Страница:
— А што, — сказаў Роскаш. — Праўда.
— Праўда! Праўда! — перадражніў Жарнакрут. — Мне лепей ведаць. Я — гаспадар.
— А як гэта ты, гаспадар, адзін апынуўся на дарозе з фургонам цэлага пазорышча, у якім чалавек пятнаццаць было? Знайшоў дзе?
Жарнакрут плямкнуў вуснамі, быццам скрыню зачыніў.
— Вось што, — сказаў «анёл». — Махлярыць дык махлярыць. Што нам у гэтых бедных мястэчках? Хадзем адразу ў вялікі горад, у Гародню. І зусім без розных там вяшчальнікаў пераапранёмся за мурамі ды ў горад. І — тавар лепшым бокам.
— У Гародні людзей больш, — сказаў, мацаючы сінякі, Акіла.
— То што?
— Ты Хрыста ў Гародні сам іграй, — сказаў Юрасю Акіла. — Я цяжкі на бягу. Для мяне гэта работа дужа шкодная.
РАЗДЗЕЛ V АНАФЕМА
РАЗДЗЕЛ VІ СЫСЦЕ Ў ПЕКЛА
РАЗДЗЕЛ VІІ КЛЮЧЫ ПЕКЛА І СМЕРЦІ
— Праўда! Праўда! — перадражніў Жарнакрут. — Мне лепей ведаць. Я — гаспадар.
— А як гэта ты, гаспадар, адзін апынуўся на дарозе з фургонам цэлага пазорышча, у якім чалавек пятнаццаць было? Знайшоў дзе?
Жарнакрут плямкнуў вуснамі, быццам скрыню зачыніў.
— Вось што, — сказаў «анёл». — Махлярыць дык махлярыць. Што нам у гэтых бедных мястэчках? Хадзем адразу ў вялікі горад, у Гародню. І зусім без розных там вяшчальнікаў пераапранёмся за мурамі ды ў горад. І — тавар лепшым бокам.
— У Гародні людзей больш, — сказаў, мацаючы сінякі, Акіла.
— То што?
— Ты Хрыста ў Гародні сам іграй, — сказаў Юрасю Акіла. — Я цяжкі на бягу. Для мяне гэта работа дужа шкодная.
РАЗДЗЕЛ V АНАФЕМА
Я сказаў яму, што няма чаго запасіць, саліць, сушыць лаянку там, дзе яе і так досыць. Нашто гэтая справа, калі і так свет трымаецца толькі на ёй і лаюцца ўсе, ад папы і да таго, хто ходзіць з чарпаком. І чым больш лаюцца, тым больш лаянка — гарох у сценку… І потым, пры чым тут рыжы кот?
Фарс аб анафеме рыжаму кату
Гаршком назаві, ды ў печку не стаў.
Беларуская прымаўка
У той год Рым анафемстваваў Лютара і ўсіх, хто з ім, успамінаў праклёнам Арыя, Вальдэнса*, чарнакніжніка Агрыпу, Гуса і Героніма Пражскага і іншых ерэсіярхаў. У той год Масква ўспамінала анафемай Святаполка Акаяннага і ноўгарадскіх «жыдоўствуючых», якія адмаўлялі манастыры і царкоўнае землеўладанне і казалі, што Хрыстос і без біскупа ёсць Хрыстос, а біскуп без Хрыста — тфу, і нашто ён тады ўвогуле?
* Вальдэнсы — рэлегійная секта, якая ўзнікла на поўдні Францыі ў канцы ХІІ ст. Заснавальнік — П'ер Вальд, ліонскі купец (рэд.).
У той год Гародня анафемствавала мышэй.
Ніхто не кінуў горада: ні цяжарныя, ні легкаважная моладзь. Нават калі і былі гэткія богабаязныя, то было іх так мала, што іхнія ўцёкі практычна не змянілі колькасці мышынага статка.
…Над Гародняй білі званы. Глуха бухаў дамініканскі касцёл, пагражаў бернардынскі, надрываліся званы Каложы і манастыра Барыса і Глеба, трывожна гудзелі святая Ганна і набрамная Зафея, стагналі званы францысканцаў.
І пагрозна раўлі — нібы адна адну праглынуць жадалі — барадатыя, праваслаўныя, і босыя, каталіцкія, пашчы дыяканаў.
— І ў тэрмін належны не пайшлі… Закон Божы пераступіўшы…
— І nunc, anima anceps…*
* Дык ідзі ж, грэшная душа…
— І за тое хай будзе ім Іудзіна ўдушэнне, Лазарава гніенне…
— De ventre inferi…*
* З глыбіні пекла…
— Гіезіева пракажэнне…
— Анафема!
— …валхва імгненная смерць…
— А-на-а-фе-ма-а!
— Анафема, маранафа!
— Анафема!…
— А-на-а-фе-ма-а-а!!!
Гуд званоў быў жахлівы. Рыканне бязмежных, як пячора, глотак яшчэ страшнейшае.
А між тым мала хто звяртаў увагу на анафемстваванне.
Напярэдадні, пасля вялікай бойкі на Старым рынку, людзі разышліся, але горад нібы застыў у чаканні нечага. Штосьці віравала пад вонкавым спакоем, мяшчане-рамеснікі шапталіся і глядзелі на варту з удаваным спакоем і патаемнай злараднасцю. Усю ноч з дома ў дом мільгалі нейкія цёмныя цені.
І ледзь толькі загулі званы, увесь горад (і ў адно імгненне) устаў. Відаць, дамовіліся загадзя, што пачнуць з пачаткам анафемы. У вокамгненне высыпалі з двароў узброеныя хто чым людзі, хапалі самотных вартаўнікоў, цяклі завулкамі, зліваліся.
Места валіла да Старога рынку. Разбіваць хлебныя склады. Хай сабе там і мала чаго ёсць — потым можна пайсці на склады замкавыя. Немагчыма больш было цярпець.
Над вуліцай стаяў такі крык, што яго пачулі нават ліцадзеі за мурамі. Яны якраз апраналіся ў грубы кужэль і перапаясваліся вервіем, калі места пачало рыкаць.
— Што гэта там? — з трывогаю спытаў тонкі Ладысь Гарнец.
Юрась ускладаў на галаву цярновы, з тупымі шыпамі, вянец:
— А чорт яго ведае! Горад… Відаць, нічога страшнага. Бачыш, варта нават брамы не зачыняе.
— Што рабіць будзем? — спытаў Жарнакрут.
Братчык спакойна ўскінуў сабе на плечы вялізны лёгкі крыж. Паправіў яго.
— Хадзем.
І спакойна пайшоў да брамы.
Дванаццаць чалавек у радне рушылі за ім. Следам пацягнуўся прадзёрты, брынклівы фургон.
Горад крычаў страшна. Тое, што ў замку дагэтуль не ўзнялі гвалту, можна было растлумачыць толькі гулам замкавых званоў. Цэрквы былі блізка. Вуліцы рамеснікаў — наводдаль. Замак маўчаў, але гарланне і крык каціліся ўсё бліжэй да яго.
Людзей было мала — ледзь адзін з пяцёх — дзесяцёх выйшаў на вуліцы, — але яны так напіналіся ў крыку, што ім здавалася: няма сілы, якая магла б стаць на іхняй дарозе.
Нізкалобы сотнік Карніла першы ўбачыў з кутняй вежы далёкі натоўп і, нягледзячы на тое, што быў цяжкадум, зразумеў, чым гэта пахне.
Пыл стаяў ужо над Старым рынкам: відаць, купцы баранілі плошчу ад рамеснікаў… Не, рамеснікі з мяшчанамі яшчэ далёка. Дарогаю, пэўна, разбіваюць нечыя дамы… Чаму ж пыл над рынкам?
І сотнік зразумеў: гандляры бягуць за зброяй… Збіраюцца… Будзе страшэнная бойка. Трэба разбараняць. Як? Мо бегчы па Лотра? Д'ябла яго паслухаюцца. Што такое кардынал у пераважна праваслаўным горадзе?
Карніла рынуўся з забрала і пабег. Шчасце, што Балвановіч тут, а не ва ўлюбёным Барысаглебскім манастыры.
Балвановіч толькі што сытна, з мёдам, паснедаў і заваліўся адпачыць. Хай яны там задушацца са сваёй анафемай. Паўсюль бываць — здохнеш хутчэй.
Замкавы мітрапалічы палац быў у два жылля* з сутарэннямі, у дзесяць пакояў з каплічкай. Стаяў трохі наводдаль ад Вітаўтавага палаца. Святліцы ў ім былі скляпенчатыя, нізкія, душныя, але затое вельмі цёплыя ўзімку: не тое, што агульны замкавы палац. Там — колькі ні палі — золь сабачая.
* Паверхі.
Ад задухі маленькія вокны былі адчынены. Відаць было, як віліся над вежамі ўспуджаныя перазвонам стрыжы.
Балвановіч ляжаў і соп. У яго на жываце ляжала вялізная, вельмі дарагая заморская кошка. Прывозілі такіх аж аднекуль з-за Індыі партугальцы. Прадавалі ў сябе, у Гішпаніі, у Рыме. Кошка была загадкава-суровая, з ізумруднымі вачыма, з аксамітнай карычнева-залатой шкурай*. Цягнулася да пастырава аблічча, нібы цалавала, і потым вараціла морду: ад мітрапаліта несла віном.
* Сіямская парода.
— Ну і выпіў, — казаў Балвановіч. — Час такі, што зап'еш. Мо і ты хочаш? Тады я…
Побач з ложкам стаяў толькі што распячатаны глячок з мёдам і сподак суніц з вяршкамі. Грынь выпіваў чарку, мачаў палец у вяршкі і мазаў кошку па носе. Тая аблізвалася. Спачатку — нездаволена, потым — нібы робячы ласку.
— Не п'еш? Як папа? Брэшаш, і ён п'е. Павінна была ведаць, калі цябе з карабля ў папскай вобласці купілі… У-у, шэльма, у-у, латрыга, шпіёнка ты мая папская. Чаго морду вароціш? Не даспадобы? А мне, думаеш, даспадобы, што лазутчыкі вакол? Самага вернага дыякана пасадзілі. А горад больш чым на тры чвэрці праваслаўны. Вось няхай самі ў ім і спраўляюцца, а я сам сябе пад хатні затвор пасаджу. Мне і тут няблага. І вып'ю сабе, і закушу. Цішыня вакол, звон. І добра сабе.
Ён не паварухнуў і вухам, калі пачуў грукат. Нехта бег пераходамі, тупаў па сходах, як жарабец. Потым дзверы з гулам расчыніліся, і, нібы нехта кінуў да ложка самавар, уляцеў у пакой і ўпаў ніцма Карніла.
— Блаславі, святы ойча.
— Гэта ты за блаславеннем так бег, прыхвасцень?
— Але.
— Брэшаш ты.
— Святы ойча…
— Ізыдзі, рука Ватыкана.
— Праваслаўны я, ойча…
— Малаважна. Такіх паўсюль паляць. Чацвёрты ты Сікст…
Карніла пакрыўдзіўся:
— Я ўжо і не ведаю, на што гэта вы намякаеце.
— Інквізітар ты… Фараон… Саўл.
— Лайцеся сабе, лайцеся. Кідайце хульныя словы. А ў горадзе мяшчане бунтуюць. Павалілі з доўбнямі, з друкамі на Стары рынак.
— Няхай валяць, — мітрапаліт павараціўся да Карнілы задам. — Дулеб ты багамерзкі.
Кошка ўскараскалася пярэднімі лапамі на Грынеў бок і глядзела на Карнілу, нібы д'ябал з-за муроў пекла.
— Купецтва ім насустрач кінулася. З мячамі.
— Няхай сабе і так.
— Кроў пральецца.
— А нябесны наш айцец не праліваў крыві?
— Дык разбараняць трэба, — амаль стагнаў Карніла. — З харугвамі ісці.
— Вось няхай Лотр з Басяцкім бяруць свае пратэсы сатанінскія ды Камара бяруць ды ідуць. Пагляджу я.
— Праваслаўныя б'юцца!
— Малаважна… ідалапаклоннік ты. Няхай б'юцца. Як разбараняць, то я, а цэрквы ў нас розныя там Богушы адбіраюць ды ім аддаюць.
— Лотр перадае: вярнуць праваслаўную Ніжнюю царкву.
— Пук ты… Рэдзька няскрэбеная, смярдзючая… Якую Ніжнюю? Тую руіну, што ў замку? Хай ён сам там служыць, ракам у алтар поўзае ды спіною голай прастол ад дажджу закрывае… філісцімлянін. Там муры над зямлёю яму да задніцы… немец ён, жаўтапузік такі.
— Ды не тую Ніжнюю… Тую, што на Падоле, пад Балонню.
— І трохкупальную Ганны, — дзелавіта сказаў Грынь.
— Пабойцеся Бога!
— І яшчэ былое Спасаіконапрэабражэнне, што на Гараднічанцы. Драўляную… Даважка.
— Добра, — змрочна буркнуў сотнік. — Толькі хутчэй. Мяшчане да складаў ірвуцца. Кардынал з іншымі пайшлі ўжо.
Грынь Балвановіч раптам узвіўся так, што кошка, нібы падкінутая, пакацілася на падлогу.
— Да скла-адаў?! Што ж ты раней не казаў?! Доўбня ты неўтаропленая… Даўгапят ты! Стрыгольнік*, праваслаўем пракляты!
* Стрыгольніцтва — ерась, што был распаўсюджана ў Ноўгарадзе і Пскове ў ХІV-ХV стст. Стрыгольнікі паўставалі супраць права духавенства і манахаў на зямлю, супраць іхняй распусты. Адмаўлялі паборы за царкоўныя трэбы. Сцвярджалі, што адпраўляць культ можна і без папоў. Ерась была жорстка раздушана.
— Ужо і не ведаю я, чаго вы мяне так бэсціце? Дарэмна вы гэта.
— Шатны*! Адзяянні! Ах, каб ім другога прышэсця не дачакаць!
* Той, хто распараджаецца адзеннем.
Усё яшчэ гучала анафема і раўлі валасатыя і безвалосыя зяпы, а «другое прышэсце» падыходзіла да брамы места. Уваходзіла ў яе.
І наперадзе ішоў у прывязной барадзе і вусах адзіны хоць трохі самавіты чалавек з усёй гэтай кампаніі. Ішоў і нёс на плячах вялізны крыж. Ішло за ім яшчэ дванаццаць, усе ў радне, і на тварах іхніх было ўсё, што душа зажадае, толькі не святасць. Былі на гэтых тварах адбіткі галодных і халодных начэй пад дажджом і другіх начэй, ля карчомнага агню і ў хаўрусе з глякам віна. Было жыццё, якое сяк-так падтрымлівалася падманам… Ішоў, калі разабрацца, самы сапраўдны зброд: аматары выпіць, пад'есці, пераначаваць у чужой адрыне, калі гаспадара няма дома. Ішлі камедыянты, махляры, круцялі, лабатрасы, дагоднікі свайму чэраву, гарэзнікі, насмешнікі. На тварах іхніх былі посныя, добрапрыстойныя, набожныя міны — і гэта было недарэчна і смешна.
За імі грукатаў драны жалкі фургон, а перад імі ішоў чалавек.
З цярновым вянцом на лбе.
Фарс аб анафеме рыжаму кату
Гаршком назаві, ды ў печку не стаў.
Беларуская прымаўка
У той год Рым анафемстваваў Лютара і ўсіх, хто з ім, успамінаў праклёнам Арыя, Вальдэнса*, чарнакніжніка Агрыпу, Гуса і Героніма Пражскага і іншых ерэсіярхаў. У той год Масква ўспамінала анафемай Святаполка Акаяннага і ноўгарадскіх «жыдоўствуючых», якія адмаўлялі манастыры і царкоўнае землеўладанне і казалі, што Хрыстос і без біскупа ёсць Хрыстос, а біскуп без Хрыста — тфу, і нашто ён тады ўвогуле?
* Вальдэнсы — рэлегійная секта, якая ўзнікла на поўдні Францыі ў канцы ХІІ ст. Заснавальнік — П'ер Вальд, ліонскі купец (рэд.).
У той год Гародня анафемствавала мышэй.
Ніхто не кінуў горада: ні цяжарныя, ні легкаважная моладзь. Нават калі і былі гэткія богабаязныя, то было іх так мала, што іхнія ўцёкі практычна не змянілі колькасці мышынага статка.
…Над Гародняй білі званы. Глуха бухаў дамініканскі касцёл, пагражаў бернардынскі, надрываліся званы Каложы і манастыра Барыса і Глеба, трывожна гудзелі святая Ганна і набрамная Зафея, стагналі званы францысканцаў.
І пагрозна раўлі — нібы адна адну праглынуць жадалі — барадатыя, праваслаўныя, і босыя, каталіцкія, пашчы дыяканаў.
— І ў тэрмін належны не пайшлі… Закон Божы пераступіўшы…
— І nunc, anima anceps…*
* Дык ідзі ж, грэшная душа…
— І за тое хай будзе ім Іудзіна ўдушэнне, Лазарава гніенне…
— De ventre inferi…*
* З глыбіні пекла…
— Гіезіева пракажэнне…
— Анафема!
— …валхва імгненная смерць…
— А-на-а-фе-ма-а!
— Анафема, маранафа!
— Анафема!…
— А-на-а-фе-ма-а-а!!!
Гуд званоў быў жахлівы. Рыканне бязмежных, як пячора, глотак яшчэ страшнейшае.
А між тым мала хто звяртаў увагу на анафемстваванне.
Напярэдадні, пасля вялікай бойкі на Старым рынку, людзі разышліся, але горад нібы застыў у чаканні нечага. Штосьці віравала пад вонкавым спакоем, мяшчане-рамеснікі шапталіся і глядзелі на варту з удаваным спакоем і патаемнай злараднасцю. Усю ноч з дома ў дом мільгалі нейкія цёмныя цені.
І ледзь толькі загулі званы, увесь горад (і ў адно імгненне) устаў. Відаць, дамовіліся загадзя, што пачнуць з пачаткам анафемы. У вокамгненне высыпалі з двароў узброеныя хто чым людзі, хапалі самотных вартаўнікоў, цяклі завулкамі, зліваліся.
Места валіла да Старога рынку. Разбіваць хлебныя склады. Хай сабе там і мала чаго ёсць — потым можна пайсці на склады замкавыя. Немагчыма больш было цярпець.
Над вуліцай стаяў такі крык, што яго пачулі нават ліцадзеі за мурамі. Яны якраз апраналіся ў грубы кужэль і перапаясваліся вервіем, калі места пачало рыкаць.
— Што гэта там? — з трывогаю спытаў тонкі Ладысь Гарнец.
Юрась ускладаў на галаву цярновы, з тупымі шыпамі, вянец:
— А чорт яго ведае! Горад… Відаць, нічога страшнага. Бачыш, варта нават брамы не зачыняе.
— Што рабіць будзем? — спытаў Жарнакрут.
Братчык спакойна ўскінуў сабе на плечы вялізны лёгкі крыж. Паправіў яго.
— Хадзем.
І спакойна пайшоў да брамы.
Дванаццаць чалавек у радне рушылі за ім. Следам пацягнуўся прадзёрты, брынклівы фургон.
Горад крычаў страшна. Тое, што ў замку дагэтуль не ўзнялі гвалту, можна было растлумачыць толькі гулам замкавых званоў. Цэрквы былі блізка. Вуліцы рамеснікаў — наводдаль. Замак маўчаў, але гарланне і крык каціліся ўсё бліжэй да яго.
Людзей было мала — ледзь адзін з пяцёх — дзесяцёх выйшаў на вуліцы, — але яны так напіналіся ў крыку, што ім здавалася: няма сілы, якая магла б стаць на іхняй дарозе.
Нізкалобы сотнік Карніла першы ўбачыў з кутняй вежы далёкі натоўп і, нягледзячы на тое, што быў цяжкадум, зразумеў, чым гэта пахне.
Пыл стаяў ужо над Старым рынкам: відаць, купцы баранілі плошчу ад рамеснікаў… Не, рамеснікі з мяшчанамі яшчэ далёка. Дарогаю, пэўна, разбіваюць нечыя дамы… Чаму ж пыл над рынкам?
І сотнік зразумеў: гандляры бягуць за зброяй… Збіраюцца… Будзе страшэнная бойка. Трэба разбараняць. Як? Мо бегчы па Лотра? Д'ябла яго паслухаюцца. Што такое кардынал у пераважна праваслаўным горадзе?
Карніла рынуўся з забрала і пабег. Шчасце, што Балвановіч тут, а не ва ўлюбёным Барысаглебскім манастыры.
Балвановіч толькі што сытна, з мёдам, паснедаў і заваліўся адпачыць. Хай яны там задушацца са сваёй анафемай. Паўсюль бываць — здохнеш хутчэй.
Замкавы мітрапалічы палац быў у два жылля* з сутарэннямі, у дзесяць пакояў з каплічкай. Стаяў трохі наводдаль ад Вітаўтавага палаца. Святліцы ў ім былі скляпенчатыя, нізкія, душныя, але затое вельмі цёплыя ўзімку: не тое, што агульны замкавы палац. Там — колькі ні палі — золь сабачая.
* Паверхі.
Ад задухі маленькія вокны былі адчынены. Відаць было, як віліся над вежамі ўспуджаныя перазвонам стрыжы.
Балвановіч ляжаў і соп. У яго на жываце ляжала вялізная, вельмі дарагая заморская кошка. Прывозілі такіх аж аднекуль з-за Індыі партугальцы. Прадавалі ў сябе, у Гішпаніі, у Рыме. Кошка была загадкава-суровая, з ізумруднымі вачыма, з аксамітнай карычнева-залатой шкурай*. Цягнулася да пастырава аблічча, нібы цалавала, і потым вараціла морду: ад мітрапаліта несла віном.
* Сіямская парода.
— Ну і выпіў, — казаў Балвановіч. — Час такі, што зап'еш. Мо і ты хочаш? Тады я…
Побач з ложкам стаяў толькі што распячатаны глячок з мёдам і сподак суніц з вяршкамі. Грынь выпіваў чарку, мачаў палец у вяршкі і мазаў кошку па носе. Тая аблізвалася. Спачатку — нездаволена, потым — нібы робячы ласку.
— Не п'еш? Як папа? Брэшаш, і ён п'е. Павінна была ведаць, калі цябе з карабля ў папскай вобласці купілі… У-у, шэльма, у-у, латрыга, шпіёнка ты мая папская. Чаго морду вароціш? Не даспадобы? А мне, думаеш, даспадобы, што лазутчыкі вакол? Самага вернага дыякана пасадзілі. А горад больш чым на тры чвэрці праваслаўны. Вось няхай самі ў ім і спраўляюцца, а я сам сябе пад хатні затвор пасаджу. Мне і тут няблага. І вып'ю сабе, і закушу. Цішыня вакол, звон. І добра сабе.
Ён не паварухнуў і вухам, калі пачуў грукат. Нехта бег пераходамі, тупаў па сходах, як жарабец. Потым дзверы з гулам расчыніліся, і, нібы нехта кінуў да ложка самавар, уляцеў у пакой і ўпаў ніцма Карніла.
— Блаславі, святы ойча.
— Гэта ты за блаславеннем так бег, прыхвасцень?
— Але.
— Брэшаш ты.
— Святы ойча…
— Ізыдзі, рука Ватыкана.
— Праваслаўны я, ойча…
— Малаважна. Такіх паўсюль паляць. Чацвёрты ты Сікст…
Карніла пакрыўдзіўся:
— Я ўжо і не ведаю, на што гэта вы намякаеце.
— Інквізітар ты… Фараон… Саўл.
— Лайцеся сабе, лайцеся. Кідайце хульныя словы. А ў горадзе мяшчане бунтуюць. Павалілі з доўбнямі, з друкамі на Стары рынак.
— Няхай валяць, — мітрапаліт павараціўся да Карнілы задам. — Дулеб ты багамерзкі.
Кошка ўскараскалася пярэднімі лапамі на Грынеў бок і глядзела на Карнілу, нібы д'ябал з-за муроў пекла.
— Купецтва ім насустрач кінулася. З мячамі.
— Няхай сабе і так.
— Кроў пральецца.
— А нябесны наш айцец не праліваў крыві?
— Дык разбараняць трэба, — амаль стагнаў Карніла. — З харугвамі ісці.
— Вось няхай Лотр з Басяцкім бяруць свае пратэсы сатанінскія ды Камара бяруць ды ідуць. Пагляджу я.
— Праваслаўныя б'юцца!
— Малаважна… ідалапаклоннік ты. Няхай б'юцца. Як разбараняць, то я, а цэрквы ў нас розныя там Богушы адбіраюць ды ім аддаюць.
— Лотр перадае: вярнуць праваслаўную Ніжнюю царкву.
— Пук ты… Рэдзька няскрэбеная, смярдзючая… Якую Ніжнюю? Тую руіну, што ў замку? Хай ён сам там служыць, ракам у алтар поўзае ды спіною голай прастол ад дажджу закрывае… філісцімлянін. Там муры над зямлёю яму да задніцы… немец ён, жаўтапузік такі.
— Ды не тую Ніжнюю… Тую, што на Падоле, пад Балонню.
— І трохкупальную Ганны, — дзелавіта сказаў Грынь.
— Пабойцеся Бога!
— І яшчэ былое Спасаіконапрэабражэнне, што на Гараднічанцы. Драўляную… Даважка.
— Добра, — змрочна буркнуў сотнік. — Толькі хутчэй. Мяшчане да складаў ірвуцца. Кардынал з іншымі пайшлі ўжо.
Грынь Балвановіч раптам узвіўся так, што кошка, нібы падкінутая, пакацілася на падлогу.
— Да скла-адаў?! Што ж ты раней не казаў?! Доўбня ты неўтаропленая… Даўгапят ты! Стрыгольнік*, праваслаўем пракляты!
* Стрыгольніцтва — ерась, што был распаўсюджана ў Ноўгарадзе і Пскове ў ХІV-ХV стст. Стрыгольнікі паўставалі супраць права духавенства і манахаў на зямлю, супраць іхняй распусты. Адмаўлялі паборы за царкоўныя трэбы. Сцвярджалі, што адпраўляць культ можна і без папоў. Ерась была жорстка раздушана.
— Ужо і не ведаю я, чаго вы мяне так бэсціце? Дарэмна вы гэта.
— Шатны*! Адзяянні! Ах, каб ім другога прышэсця не дачакаць!
* Той, хто распараджаецца адзеннем.
Усё яшчэ гучала анафема і раўлі валасатыя і безвалосыя зяпы, а «другое прышэсце» падыходзіла да брамы места. Уваходзіла ў яе.
І наперадзе ішоў у прывязной барадзе і вусах адзіны хоць трохі самавіты чалавек з усёй гэтай кампаніі. Ішоў і нёс на плячах вялізны крыж. Ішло за ім яшчэ дванаццаць, усе ў радне, і на тварах іхніх было ўсё, што душа зажадае, толькі не святасць. Былі на гэтых тварах адбіткі галодных і халодных начэй пад дажджом і другіх начэй, ля карчомнага агню і ў хаўрусе з глякам віна. Было жыццё, якое сяк-так падтрымлівалася падманам… Ішоў, калі разабрацца, самы сапраўдны зброд: аматары выпіць, пад'есці, пераначаваць у чужой адрыне, калі гаспадара няма дома. Ішлі камедыянты, махляры, круцялі, лабатрасы, дагоднікі свайму чэраву, гарэзнікі, насмешнікі. На тварах іхніх былі посныя, добрапрыстойныя, набожныя міны — і гэта было недарэчна і смешна.
За імі грукатаў драны жалкі фургон, а перад імі ішоў чалавек.
З цярновым вянцом на лбе.
РАЗДЗЕЛ VІ СЫСЦЕ Ў ПЕКЛА
…тых людзі разбараняць, бо ў запекласці сваёй бакі і галовы папрабіваць маглі і іншыя члены папсаваць, і было б з таго шкода і псота вялікая іх мосці і верхнасці каралю. А людцы тыя біліся і дараносіцамі, і каўчэгамі, і з моста ў ваду, дзе на глыбокім, адзін аднаго звяргалі; як тыя катќ біліся, што засталіся ад абодвух адны хвасты; сысце пана Езуса нават іх не разбараніла б і не суцішыла.
Варлаамаў летапіс
Перад Старым рынкам, аддзеленая ад яго будынкам ратушы, ляжала маленькая квадратная плошча Ростань. Крыжападобна ішлі ад яе чатыры вулкі. Адна, самая кароткая, Старая вулка, злучала Ростань са Старым рынкам. Суседняя з ёю вуліца, Малая Скідзельская, вяла на ўсход. Яна злівалася з Вялікай Скідзельскай і за брамай выходзіла на Скідзельскі шлях, што вёў на Наваградак і Менск. Насупраць Малой Скідзельскай ляжала вулачка, што вялікай дугою ішла да заходняй брамы замка. Насупраць Старой — вуліца, што вяла да рамесніцкіх кварталаў.
Апоўдні таго дня на Ростані было непрытульна. Два натоўпы стаялі адзін супраць аднаго. З боку слабод напіралі мяшчане і рамеснікі з дручкамі, пожагамі, мечнымі палосамі.
З другога боку, загаціўшы выхад з Ростані на Старую, запоўніўшы ўвесь гэты кароткі завулак, калыхаўся натоўп гандляроў і багатых мяшчан. Гэтыя былі ўзброены лепей, але ў бойку лезці не спяшаліся. Атлусцелі. Спрыту не было ў членах. Ахвоты не было ў душах.
На чале натоўпу стаяў сам бурмістр Юстын, у кальчузе і пры мячы. За ім шчацініліся дзідамі шэрагі багатых купцоў, цэхавых. У атачэнні асабістай варты стаялі ратманы і лаўнікі.
Чакалі. Але ведалі: без бойкі не абыдзецца. З варожай вуліцы ўвесь час ляцела грознае:
— Хлеб! Хлеб! Хлеб!
Кірык Вястун не хацеў так, дарэмна, лезці на ражон. Паслаў у абход сыраядцам шэсцьдзесят падмайстраў і маладых мяшчан пад рукою разьбяра Кляоніка і Маркі Турая. Тыя нешта марудзілі. Проста перад сабою каваль бачыў вусы, разверстыя раты, налітыя крывёю вочы, зброю. Мільгнулі недзе сярод варожага натоўпу твары хлебніка і «рыбнага кардынала».
— Хлеб! Хлеб! Хлеб!
Кірык ведаў: не адаб'юць хлеба, не прымусяць падзяліцца — людзі неўзабаве пачнуць пухнуць. Вось гэтыя, звычайныя людзі, сябры. Гэты чорна-сівы Гіаў Турай, і Ціхон Вус з залатымі вышэй кісці рукамі, і гэты дудар, чыя дуда зараз плача над імі, і гэты шэравокі мужык Зянон, і сотні іншых мяшчан і мужыкоў.
Нехта крануў яго за плячо.
— Ты чаго тут, Марка?
— Выбраліся мы Шывальнай вуліцай на Заходні абход, а там духавенства ідзе. Дарогу перарэзала. Страшэнная сіла. Безліч. Калі вакол замка бегчы — не паспелі б. Яны вось-вось тут будуць. Хрэсным ходам разбараняць ідуць.
— Што рабіць? — спытаў суровы Кляонік.
— Ісці на гэтых, — змрочна сказаў Кірык. — Прашчнікаў сюды.
Народ павольна пачаў выціскацца з вуліцы на Ростань, расцякацца ў шэрагі.
— Вус, — сказаў каваль, — бяры дзесятак хлопцаў ды запры выхад з Заходняга абходу. Не пускай гэтых папоў нас разбараняць.
— Не хопіць. Мала нас.
— Як напруць, то адступай сюды.
— А як яны між намі і імі разбараняць палезуць?
— Бі па галовах, — гыркнуў Кірык.
— Папоў? З розуму з'ехаў, ці што?
— Папоў. Чаго ім у мірскія справы шчаміцца? Мы ў цэрквы не ломімся.
Шалёна зараўла над галовамі дуда. Засвісталі над галовамі, заляскалі — пакуль тое, па бруку, каб напалохаць — каменні.
— Хлеб! Хлеб! Хлеб!
Два натоўпы сутыкнуліся якраз на мяжы Ростані і Старой. Доўбні мільгалі рэдка, ды імі і нязручна было дзейнічаць у цеснаце. Спадзяваліся галоўным чынам на кулакі. Біліся з ярасцю, аж храбусцела.
— Хлеб! Куды хлеб падзелі, навалач?!
Натоўпы віравалі.
— Хлеб?! Гной вам есці! — крыкнуў хлебнік.
Каваль навярнуў яму. Марка і Кляонік урэзаліся ў рады багатых плячо да пляча.
І тут Вястун убачыў, як з трэцяй вуліцы пачала выплываць залітая золатам, іскрыстая маса. Над ёю клубамі віўся дым ладану.
Ішоў хрэсны ход. Плылі праваслаўныя харугвы і каталіцкія пратэсы. У кранальнай еднасці. Нібыта ніколі не было і нават не магло быць іначай.
— Ах ты, ратуй, Пане Божа, людзі твае! — вылаяўся Турай.
Людзі Ціхона Вуса, хаця і вельмі павольна, але адступалі перад духавенствам. Ім нельга было біцца, яны стрымлівалі хрэсны ход дрэўцамі дзідаў, але вага тых, што ішлі, была нязмерна большая.
Вястун ледзь не застагнаў. Два натоўпы біліся ўпарта: чулася лясканне камянёў аб латы, з храбусценнем ламаліся дрэўцы дзід, мільгалі кулакі. Лаянка, крык, праклёны стаялі над натоўпам.
Але збіць гандляроў пакуль не ўдавалася. Яны стаялі насмерць, ведаючы, што калі адступяць са Старой на рынак — рамеснікі кінуцца да крам і складаў, а самім ім давядзецца змагацца на мосце, а там, як гэта не раз ужо было, будуць звяргаць з вышыні ў ваду, у роў.
Яны разумелі, што, адступаючы, можна страціць і тавар і жыццё, і таму пасоўваліся назад вельмі павольна.
Усё бліжэй плылі да месца бойкі рызы, пратэсы, крыжы, статуі на памостах. І вышэй за ўсё плыў над натоўпам убраны ў парчу і золата Хрыстос з усмешлівым васковым абліччам.
— Прымірыцеся! — закрычаў Жаба. — Калі бракуе апекавання, падае народ, а пры шматлікіх дарадцах…
— Яшчэ горш падае, — зарагатаў Кляонік.
— …працвітае, благадзенствуе. Ну, што вам трэба? Рай жа ў нас. Памятаю, выпівалі…
Лотр, замыкаўшы ад ганьбы, вельмі спрытна прыкрыў яму далонню рот.
— Браткі, браціе! — выгукнуў Балвановіч. — Мір вам! Мір! Што вам у гэтым хлебе? Не хлебам адзіным…
З адчаем заўважыў Кірык, што бойка суцішылася. Шмат хто зняў магеркі. Рукі, якія толькі што крушылі ўсё на сваім шляху, пачалі класці крыжы.
— Пан Бог сказаў: царства маё не ад гэтага свету. А вы ў гэтым свеце хлеб сабе шукаеце.
— Гэй, бацька, спяваеш дужа салодка! — крыкнуў Дудар.
На яго гыркнулі. Невядома, чым гэта ўсё магло скончыцца, але сапсуў сваю ж справу біскуп Камар. Насупіўшы грозныя бровы, ён сказаў:
— А што хлеб? Тфу ён, хлеб!
І, нібы скарыстаўшыся з ягонай памылкі, раптам страсна залямантаваў Зянон:
— Язычнік ты! Паганец! На хлеб плюеш! А чым Ісус апосталаў прычашчаў?!
Другі раз за два дні здзівіўся мужыку Вястун. Але не толькі ён. Здзівіліся і астатнія. Блюзнерства сказаў біскуп. Па-простаму задумаў пагаварыць, халера.
Натоўп зароў. Друкі ўзляцелі над галовамі. Урэзаліся адна ў адну дзве масы, змяшаліся, спляліся. Шэсце, разубранае ў золата, ударылася аб жывы заслон, пачало свідраваць яго, імкнучыся стаць паміж тымі, што біліся. Гэта, аднак, не ўдавалася. Над месцам бойкі стаяў пах поту і пах ладану, вісела лаянка і дзікія гукі псалмоў, хісталіся — усё ўперамешку — крыжы, друкі, дзіды.
Зверху ўсё гэта моцна нагадвала тры стралы, нацэленыя вастрыямі адна ў адну, крыж з адламанай ножкай.
У крыжа не хапала адной часткі. Але ў самы разгар сутычкі з'явілася і яна: з Малой Скідзельскай вуліцы павольна выходзілі трынаццаць чалавек у радне. Трынаццаць, пакрытыя пылам усіх бясконцых беларускіх дарог. Такіх журботных, такіх манатонных, такіх пяшчотных.
— Стой-ойце! Глядзі-іце! — закрычаў нехта.
Крык быў такі, што бойка адразу суцішылася. Ашалелае маўчанне павісла над натоўпам. Кірык бачыў, што ўсе пераглядаюцца, але ніхто нічога не разумее. І раптам — спачатку нясмела, а потым ярасна — раскаціўся над гурмою багатых рогат.
Хлебнік паказваў пальцам на шэсце:
— Глянь, гэты ў мешкавіне.
— Крыж нясе, — рагатаў рыбнік. — І вянец. Гэй, дзядзька, лоб паколеш!
Рогат неўзабаве заразіў і бедных мяшчан.
— Морды ў іх штосьці мятыя, — скаліў зубы Зянон.
Кляонік трымаўся за жывот:
— Не, вы глядзіце, якая ў яго морда круцельская. Святы ваўкарэз.
Не рагатаў адзін Лотр. На вуснах ягоных была грэблівасць. Нават ён не зразумеў, што гэта містэрыяне.
— Гэтага яшчэ не хапала. Самазванцы.
— Сказана бо, з'явяцца лжэпрарокі, — прабасіў Камар.
Усё бліжэй падыходзілі да маўклівай гурмы тыя трынаццаць.
— Сотнік, вазьмі іх, — сказаў Лотр.
Карніла падаў знак варце і павольна рушыў насустрач ліцадзеям. Зачапіць чалавека з крыжам усё ж не пасмеў. Працягнуў руку да грузлага Багдана Роскаша.
— Не руш мяне, — наліўся крывёю Багдан. — Я беларускі шляхціц!
Але варта ўжо кінулася. На вачах у бяздзейнага натоўпу закіпела ярасная, кароткая сутычка.
— Мы ліцадзеі! — крычаў Братчык, але ніхто не чуў яго ў агульным шуме.
Апосталы супраціўляліся адчайдушна. Асабліва адзін, чорны, як цыган, з чорнымі, бліскучымі вачыма. Ставіў падножкі, штурхаў — з грукатам валіліся вакол яго людзі ў кальчугах. Урэшце на яго населі пяцёх, прыціснулі да зямлі. Ён звіваўся ў пыле, як вугор, і кусаў ворагаў за лыткі.
— Вяжы самазванцаў! — крыкнуў Пархвер.
Толькі тут Братчык зразумеў, чым пахне палон, і пачаў дзейнічаць крыжам. Біўся ён з дзівосным спрытам: можна было глядзець і глядзець. Ніводная з гродзенскіх мечных ці сякерных школаў не вучыла вучняў чамусьці падобнаму.
Круціў крыж, біў ім з замаху і ўколам, падстаўляў яго акурат пад занесенае для ўдару дрэўца гізаўры*, і дрэўца ламалася, як саломінка. Побач з ім дзейнічалі і астатнія, — Акіла з разваротам кідаў воінаў ад сябе, — але ўсе глядзелі толькі на чалавека з крыжам.
* Гізаўра — нешта накшталт бердыша.
Ужо скруцілі ўсіх астатніх, ужо звалілі нават Багдана, які дзерся да фургона за шабляй, а Братчык усё яшчэ круціўся між тых, што нападалі, рыкаў, рабіў падманныя выпады, біў крыжам, нагамі, галавой. Урэшце, нехта кінуў яму пад ногі пятлю, і ён, не заўважыўшы, адступіў і стаў адной нагою ў яе. Вяроўку тарганулі, яна свіснула, і чалавек цяжка бразнуўся ўсім целам на крыж.
Некалькі хвілін над ім яшчэ варушылася чалавечая куча. Потым усё сціхла.
Схопленых пацягнулі рынкам да замкавага моста.
Як пярун грымнуў, упалі за імі брамныя краты.
…Натоўп маўчаў. На плошчы ўсё яшчэ панавала непаразуменне. Карыстаючыся ім, хрэснаму ходу ўдалося ўшчаміцца між праціўнікамі і паступова пачаць ціснуць на іх, разводзячы гурмы ўсё далей і далей адна ад адной. Толькі што здарылася такое дзіўнае, што біцца ўжо не хацелася, а хацелася абмяркоўваць. Дый рэдка хто наважыўся б лезці на ворага цераз крыжы, пратэсы і памосты са статуямі. Ненарокам яшчэ святых абразіш.
Народ паступова пачаў разыходзіцца. Радзелі і расплываліся натоўпы. Толькі што гэта былі два кулакі. Цяпер — дзве рукі з расціснутымі пальцамі.
— Гэта што ж было? — у непаразуменні спытаў Зянон.
Дудар і Вястун паціснулі плячыма. Мечнік Турай плюнуў.
— Самазванцы, — грэбліва сказаў Кляонік. — А брыда гэта, хлопцы.
— Ну вось, гэтую брыду зараз пацярэбяць, — трохі нібыта ніякава сказаў бурмістр.
— Пацярэбяць, — сказаў хлебнік. — Там, браткі, такія жалезныя ракі водзяцца! Клюшні — ого-го!
Кляонік грэбліва зморшчыўся.
— Такія ракі паўсюль ёсць. Ды толькі самая што ні на ёсць свіння можа гэтаму радавацца ды гэтым выхваляцца. Не той кат, хто б'е, а той, хто, б'ючы, куражыцца.
— Пакажуць ім, пакажуць, — бубніў хлебнік.
І раптам рыбнік зарагатаў. Убачыў, што натоўп ужо зусім рэдкі і што напад на рынак удалося адбіць.
— Што? От вам і бунт. Гэта вам не пры каралі Аляксандру, што вас, беларусцаў, любіў, Гародню і Вільню любіў. Каралю нашаму імя Жыкгімонт!
— А ты не беларусец? — спытаў Марка.
— А ты правер, — на той самай мове, што і Турай, сказаў хлебнік. — Паглядзі рысі пад хвост.
— То хто тады?
— А хто прыйдзе ў горад, чыя сіла — таго і я, той і я.
З замкавай брамы вырваўся ганец. Падляцеў да натоўпу, свечкаю ўзняў каня. Жалезная пальчатка ўзвілася ўгору.
— Радцы-гаспадары… У замак ідзіце… Суд будзе… Усе лаўныя і царкоўныя і замкавыя, што да суда, хай ідуць.
Кінулі сваю залатую гурму некалькі чалавек у рызах. Паскакаў да брамы войт. Пачалі збірацца і ратманы.
Двое радцаў пайшлі апошнія. Толькі тут стала відаць, што п'яныя, як сучка ў бочцы з півам. Адзін нават пасярэдзіне плошчы стаў на чацвярэнькі. З-за адчыненага акенца аднаго з дамоў зазвінеў раптам дзіцячы галасок:
— Матуля, яны што? Ма, яны не ўмеюць? Мамця, яны нядаўна з карачак усталі?
І адказаў стомлены жаночы голас:
— Для хлеба, як, скажам, твая сучка, чаго не зробіць, сынок. Яны — з карачак усталі. Свіння — на каня ўссела.
Натоўп зарагатаў. Ганец наліўся барваю, пачаў гарачыць каня, пусціў яго на людзей. Але тыя ўсё яшчэ смяяліся. І тады ганец злосна кінуў:
— Не чулі, думаеце, як вы прышэсце Хрыстова клікалі? У нас паўсюль вушы, мякінныя вы галовы. Так вось, ні села ні пала, Хрыста захацелі. Ды вам больш патрэбныя карчма, нагайка ды турмы для зладзеяў. А «Хрыста» вашага зараз — порсь!
Правёў рабром далоні па глотцы. Зноў узняў каня, павярнуў, пусціў наўскапыт.
І дарэмна. Таму што пасля ягоных слоў над людскім скопішчам павіснула прыгаломшаная цішыня. Цяжка, відаць, варочаліся думкі за зблытанымі валасамі, што звісалі на лбы. Але затое гэтыя думкі былі падобныя.
— Хлопцы, — раптам падаў нехта голас, — гэта ж ён чаго такога сказаў?
Вястун абвёў вачыма Ростань. Сям-там моўчкі стаялі купкі рамеснікаў. Багатыя збольшага разышліся: няма чаго было тут рабіць.
У каваля асекся голас, калі ён ціха сказаў:
— Хрыста?
— Па ката паехаў ганец, — змрочна сказаў Гіаў Турай.
Навісла маўчанне.
— Слухайце, — сказаў раптам Зянон, — а мо і сапраўды Хрыста? Можа, гэта яны Хрыста ўзялі?
Вус разглядаў залатыя далоні, нібы ўпершыню іх бачыў.
— Дарма з палатніны смяяліся, — сказаў ён. — Апосталы, халера на іх, так і хадзілі.
— І сапраўды, радно, — уздыхнула нейкая бабуля. — Грубае. Я ўжо ведаю. Колькі той палатніны рукі мае ўткалі. Грубая. Апостальская.
Кляонік і Марка іранічна глядзелі на ўвесь гэты роздум.
— Гэта значыць, і мы такія самыя апосталы, — сказаў Марка.
— Не вярзі, — абарваў яго стары Турай.
Людзі думалі. Людзі марудзілі разыходзіцца, хаця заставалася іх на плошчы Ростань зусім мала.
Маўчалі.
Варлаамаў летапіс
Перад Старым рынкам, аддзеленая ад яго будынкам ратушы, ляжала маленькая квадратная плошча Ростань. Крыжападобна ішлі ад яе чатыры вулкі. Адна, самая кароткая, Старая вулка, злучала Ростань са Старым рынкам. Суседняя з ёю вуліца, Малая Скідзельская, вяла на ўсход. Яна злівалася з Вялікай Скідзельскай і за брамай выходзіла на Скідзельскі шлях, што вёў на Наваградак і Менск. Насупраць Малой Скідзельскай ляжала вулачка, што вялікай дугою ішла да заходняй брамы замка. Насупраць Старой — вуліца, што вяла да рамесніцкіх кварталаў.
Апоўдні таго дня на Ростані было непрытульна. Два натоўпы стаялі адзін супраць аднаго. З боку слабод напіралі мяшчане і рамеснікі з дручкамі, пожагамі, мечнымі палосамі.
З другога боку, загаціўшы выхад з Ростані на Старую, запоўніўшы ўвесь гэты кароткі завулак, калыхаўся натоўп гандляроў і багатых мяшчан. Гэтыя былі ўзброены лепей, але ў бойку лезці не спяшаліся. Атлусцелі. Спрыту не было ў членах. Ахвоты не было ў душах.
На чале натоўпу стаяў сам бурмістр Юстын, у кальчузе і пры мячы. За ім шчацініліся дзідамі шэрагі багатых купцоў, цэхавых. У атачэнні асабістай варты стаялі ратманы і лаўнікі.
Чакалі. Але ведалі: без бойкі не абыдзецца. З варожай вуліцы ўвесь час ляцела грознае:
— Хлеб! Хлеб! Хлеб!
Кірык Вястун не хацеў так, дарэмна, лезці на ражон. Паслаў у абход сыраядцам шэсцьдзесят падмайстраў і маладых мяшчан пад рукою разьбяра Кляоніка і Маркі Турая. Тыя нешта марудзілі. Проста перад сабою каваль бачыў вусы, разверстыя раты, налітыя крывёю вочы, зброю. Мільгнулі недзе сярод варожага натоўпу твары хлебніка і «рыбнага кардынала».
— Хлеб! Хлеб! Хлеб!
Кірык ведаў: не адаб'юць хлеба, не прымусяць падзяліцца — людзі неўзабаве пачнуць пухнуць. Вось гэтыя, звычайныя людзі, сябры. Гэты чорна-сівы Гіаў Турай, і Ціхон Вус з залатымі вышэй кісці рукамі, і гэты дудар, чыя дуда зараз плача над імі, і гэты шэравокі мужык Зянон, і сотні іншых мяшчан і мужыкоў.
Нехта крануў яго за плячо.
— Ты чаго тут, Марка?
— Выбраліся мы Шывальнай вуліцай на Заходні абход, а там духавенства ідзе. Дарогу перарэзала. Страшэнная сіла. Безліч. Калі вакол замка бегчы — не паспелі б. Яны вось-вось тут будуць. Хрэсным ходам разбараняць ідуць.
— Што рабіць? — спытаў суровы Кляонік.
— Ісці на гэтых, — змрочна сказаў Кірык. — Прашчнікаў сюды.
Народ павольна пачаў выціскацца з вуліцы на Ростань, расцякацца ў шэрагі.
— Вус, — сказаў каваль, — бяры дзесятак хлопцаў ды запры выхад з Заходняга абходу. Не пускай гэтых папоў нас разбараняць.
— Не хопіць. Мала нас.
— Як напруць, то адступай сюды.
— А як яны між намі і імі разбараняць палезуць?
— Бі па галовах, — гыркнуў Кірык.
— Папоў? З розуму з'ехаў, ці што?
— Папоў. Чаго ім у мірскія справы шчаміцца? Мы ў цэрквы не ломімся.
Шалёна зараўла над галовамі дуда. Засвісталі над галовамі, заляскалі — пакуль тое, па бруку, каб напалохаць — каменні.
— Хлеб! Хлеб! Хлеб!
Два натоўпы сутыкнуліся якраз на мяжы Ростані і Старой. Доўбні мільгалі рэдка, ды імі і нязручна было дзейнічаць у цеснаце. Спадзяваліся галоўным чынам на кулакі. Біліся з ярасцю, аж храбусцела.
— Хлеб! Куды хлеб падзелі, навалач?!
Натоўпы віравалі.
— Хлеб?! Гной вам есці! — крыкнуў хлебнік.
Каваль навярнуў яму. Марка і Кляонік урэзаліся ў рады багатых плячо да пляча.
І тут Вястун убачыў, як з трэцяй вуліцы пачала выплываць залітая золатам, іскрыстая маса. Над ёю клубамі віўся дым ладану.
Ішоў хрэсны ход. Плылі праваслаўныя харугвы і каталіцкія пратэсы. У кранальнай еднасці. Нібыта ніколі не было і нават не магло быць іначай.
— Ах ты, ратуй, Пане Божа, людзі твае! — вылаяўся Турай.
Людзі Ціхона Вуса, хаця і вельмі павольна, але адступалі перад духавенствам. Ім нельга было біцца, яны стрымлівалі хрэсны ход дрэўцамі дзідаў, але вага тых, што ішлі, была нязмерна большая.
Вястун ледзь не застагнаў. Два натоўпы біліся ўпарта: чулася лясканне камянёў аб латы, з храбусценнем ламаліся дрэўцы дзід, мільгалі кулакі. Лаянка, крык, праклёны стаялі над натоўпам.
Але збіць гандляроў пакуль не ўдавалася. Яны стаялі насмерць, ведаючы, што калі адступяць са Старой на рынак — рамеснікі кінуцца да крам і складаў, а самім ім давядзецца змагацца на мосце, а там, як гэта не раз ужо было, будуць звяргаць з вышыні ў ваду, у роў.
Яны разумелі, што, адступаючы, можна страціць і тавар і жыццё, і таму пасоўваліся назад вельмі павольна.
Усё бліжэй плылі да месца бойкі рызы, пратэсы, крыжы, статуі на памостах. І вышэй за ўсё плыў над натоўпам убраны ў парчу і золата Хрыстос з усмешлівым васковым абліччам.
— Прымірыцеся! — закрычаў Жаба. — Калі бракуе апекавання, падае народ, а пры шматлікіх дарадцах…
— Яшчэ горш падае, — зарагатаў Кляонік.
— …працвітае, благадзенствуе. Ну, што вам трэба? Рай жа ў нас. Памятаю, выпівалі…
Лотр, замыкаўшы ад ганьбы, вельмі спрытна прыкрыў яму далонню рот.
— Браткі, браціе! — выгукнуў Балвановіч. — Мір вам! Мір! Што вам у гэтым хлебе? Не хлебам адзіным…
З адчаем заўважыў Кірык, што бойка суцішылася. Шмат хто зняў магеркі. Рукі, якія толькі што крушылі ўсё на сваім шляху, пачалі класці крыжы.
— Пан Бог сказаў: царства маё не ад гэтага свету. А вы ў гэтым свеце хлеб сабе шукаеце.
— Гэй, бацька, спяваеш дужа салодка! — крыкнуў Дудар.
На яго гыркнулі. Невядома, чым гэта ўсё магло скончыцца, але сапсуў сваю ж справу біскуп Камар. Насупіўшы грозныя бровы, ён сказаў:
— А што хлеб? Тфу ён, хлеб!
І, нібы скарыстаўшыся з ягонай памылкі, раптам страсна залямантаваў Зянон:
— Язычнік ты! Паганец! На хлеб плюеш! А чым Ісус апосталаў прычашчаў?!
Другі раз за два дні здзівіўся мужыку Вястун. Але не толькі ён. Здзівіліся і астатнія. Блюзнерства сказаў біскуп. Па-простаму задумаў пагаварыць, халера.
Натоўп зароў. Друкі ўзляцелі над галовамі. Урэзаліся адна ў адну дзве масы, змяшаліся, спляліся. Шэсце, разубранае ў золата, ударылася аб жывы заслон, пачало свідраваць яго, імкнучыся стаць паміж тымі, што біліся. Гэта, аднак, не ўдавалася. Над месцам бойкі стаяў пах поту і пах ладану, вісела лаянка і дзікія гукі псалмоў, хісталіся — усё ўперамешку — крыжы, друкі, дзіды.
Зверху ўсё гэта моцна нагадвала тры стралы, нацэленыя вастрыямі адна ў адну, крыж з адламанай ножкай.
У крыжа не хапала адной часткі. Але ў самы разгар сутычкі з'явілася і яна: з Малой Скідзельскай вуліцы павольна выходзілі трынаццаць чалавек у радне. Трынаццаць, пакрытыя пылам усіх бясконцых беларускіх дарог. Такіх журботных, такіх манатонных, такіх пяшчотных.
— Стой-ойце! Глядзі-іце! — закрычаў нехта.
Крык быў такі, што бойка адразу суцішылася. Ашалелае маўчанне павісла над натоўпам. Кірык бачыў, што ўсе пераглядаюцца, але ніхто нічога не разумее. І раптам — спачатку нясмела, а потым ярасна — раскаціўся над гурмою багатых рогат.
Хлебнік паказваў пальцам на шэсце:
— Глянь, гэты ў мешкавіне.
— Крыж нясе, — рагатаў рыбнік. — І вянец. Гэй, дзядзька, лоб паколеш!
Рогат неўзабаве заразіў і бедных мяшчан.
— Морды ў іх штосьці мятыя, — скаліў зубы Зянон.
Кляонік трымаўся за жывот:
— Не, вы глядзіце, якая ў яго морда круцельская. Святы ваўкарэз.
Не рагатаў адзін Лотр. На вуснах ягоных была грэблівасць. Нават ён не зразумеў, што гэта містэрыяне.
— Гэтага яшчэ не хапала. Самазванцы.
— Сказана бо, з'явяцца лжэпрарокі, — прабасіў Камар.
Усё бліжэй падыходзілі да маўклівай гурмы тыя трынаццаць.
— Сотнік, вазьмі іх, — сказаў Лотр.
Карніла падаў знак варце і павольна рушыў насустрач ліцадзеям. Зачапіць чалавека з крыжам усё ж не пасмеў. Працягнуў руку да грузлага Багдана Роскаша.
— Не руш мяне, — наліўся крывёю Багдан. — Я беларускі шляхціц!
Але варта ўжо кінулася. На вачах у бяздзейнага натоўпу закіпела ярасная, кароткая сутычка.
— Мы ліцадзеі! — крычаў Братчык, але ніхто не чуў яго ў агульным шуме.
Апосталы супраціўляліся адчайдушна. Асабліва адзін, чорны, як цыган, з чорнымі, бліскучымі вачыма. Ставіў падножкі, штурхаў — з грукатам валіліся вакол яго людзі ў кальчугах. Урэшце на яго населі пяцёх, прыціснулі да зямлі. Ён звіваўся ў пыле, як вугор, і кусаў ворагаў за лыткі.
— Вяжы самазванцаў! — крыкнуў Пархвер.
Толькі тут Братчык зразумеў, чым пахне палон, і пачаў дзейнічаць крыжам. Біўся ён з дзівосным спрытам: можна было глядзець і глядзець. Ніводная з гродзенскіх мечных ці сякерных школаў не вучыла вучняў чамусьці падобнаму.
Круціў крыж, біў ім з замаху і ўколам, падстаўляў яго акурат пад занесенае для ўдару дрэўца гізаўры*, і дрэўца ламалася, як саломінка. Побач з ім дзейнічалі і астатнія, — Акіла з разваротам кідаў воінаў ад сябе, — але ўсе глядзелі толькі на чалавека з крыжам.
* Гізаўра — нешта накшталт бердыша.
Ужо скруцілі ўсіх астатніх, ужо звалілі нават Багдана, які дзерся да фургона за шабляй, а Братчык усё яшчэ круціўся між тых, што нападалі, рыкаў, рабіў падманныя выпады, біў крыжам, нагамі, галавой. Урэшце, нехта кінуў яму пад ногі пятлю, і ён, не заўважыўшы, адступіў і стаў адной нагою ў яе. Вяроўку тарганулі, яна свіснула, і чалавек цяжка бразнуўся ўсім целам на крыж.
Некалькі хвілін над ім яшчэ варушылася чалавечая куча. Потым усё сціхла.
Схопленых пацягнулі рынкам да замкавага моста.
Як пярун грымнуў, упалі за імі брамныя краты.
…Натоўп маўчаў. На плошчы ўсё яшчэ панавала непаразуменне. Карыстаючыся ім, хрэснаму ходу ўдалося ўшчаміцца між праціўнікамі і паступова пачаць ціснуць на іх, разводзячы гурмы ўсё далей і далей адна ад адной. Толькі што здарылася такое дзіўнае, што біцца ўжо не хацелася, а хацелася абмяркоўваць. Дый рэдка хто наважыўся б лезці на ворага цераз крыжы, пратэсы і памосты са статуямі. Ненарокам яшчэ святых абразіш.
Народ паступова пачаў разыходзіцца. Радзелі і расплываліся натоўпы. Толькі што гэта былі два кулакі. Цяпер — дзве рукі з расціснутымі пальцамі.
— Гэта што ж было? — у непаразуменні спытаў Зянон.
Дудар і Вястун паціснулі плячыма. Мечнік Турай плюнуў.
— Самазванцы, — грэбліва сказаў Кляонік. — А брыда гэта, хлопцы.
— Ну вось, гэтую брыду зараз пацярэбяць, — трохі нібыта ніякава сказаў бурмістр.
— Пацярэбяць, — сказаў хлебнік. — Там, браткі, такія жалезныя ракі водзяцца! Клюшні — ого-го!
Кляонік грэбліва зморшчыўся.
— Такія ракі паўсюль ёсць. Ды толькі самая што ні на ёсць свіння можа гэтаму радавацца ды гэтым выхваляцца. Не той кат, хто б'е, а той, хто, б'ючы, куражыцца.
— Пакажуць ім, пакажуць, — бубніў хлебнік.
І раптам рыбнік зарагатаў. Убачыў, што натоўп ужо зусім рэдкі і што напад на рынак удалося адбіць.
— Што? От вам і бунт. Гэта вам не пры каралі Аляксандру, што вас, беларусцаў, любіў, Гародню і Вільню любіў. Каралю нашаму імя Жыкгімонт!
— А ты не беларусец? — спытаў Марка.
— А ты правер, — на той самай мове, што і Турай, сказаў хлебнік. — Паглядзі рысі пад хвост.
— То хто тады?
— А хто прыйдзе ў горад, чыя сіла — таго і я, той і я.
З замкавай брамы вырваўся ганец. Падляцеў да натоўпу, свечкаю ўзняў каня. Жалезная пальчатка ўзвілася ўгору.
— Радцы-гаспадары… У замак ідзіце… Суд будзе… Усе лаўныя і царкоўныя і замкавыя, што да суда, хай ідуць.
Кінулі сваю залатую гурму некалькі чалавек у рызах. Паскакаў да брамы войт. Пачалі збірацца і ратманы.
Двое радцаў пайшлі апошнія. Толькі тут стала відаць, што п'яныя, як сучка ў бочцы з півам. Адзін нават пасярэдзіне плошчы стаў на чацвярэнькі. З-за адчыненага акенца аднаго з дамоў зазвінеў раптам дзіцячы галасок:
— Матуля, яны што? Ма, яны не ўмеюць? Мамця, яны нядаўна з карачак усталі?
І адказаў стомлены жаночы голас:
— Для хлеба, як, скажам, твая сучка, чаго не зробіць, сынок. Яны — з карачак усталі. Свіння — на каня ўссела.
Натоўп зарагатаў. Ганец наліўся барваю, пачаў гарачыць каня, пусціў яго на людзей. Але тыя ўсё яшчэ смяяліся. І тады ганец злосна кінуў:
— Не чулі, думаеце, як вы прышэсце Хрыстова клікалі? У нас паўсюль вушы, мякінныя вы галовы. Так вось, ні села ні пала, Хрыста захацелі. Ды вам больш патрэбныя карчма, нагайка ды турмы для зладзеяў. А «Хрыста» вашага зараз — порсь!
Правёў рабром далоні па глотцы. Зноў узняў каня, павярнуў, пусціў наўскапыт.
І дарэмна. Таму што пасля ягоных слоў над людскім скопішчам павіснула прыгаломшаная цішыня. Цяжка, відаць, варочаліся думкі за зблытанымі валасамі, што звісалі на лбы. Але затое гэтыя думкі былі падобныя.
— Хлопцы, — раптам падаў нехта голас, — гэта ж ён чаго такога сказаў?
Вястун абвёў вачыма Ростань. Сям-там моўчкі стаялі купкі рамеснікаў. Багатыя збольшага разышліся: няма чаго было тут рабіць.
У каваля асекся голас, калі ён ціха сказаў:
— Хрыста?
— Па ката паехаў ганец, — змрочна сказаў Гіаў Турай.
Навісла маўчанне.
— Слухайце, — сказаў раптам Зянон, — а мо і сапраўды Хрыста? Можа, гэта яны Хрыста ўзялі?
Вус разглядаў залатыя далоні, нібы ўпершыню іх бачыў.
— Дарма з палатніны смяяліся, — сказаў ён. — Апосталы, халера на іх, так і хадзілі.
— І сапраўды, радно, — уздыхнула нейкая бабуля. — Грубае. Я ўжо ведаю. Колькі той палатніны рукі мае ўткалі. Грубая. Апостальская.
Кляонік і Марка іранічна глядзелі на ўвесь гэты роздум.
— Гэта значыць, і мы такія самыя апосталы, — сказаў Марка.
— Не вярзі, — абарваў яго стары Турай.
Людзі думалі. Людзі марудзілі разыходзіцца, хаця заставалася іх на плошчы Ростань зусім мала.
Маўчалі.
РАЗДЗЕЛ VІІ КЛЮЧЫ ПЕКЛА І СМЕРЦІ
І жывы, і быў мёртвы, і се, жывы ўва векі вякоў, аман; і маю ключы пекла і смерці.
Апакаліпсіс, гл.1, ст.18
Lasciate ogni speranza*.
* Вы, што ўвайшлі, пакінце спадзяванні.
Дантэ
Праз гадзіну пасля таго, як ганец паскакаў па ката, ліцадзеяў вывелі з часовай маленькай цэлі ў ніжнім паверсе заходняга нефа і павялі вузкім, як падземны ход, калідорам. Дзікія сцены і нізкае, рукой дастаць, скляпенне ціснулі на душу. Па баках трапляліся каморы ваякаў. У іх блішчалі на сценках шчыты і мячы. У гарачым вільготным паветры ледзь трапяталі языкі свечак, пахла потам, скуранымі рамянямі, іржою, алеем для зброі. Варта моўчкі ішла вакол, а наперадзе, з паходняй, ішоў Пархвер, згінаючы галаву. Толькі тут можна было зразумець, адкуль такія пісягі куродыму на скляпеннях.
Апакаліпсіс, гл.1, ст.18
Lasciate ogni speranza*.
* Вы, што ўвайшлі, пакінце спадзяванні.
Дантэ
Праз гадзіну пасля таго, як ганец паскакаў па ката, ліцадзеяў вывелі з часовай маленькай цэлі ў ніжнім паверсе заходняга нефа і павялі вузкім, як падземны ход, калідорам. Дзікія сцены і нізкае, рукой дастаць, скляпенне ціснулі на душу. Па баках трапляліся каморы ваякаў. У іх блішчалі на сценках шчыты і мячы. У гарачым вільготным паветры ледзь трапяталі языкі свечак, пахла потам, скуранымі рамянямі, іржою, алеем для зброі. Варта моўчкі ішла вакол, а наперадзе, з паходняй, ішоў Пархвер, згінаючы галаву. Толькі тут можна было зразумець, адкуль такія пісягі куродыму на скляпеннях.