і не зразумеў нічога. І ён прачытаў «Выйсце» і абурыўся яшчэ і людзьмі (таму што да характарыстыкі Бога не было чаго дадаць). Абурыўся як фараонам, так і Майсеем, і людзьмі іхнімі таксама, і блуканнямі ў пустыні, але галоўнае тым, што з гэтых трызненняў зрабілі вечны нязменны закон.
І прачытаў ён кнігу «Лявіт» — і ўвогуле не зразумеў, нашто гэта і якая каму б то ні было справа да таго, куды кідаць валляк ахвярнага голуба?
І чым далей ён чытаў, тым менш разумеў, аж пакуль не ўпаў у адчай. А зразумеў ён толькі адно, што кніга прапаведвае любоў да бліжняга, калі ён, вядома, не ерэтык, не іншаверац і не інапляменны. І ён ведаў, што ўсе людзі зразумелі з кнігі таксама адно толькі гэта.
Тады ён падумаў, што з ягонага боку гэта самаўпэўненасць: так, адразу знайсці верную дарогу. І ён падумаў, што, можа, Бог або лёс пакажуць яму яе, калі ён аддасца на іхнюю волю і пачне разгортваць кнігу наўздагад.
Ну, вядома ж, пакажуць. Яны любяць, калі нехта спадзяецца на іх.
Ён разгарнуў кнігу з заплюшчанымі вачыма і торкнуў у адну старонку пальцам.
«І прыступіў я да прарочыцы, і зачала, і нарадзіла яна сына».
Гэ-эх. Не тое гэта было. Добра, вядома, але чаму трэба было выбіраць менавіта прарочыцу? І якія гэта мела адносіны да яго?
І ці была ў гэтым праўда, патрэбная не дзеля яго, злодзея, а дзеля ўсіх?
І ён яшчэ раз гартануў том.
«Вось я дазваляю табе замест чалавечага кала каровін памёт, і на ім гатуй хлеб свой».
І тут у яго ўвогуле палезлі на лоб вочы. Але ён не схільны быў занадта верыць сабе і сумняваўся.
— Лухта, здаецца, — ціха сказаў ён сам сабе і паглядзеў, чыё гэта. — Ды не, не можа быць лухтою. Бо Іаан Багаслоў. Подзівамі апентаны?* Ды быць не можа. Ану яшчэ… «Дай мне кніжку». Ён сказаў мне: «Вазьмі і з'еш яе; яна будзе горкая ў чэраве тваім, але ў вуснах тваіх будзе салодкая, як мёд».
* Шызафрэнік.
Ён сам адчуваў, што ад непасільных разумовых намаганняў у яго дыбарам устаюць валасы. І яшчэ ён зразумеў, што, калі ён не кіне гэтай справы, ён сапраўды і давеку папсуецца ў розуме або неадкладна зап'е.
Таму ён непрытворна ўзрадаваўся, калі ў пакой ягоны раптам прыйшлі высокія госці: Басяцкі і Балвановіч з сувоямі. Узрадаваўся, бо не ведаў яшчэ, якое новае выпрабаванне зазнае сёння яго разумовая нармальнасць.
— Чытаеш? — спытаў Балвановіч.
— Чытаю. Занадта гэта ўсё, на маю галаву, разумна. Мудрасць дужа вялікая.
— А ты думаў…
— То што ў вас, святыя айцы?
Абодва выпрасталіся і адкашляліся.
— Пасланне табе ад намесніка прастола святога Пётры ў Рыме.
— І ад патрыярха маскоўскага табе пасланне, Божа.
— Ну, чытайце, — сказаў узрадаваны Братчык. — Чытай ты першы, каплан.
Балвановіч пакрыўдзіўся, але месца саступіў. Мніх з шолахам разгарнуў сувой:
— Була: «Да глыбіні…» Ад намесніка святога Пятра, папы Льва Дзесятага.
— Ну, давай. Якая там глыбіня…
— «Да глыбіні ўсхваляваныя мы другім прышэсцем тваім, месія. Будзем трымаць у імя тваё прастол святога Пятра. Молім цябе прыбыці ў вечны горад, але, думаецца, лепей зрабіць гэта як мага пазней, калі навядзеш ты парадак на любімай мною зямлі беларускай, вышпурнуўшы адтуль схізматаў праваслаўных, што гавораць ад святога імя твайго. Лабызаю ступакі твае.
Твой папа Леў Дзесяты».
— І праўда «да глыбіні». Ну, а што патрыярх?
Балвановіч замасліўся. Пачаў чытаць:
— «Царю и великому князю неба и земли от царя и великого князя, всея Великия и Малыя и Белыя Руси самодержца, а також от великого патриарха Московского — послание… Волнуется чрево церкви воинствующей от второго пришествия твоего, Боже. Ждем не дождемся с великим князинькой пришествия твово; токмо попозже бы прибыл ты, дабы до того времени поспел выкинуть с любимой мною земли белорусской папежников и поганцев разных. Ей-бо, выкинь ты их. Они табачище курят, а табак, сам ведаешь, откуда вырос. Из причинного места похороненной блудницы богомерзкой. Вот грех божиться, а все же, ей-бо, вера твердая только у нас. Два Рима пали, а Москва — третий Рим, а четвертому не быть. Выкинь ты их, Боженька. Припадаем до ног твоих и цалуем во сахарны уста. А Жигимонту этому паскудному так и скажи: «Г… твое дело, Жигимонт-царевич. Садись-ка ты на серого волка и поезжай-ка ты из Белоруссии к едрёной свет матери». Еще раз цалую во сахарны уста.
Твой патриарх».
І тут перад вачыма Юрасёвымі паплылі, пачалі дваіцца, траіцца і чацвярыцца сцены, пудовыя дурныя кнігі, мніхі-капланы, мітрапаліты, сувоі, папы рымскія, патрыярхі і цары. Разумеючы, што яму канец, калі ён застанецца тут, Братчык скрыгануў зубамі (бацькі царквы адхіснуліся ад яго), схапіўся за галаву і, як ашалелы, кінуўся прэч.
РАЗДЗЕЛ ХV «МАРЫЯ, ПАН БОГ З ТАБОЙ…»
Сярэдневяковая нямецкая балада
І ўначы ёй сасніўся дзівосны сон:
Родны край, паплавы, зямля…
І пачула далёкі надводны звон
Лілафея, дачка караля.
Песня баркалабаўскіх старцаў
Маці Божая па муках хадзіла,
Па цямніцах, па пекле блукала.
Зямля ўся была залітая аліўкава-зялёным месячным святлом. Рэзкія чорныя цені ляглі за дамамі, у нетрах дрэў, у байніцах вежаў… І было гэта так высока і чыста, што захапленне перапаўняла грудзі і хацелася ляцець насустрач гэтаму зіхоткаму срэбнаму шчыту, гэтаму акенцу ў другі свет.
Хістаючыся, ён ішоў начнымі вуліцамі, кідаўся ў непрытомнасці туды і сюды і цягнуў за сабою свой звязаны чорны цень, які таксама не ведаў, куды яму бегчы, і кідаўся ў розныя бакі… А за ім, наводдаль, цягнуўся другі, каржакаваты цень.
«А ўцячы? А што тады з хлопцамі? Ды куды? Божа мой, Божа, за што ты пакінуў мя?!»
Маленькая, як цацка, каменная цэркаўка трапілася яму на вочы. Уся зеленаватая ў месячным ззянні з двума-трыма ўтульнымі агеньчыкамі ў маленькіх — з далонь — акенцах. Маленькая, чалавек на сорак — па тагачаснай модзе, толькі, відаць, для свайго вулічнага тупічка-кутка. Адтуль ціха-ціха даляталі спевы: ішла ўсяночная.
Ён мінуў яе, прайшоў яшчэ трохі і раптам спыніўся. Нібы адчуў грудзьмі мечнае вастрыё.
Цераз нізкі каменны плот ён убачыў глыбокі, патаемны сад, увесь са святла і ценяў, і дзяўчыну з караблікам на галаве.
Сыпалася з дрэў раса. Месячнае святло ляжала на траве. І дзяўчына ішла да яго, цягнучы рукі.
Ён прыпаў да плота. Яна падышла бліжэй, і ён убачыў безуважныя, скіраваныя на нешта вялікае і светаноснае за ягонай спіной, амаль лунатычныя цёмныя вочы.
— Ты? — ціха сказала яна. — Я іду да цябе. Я пачула.
— Я іду да цябе, — гэта сказаў нехта за яго.
— Ты, — сказала яна. — Ты. Я чамусьці ведала. Я адчувала. З тысяч нявестаў Гародні ты абярэш мяне. Хадзі сюды. Лезь цераз плот.
Неяк зусім безудзельна ён пералез. Ногі самі перанеслі. Стаяў нібы трохі ачумелы. І нічога ад Бога не было ў ягоным вобліку. Але яна была як сляпая, як навекі аслепленая веліччу Бога, што ішоў у славе.
І ён убачыў зусім блізка цёмныя, тагасветныя вочы і адчуў несамавіты боль, зайздрасць і сваю мізэрнасць. Але яна не ўбачыла і гэтага.
— Якія ў цябе вочы, Божа…
Ён успомніў уцёкі пасля свіслацкай містэрыі.
— Якія валасы.
І ён успомніў, як ён ляжаў на ганебнай кабыле, гатовы для бізуна і здзеку.
— Увесь ты стройны і моцны, нібы елянец.
Ён глядзеў толькі на яе і таму не заўважыў, як нехта таксама падышоў да плота.
— Сонца маё, нашто ты на мяне кінула промнем сваім?