Страница:
І тады, зразумеўшы, галава доказнай інквізіцыі зноў нема закрычаў. Брат спаленага прыставіў яму нож да сэрца і налёг на рукаятку.
— Не ха-чу! — крык захлынуўся ў нейкім булькаценні, змоўк.
Чалавек вытаргнуў нож, ашалела паглядзеў на ўсіх.
— Б-бярыце гэтую пад-длу.
Ён стаяў, хістаючыся, і раптам упаў, нібы яму ўдарылі пад каленкі. Яго аднеслі. Народ стаяў у суровым маўчанні. Ціха-ціха. Пагрозна ціха. І тады рагаты падышоў да падгарэлага крыжа і адным ударам нагі паваліў яго на труп. Узляцеў ураган іскраў.
— Жары… Каб яшчэ з аднаго бандзюгі не зрабілі святога.
Дыван жарынак засыпаў ляжачага. Ускінулася полымя. На яго накідалі яшчэ сушняку. Вакол былі суровыя, амаль безнадзейныя, мядзяныя твары з рэзкімі чорнымі ценямі.
І тут за спінамі людзей, недзе ў цемрыве, пачалі павольна біць барабаны, раўці дуды, уздыхаць бубны. Заспявалі смыкі.
Палілася павольная музыка. Рытм яе ўсё пачашчаўся. У ім было нешта пагрозлівае, д'ябальскае і, аднак, поўнае жыцця, страснае.
Успыхнулі раптам яшчэ два вогнішчы… Яшчэ. Разам з узрастаннем языкоў агню паскараўся тэмп гукаў.
У гэтым рытме было нешта такое заразлівае, што нават Хрыстос з вялікай цяжкасцю падавіў міжвольныя рухі сваіх ног і прымусіў сябе сядзець нерухома.
Усё меншыя рабіліся паўзы, усё больш прыбаўлялася мігатлівага святла. Нагія людзі пачалі павольна пагойдвацца. Натоўп, зачараваны ўсім гэтым, нібы забыў аб жыцці, аб тым, што чакала ў хатах з гною, прыйшоў у рух.
Рукі шукалі другія рукі, спляталіся. Ногі пачалі спачатку павольна, а потым хутчэй і хутчэй папіраць зямлю.
Яшчэ агні… Яшчэ… Усё больш нясцерпнай і д'ябальскай рабілася музыка і ўдары барабанаў. Бубны клікалі, захаплялі, вялі.
І вось пацягнуўся між вогнішчаў чалавечы ланцуг. Наперадзе цягнулі за вялізныя рогі казлоў, і густы казліны мех мяшаўся з чырванню чалавечай скуры.
Дуды… Трубы… Імкненне… Палёт.
Усё хутчэй і хутчэй, у нястрымным карагодзе між агнёў і вакол галоўнага, нахіленыя наперад, імпэтныя. Выгукі, крыкі, сп'яненне.
Рытм стаў невыносны. Ляцелі развеяныя ў неўтаймаваным палёце валасы, мільгалі ногі, рукі, закінутыя твары. Сям-там, не вытрымаўшы экстазу, бегу, шалёнага імкнення, пачыналі падаць людзі. Але ў віхуры, у вінна-крывавым святле, у ярасці і ўтрапенні, у крыках імчала няздольнае спыніцца чалавечае кола.
Нібы ўзнесеныя пякельным ветрам, нібы сапраўды ў вечным Дантавым карагодзе, у штохвілінным сконе і ўзлёце і як быццам у паветры, не адчуваючы нагамі зямлі, імчалі яны.
Віхура, ураган, вецер саміх стагоддзяў на твары. Забыццё розуму і самога сябе. Пекла, вечнае полымя, шалёны вечны палёт самога жыцця.
РАЗДЗЕЛ ХХVІІ ПАГАНСКІ АРКАН
РАЗДЗЕЛ ХХVІІІ ЕЖА ДЗЕЛЯ МУЖЧЫН
РАЗДЗЕЛ ХХІХ ПЯТКА НЕ МАЕ СОРАМУ
— Не ха-чу! — крык захлынуўся ў нейкім булькаценні, змоўк.
Чалавек вытаргнуў нож, ашалела паглядзеў на ўсіх.
— Б-бярыце гэтую пад-длу.
Ён стаяў, хістаючыся, і раптам упаў, нібы яму ўдарылі пад каленкі. Яго аднеслі. Народ стаяў у суровым маўчанні. Ціха-ціха. Пагрозна ціха. І тады рагаты падышоў да падгарэлага крыжа і адным ударам нагі паваліў яго на труп. Узляцеў ураган іскраў.
— Жары… Каб яшчэ з аднаго бандзюгі не зрабілі святога.
Дыван жарынак засыпаў ляжачага. Ускінулася полымя. На яго накідалі яшчэ сушняку. Вакол былі суровыя, амаль безнадзейныя, мядзяныя твары з рэзкімі чорнымі ценямі.
І тут за спінамі людзей, недзе ў цемрыве, пачалі павольна біць барабаны, раўці дуды, уздыхаць бубны. Заспявалі смыкі.
Палілася павольная музыка. Рытм яе ўсё пачашчаўся. У ім было нешта пагрозлівае, д'ябальскае і, аднак, поўнае жыцця, страснае.
Успыхнулі раптам яшчэ два вогнішчы… Яшчэ. Разам з узрастаннем языкоў агню паскараўся тэмп гукаў.
У гэтым рытме было нешта такое заразлівае, што нават Хрыстос з вялікай цяжкасцю падавіў міжвольныя рухі сваіх ног і прымусіў сябе сядзець нерухома.
Усё меншыя рабіліся паўзы, усё больш прыбаўлялася мігатлівага святла. Нагія людзі пачалі павольна пагойдвацца. Натоўп, зачараваны ўсім гэтым, нібы забыў аб жыцці, аб тым, што чакала ў хатах з гною, прыйшоў у рух.
Рукі шукалі другія рукі, спляталіся. Ногі пачалі спачатку павольна, а потым хутчэй і хутчэй папіраць зямлю.
Яшчэ агні… Яшчэ… Усё больш нясцерпнай і д'ябальскай рабілася музыка і ўдары барабанаў. Бубны клікалі, захаплялі, вялі.
І вось пацягнуўся між вогнішчаў чалавечы ланцуг. Наперадзе цягнулі за вялізныя рогі казлоў, і густы казліны мех мяшаўся з чырванню чалавечай скуры.
Дуды… Трубы… Імкненне… Палёт.
Усё хутчэй і хутчэй, у нястрымным карагодзе між агнёў і вакол галоўнага, нахіленыя наперад, імпэтныя. Выгукі, крыкі, сп'яненне.
Рытм стаў невыносны. Ляцелі развеяныя ў неўтаймаваным палёце валасы, мільгалі ногі, рукі, закінутыя твары. Сям-там, не вытрымаўшы экстазу, бегу, шалёнага імкнення, пачыналі падаць людзі. Але ў віхуры, у вінна-крывавым святле, у ярасці і ўтрапенні, у крыках імчала няздольнае спыніцца чалавечае кола.
Нібы ўзнесеныя пякельным ветрам, нібы сапраўды ў вечным Дантавым карагодзе, у штохвілінным сконе і ўзлёце і як быццам у паветры, не адчуваючы нагамі зямлі, імчалі яны.
Віхура, ураган, вецер саміх стагоддзяў на твары. Забыццё розуму і самога сябе. Пекла, вечнае полымя, шалёны вечны палёт самога жыцця.
РАЗДЗЕЛ ХХVІІ ПАГАНСКІ АРКАН
У кожнай рэчы ёсць два бакі. Непатрэбным урыўкам пергаменту можна распаліць камін, а можна і напісаць на ім індульгенцыю, прадаць і купіць за тыя грошы дом з камінам. На пожагу можна смажыць курэй, а можна і ўстраміць яго ў печань гандляру індульгенцыямі. У кожнай рэчы ёсць два бакі, але бачыць іх дасведчаны і абазнаны, астатнія ж глядзяць, як совы на сонца.
Сярэдневяковы ананім
Стоячы тварам да сонца, мой дружа, мачыцца нягожа.
Гесіёд
Ніколі яшчэ дагэтуль не былі яны так блізка да мэты сваіх пошукаў, як у гэты дзень. Ад мястэчка, у якое прыйшлі яны на кірмаш, было да манастыра не больш за дзень упартай, з летняга ўсходу да захаду, хады. Але ведала, што яны ідуць у гэтым напрамку, адна Магдаліна. І яна адначасова радавалася, што хутка скончыцца яе шлях, што яна выкупіць свой грэх, і незразумела тужыла.
Падалі на натоўп гукі храмавага звона. Кірмаш быў як кірмаш. Мянялі, прадавалі, куплялі. Неяк асабліва добра было чуваць пасля той неймавернай, бы ў сне, ночы звычайныя чалавечыя галасы, будзённыя размовы. Апосталы радасна штурхаліся між людзей. Толькі на адным твары, на твары Хрыста, ляжаў пакутны, не ўчарашні і не пазаўчарашні роздум.
Звінелі макітры. Звінелі ўедлівыя жаночыя галасы ад ятак. І нерухома, як ідал, стаяў сярод натоўпу багата апрануты крымчак з шабляй. Чалма вакол паўкруглага, з шыпам, шалома, насурмленыя бровы, пільны позірк пагардлівых халодных вачэй. Малады яшчэ, прыгожы, гарбаносы твар. Каптан стаіць лубам, відавочна, ад паддзетай кальчугі. Нязмерна шырокія ў калашынах аксамітныя шаравары не гнуцца. На нагах — пацёртыя ад страмёнаў саф'янавыя чобаты. Стаіць, нібы нічога яго не абыходзіць.
На самай справе крымчак слухаў. Так сядзіць на кургане па-царску непарушны драпежны сапсан, не зварухнецца і нібы спіць, а сам чуе падземны віск землярыйкі ля падножжа.
Гаварылі два мужыкі. Адзін маладзенькі, празрыста-прыгожы, з авальным іканапісным тварам, акруглым падбароддзем і некароткім носам («Якшы, — сказаў сабе крымчак. — Для Персіі найлепшы быў бы тавар»), другі — пажылы, але моцны яшчэ, з хітрымі вачыма, тонкім кручкаватым носам і сівымі, аж снежнымі, вусамі.
— Гародзенец адзін прыязджаў, — лупэткі маладога былі поўныя наіўным здзіўленнем перад дзівамі Божага свету, — то ён казаў: Хрыстос выйшаў з горада. І вось нібыта гэта якраз яны унь ходзяць па рынку. Вя-алі-кай магутнасці людзі.
— Па рылу непадобна нешта, — сказаў сівавусы. — Мазурыкі, па-мойму.
Татарын агледзеў вачыма апосталаў, паціснуў плячыма. Пайшоў праз натоўп да храма. Людзі расступіліся, убачыўшы страшненькага.
— Бар-раны, — праз зубы сказаў крымчак.
Ён ішоў незалежна, ведаючы, што закон мясцовых гарадоў — за ўсіх чужаземцаў і не дасць іх у крыўду. Ішоў і гуляў канцом аркана, прывязанага да кушака.
Як гаспадар, узняўся па прыступках, увайшоў у прытвор, памкнуўся быў далей, у самы храм. Кустод стаў у яго на дарозе.
— Нельга.
І адразу незалежнасць нібы некуды знікла. Татарын лісліва прыклаў руку да сэрца і схіліўся, адставіўшы шырокі, расплясканы вечнай скачкай, цяжкі азадак.
— З дзвярэй пагляджу, бачка, — маслена ўсміхнуўся крымчак. — Уваходзіць мне сюды скора. Зупсым скора-хутка.
— Аглашэнны, ці што?
— Аглы-лашэнны.
— Ну, глядзі, — з сытай паблажлівасцю сказаў кустод. — Гэта ты правільна. Вера наша сапраўдная, праўдзівая.
Крымчак пачаў прыглядацца да праўдзівай веры.
«Ля ўвахода тоўпяцца з блюдамі, на якіх грошы, са свечкамі, абразкамі, ружанцамі.
Паўсюль прыгожа і добра пахне, але на мурах, супраціўна алаху, падабенства людзей. Колькі ж гэта душ адабралі яны гэтым у жывых?! Нячыстыя!
А унь нехта спаражняе вядзёрную скарбонку».
Вузкія вочы аглядалі залатыя і срэбныя ракі, рызы, аклады ікон, цяжкія срэбныя свяцільнікі. Пасля драпежна перапаўзлі на статуі. У парчы, срэбры і золаце, у каштоўных каменнях. З усіх, нібы вадаспад, льецца золата. Залатыя сэрцы, рукі, ногі, галовы, дзетародныя члены, тулавы, маленькія статуэткі жывёл — кароў, коней, свінняў… Усмешка прабегла па абліччы:
— Бульбд добыра, бачка… Сюды сыкора прыходзіць буду.
Нехта даткнуўся да яго плечука. Крымчак скочыў убок, як вялізны камышовы кот. І супакоіўся, адступіў яшчэ, даў дарогу Хрысту. Той зрабіў быў яшчэ крок і нечакана спыніўся. Да яго цягнулася рука. Густа-карычневая, паплямаваная амаль чорнымі і амаль белымі плямамі, перацягнутая сеткай жыл, чорная і пасечаная ў далоні, нібы кожная пясчынка, перабраная ёю за жыццё, пакінула на ёй свой след.
— Літасцівец, падай, — маліла старая ў рыззі. — Стаю і стаю. Не хапае.
— Дай ёй, Іосія.
Старая радасна зачыкільгала да старасты. Высыпала перад ім прыгаршчу медных шэлегаў.
— Бацюхна, каровачку мне б… Маленькую хаця.
— Тут, родненькая, у цябе на кароўку не стае.
— Час дарагі, — лавіла ягоны позірк. — Пасля аддам.
— Ну вось. От, дурнота бабская!
— Бацюхна, кароўка ж наша памірае. Ляжыць кароўка.
Ненатуральна светлыя, дзіўныя, нібы зачараваныя, глядзелі на гэта паўзверх галоў Хрыстовы вочы.
— Кажу, не стае.
— Б-бацюхна… — старая кульнулася ў ногі.
— Н-ну, добра, — злітаваўся той. — Восенню адробіш. На срэбную. Не тая, вядома, раскоша, але — літасцівы Пан Бог.
Старая паўзла да іконы Маці Божай. Імкнулася паўзці хутчэй, бо надта хацела, каб карова хутчэй устала, але часам спынялася: разумела — непрыстойна. Малады, гожы, уседаравальны твар глядзеў з вышыні на другі твар, зморшчаны, нібы сухі яблык. Старая павесіла сваю мізэрную кароўку якраз ля вялікага пальца нагі «Ціоці».
Вочы Хрыстовы бачылі вадаспад золата… Кароўку, якая самотна пагойдвалася пад ім… Скурчаную старую, што, укленчыўшы, аж калацілася… Твар старасты, які светлымі вачыма глядзеў на ўсё гэта.
Магдаліна схапіла была Хрыста за руку. Той павольна, ледзь не выкруціўшы ёй рук, вызваліўся. І тады яна ў раптоўным жаху адхіснулася ад чалавека, у якога дрыжэлі ноздры.
Юрась пашукаў вачыма. Позірк ягоны ўпаў на валасяны аркан, абвязаны вакол пояса ў крымчака.
— Дай!
— Ны можна. Ны дзеля таго.
— Ты проста не разгледзеў, на што гэта яшчэ прыдатна, — праз зубы адказаў Юрась. — Дай!
Ён таргануў за канец. Татарын шалёна закруціўся, як ваўчок, падсцёбнуты пугай.
— Бачка!
Але аркан ужо разрэзаў паветра. На твары старасты пралёг чырвоны пісяг. Ад удара нагою ўпала стойка. Золата з шоргатам і звонам пацякло пад ногі людзей.
— Памагай Бог, бацька, — басам сказаў Фама. — А і я дапамагу.
Да іх кінуліся былі. Але яны працавалі нагамі і рукамі, бы ўтрапёныя. Змеем свістаў у паветры аркан. Сыпаліся грошы. Храбусцелі, ламаліся пад нагамі свечы.
— Гандляры, навалач! — Вочы Хрыстовы былі белыя ад ярасці. — Гандляры! Што вам ні дай — вярцеп разбойніцкі зробіце. Хрысці іх, Фама! Хрысці ў натуральную веру.
Яны раздавалі выспяткі і аглушальныя поўхі з неймаверным спрытам. Праз вокны, праз дзверы, з прыступак ляцеў, сыпаўся, скатваўся, выў натоўп. Тумаш загнаў старасту ў бабінец, і той, адступаючы, упаў у купель з вадою. Фама даў яму свяцільнікам па галаве.
І здарылася дзіва. Дваіх раз'ятраных выціснулі з храма, рассеялі, пагналі, як хацелі, натоўп гандляроў.
Ля прыступак сядзеў з нявіннай мордай Раввуні і часам бліскавічна высоўваў наперад нагу: ставіў падножкі тым, што беглі. Пераважна тоўстым. Некаторых ён паспяваў яшчэ, падчас іхняга падзення, копнуць ступаком у азадак.
Хрыстос адкінуў аркан.
…Перад храмам стаяў аслупянелы народ і глядзеў, як чалавек сыпле ў далоні старой залатых коней, кароў, свінняў… Крымчак убаку трымаў свой аркан і здзіўлена глядзеў на старую, на золата, на шкаляра.
— Бабуля, бедная. На, купі каровы, купі ўсё. Ніхто нам, бедным, не паможа. Брэшуць усе. Брэшуць усе на свеце. Брэшуць.
Малады асцярожна сціснуў сівавусаму локаць:
— Кажаш — мазурык?… А я думаю — праўду казалі. Бог прыйшоў. Бог. Мы людзі бітыя. Ніхто, акрамя Бога, не пашкадаваў бы, не ратаваў. Я іх ведаю.
Татарын, пачуўшы гэта, пачаў павольна штурхацца праз натоўп да свайго каня… Ускочыў… Пусціў каня ў намёт, прэч ад храма.
Юрась закрыў далонямі вочы. Усё — ад кабылы, на якой ён ляжаў, ад вогнішчаў, ад чорнай імшы і да гэтай хвіліны бою, — усё гэта перапоўніла яго. Ён не хацеў, не мог глядзець на белы свет. Пасля яго ўразіла цішыня. Павольна спаўзлі з вачэй пальцы.
Людзі стаялі на каленях.
Сярэдневяковы ананім
Стоячы тварам да сонца, мой дружа, мачыцца нягожа.
Гесіёд
Ніколі яшчэ дагэтуль не былі яны так блізка да мэты сваіх пошукаў, як у гэты дзень. Ад мястэчка, у якое прыйшлі яны на кірмаш, было да манастыра не больш за дзень упартай, з летняга ўсходу да захаду, хады. Але ведала, што яны ідуць у гэтым напрамку, адна Магдаліна. І яна адначасова радавалася, што хутка скончыцца яе шлях, што яна выкупіць свой грэх, і незразумела тужыла.
Падалі на натоўп гукі храмавага звона. Кірмаш быў як кірмаш. Мянялі, прадавалі, куплялі. Неяк асабліва добра было чуваць пасля той неймавернай, бы ў сне, ночы звычайныя чалавечыя галасы, будзённыя размовы. Апосталы радасна штурхаліся між людзей. Толькі на адным твары, на твары Хрыста, ляжаў пакутны, не ўчарашні і не пазаўчарашні роздум.
Звінелі макітры. Звінелі ўедлівыя жаночыя галасы ад ятак. І нерухома, як ідал, стаяў сярод натоўпу багата апрануты крымчак з шабляй. Чалма вакол паўкруглага, з шыпам, шалома, насурмленыя бровы, пільны позірк пагардлівых халодных вачэй. Малады яшчэ, прыгожы, гарбаносы твар. Каптан стаіць лубам, відавочна, ад паддзетай кальчугі. Нязмерна шырокія ў калашынах аксамітныя шаравары не гнуцца. На нагах — пацёртыя ад страмёнаў саф'янавыя чобаты. Стаіць, нібы нічога яго не абыходзіць.
На самай справе крымчак слухаў. Так сядзіць на кургане па-царску непарушны драпежны сапсан, не зварухнецца і нібы спіць, а сам чуе падземны віск землярыйкі ля падножжа.
Гаварылі два мужыкі. Адзін маладзенькі, празрыста-прыгожы, з авальным іканапісным тварам, акруглым падбароддзем і некароткім носам («Якшы, — сказаў сабе крымчак. — Для Персіі найлепшы быў бы тавар»), другі — пажылы, але моцны яшчэ, з хітрымі вачыма, тонкім кручкаватым носам і сівымі, аж снежнымі, вусамі.
— Гародзенец адзін прыязджаў, — лупэткі маладога былі поўныя наіўным здзіўленнем перад дзівамі Божага свету, — то ён казаў: Хрыстос выйшаў з горада. І вось нібыта гэта якраз яны унь ходзяць па рынку. Вя-алі-кай магутнасці людзі.
— Па рылу непадобна нешта, — сказаў сівавусы. — Мазурыкі, па-мойму.
Татарын агледзеў вачыма апосталаў, паціснуў плячыма. Пайшоў праз натоўп да храма. Людзі расступіліся, убачыўшы страшненькага.
— Бар-раны, — праз зубы сказаў крымчак.
Ён ішоў незалежна, ведаючы, што закон мясцовых гарадоў — за ўсіх чужаземцаў і не дасць іх у крыўду. Ішоў і гуляў канцом аркана, прывязанага да кушака.
Як гаспадар, узняўся па прыступках, увайшоў у прытвор, памкнуўся быў далей, у самы храм. Кустод стаў у яго на дарозе.
— Нельга.
І адразу незалежнасць нібы некуды знікла. Татарын лісліва прыклаў руку да сэрца і схіліўся, адставіўшы шырокі, расплясканы вечнай скачкай, цяжкі азадак.
— З дзвярэй пагляджу, бачка, — маслена ўсміхнуўся крымчак. — Уваходзіць мне сюды скора. Зупсым скора-хутка.
— Аглашэнны, ці што?
— Аглы-лашэнны.
— Ну, глядзі, — з сытай паблажлівасцю сказаў кустод. — Гэта ты правільна. Вера наша сапраўдная, праўдзівая.
Крымчак пачаў прыглядацца да праўдзівай веры.
«Ля ўвахода тоўпяцца з блюдамі, на якіх грошы, са свечкамі, абразкамі, ружанцамі.
Паўсюль прыгожа і добра пахне, але на мурах, супраціўна алаху, падабенства людзей. Колькі ж гэта душ адабралі яны гэтым у жывых?! Нячыстыя!
А унь нехта спаражняе вядзёрную скарбонку».
Вузкія вочы аглядалі залатыя і срэбныя ракі, рызы, аклады ікон, цяжкія срэбныя свяцільнікі. Пасля драпежна перапаўзлі на статуі. У парчы, срэбры і золаце, у каштоўных каменнях. З усіх, нібы вадаспад, льецца золата. Залатыя сэрцы, рукі, ногі, галовы, дзетародныя члены, тулавы, маленькія статуэткі жывёл — кароў, коней, свінняў… Усмешка прабегла па абліччы:
— Бульбд добыра, бачка… Сюды сыкора прыходзіць буду.
Нехта даткнуўся да яго плечука. Крымчак скочыў убок, як вялізны камышовы кот. І супакоіўся, адступіў яшчэ, даў дарогу Хрысту. Той зрабіў быў яшчэ крок і нечакана спыніўся. Да яго цягнулася рука. Густа-карычневая, паплямаваная амаль чорнымі і амаль белымі плямамі, перацягнутая сеткай жыл, чорная і пасечаная ў далоні, нібы кожная пясчынка, перабраная ёю за жыццё, пакінула на ёй свой след.
— Літасцівец, падай, — маліла старая ў рыззі. — Стаю і стаю. Не хапае.
— Дай ёй, Іосія.
Старая радасна зачыкільгала да старасты. Высыпала перад ім прыгаршчу медных шэлегаў.
— Бацюхна, каровачку мне б… Маленькую хаця.
— Тут, родненькая, у цябе на кароўку не стае.
— Час дарагі, — лавіла ягоны позірк. — Пасля аддам.
— Ну вось. От, дурнота бабская!
— Бацюхна, кароўка ж наша памірае. Ляжыць кароўка.
Ненатуральна светлыя, дзіўныя, нібы зачараваныя, глядзелі на гэта паўзверх галоў Хрыстовы вочы.
— Кажу, не стае.
— Б-бацюхна… — старая кульнулася ў ногі.
— Н-ну, добра, — злітаваўся той. — Восенню адробіш. На срэбную. Не тая, вядома, раскоша, але — літасцівы Пан Бог.
Старая паўзла да іконы Маці Божай. Імкнулася паўзці хутчэй, бо надта хацела, каб карова хутчэй устала, але часам спынялася: разумела — непрыстойна. Малады, гожы, уседаравальны твар глядзеў з вышыні на другі твар, зморшчаны, нібы сухі яблык. Старая павесіла сваю мізэрную кароўку якраз ля вялікага пальца нагі «Ціоці».
Вочы Хрыстовы бачылі вадаспад золата… Кароўку, якая самотна пагойдвалася пад ім… Скурчаную старую, што, укленчыўшы, аж калацілася… Твар старасты, які светлымі вачыма глядзеў на ўсё гэта.
Магдаліна схапіла была Хрыста за руку. Той павольна, ледзь не выкруціўшы ёй рук, вызваліўся. І тады яна ў раптоўным жаху адхіснулася ад чалавека, у якога дрыжэлі ноздры.
Юрась пашукаў вачыма. Позірк ягоны ўпаў на валасяны аркан, абвязаны вакол пояса ў крымчака.
— Дай!
— Ны можна. Ны дзеля таго.
— Ты проста не разгледзеў, на што гэта яшчэ прыдатна, — праз зубы адказаў Юрась. — Дай!
Ён таргануў за канец. Татарын шалёна закруціўся, як ваўчок, падсцёбнуты пугай.
— Бачка!
Але аркан ужо разрэзаў паветра. На твары старасты пралёг чырвоны пісяг. Ад удара нагою ўпала стойка. Золата з шоргатам і звонам пацякло пад ногі людзей.
— Памагай Бог, бацька, — басам сказаў Фама. — А і я дапамагу.
Да іх кінуліся былі. Але яны працавалі нагамі і рукамі, бы ўтрапёныя. Змеем свістаў у паветры аркан. Сыпаліся грошы. Храбусцелі, ламаліся пад нагамі свечы.
— Гандляры, навалач! — Вочы Хрыстовы былі белыя ад ярасці. — Гандляры! Што вам ні дай — вярцеп разбойніцкі зробіце. Хрысці іх, Фама! Хрысці ў натуральную веру.
Яны раздавалі выспяткі і аглушальныя поўхі з неймаверным спрытам. Праз вокны, праз дзверы, з прыступак ляцеў, сыпаўся, скатваўся, выў натоўп. Тумаш загнаў старасту ў бабінец, і той, адступаючы, упаў у купель з вадою. Фама даў яму свяцільнікам па галаве.
І здарылася дзіва. Дваіх раз'ятраных выціснулі з храма, рассеялі, пагналі, як хацелі, натоўп гандляроў.
Ля прыступак сядзеў з нявіннай мордай Раввуні і часам бліскавічна высоўваў наперад нагу: ставіў падножкі тым, што беглі. Пераважна тоўстым. Некаторых ён паспяваў яшчэ, падчас іхняга падзення, копнуць ступаком у азадак.
Хрыстос адкінуў аркан.
…Перад храмам стаяў аслупянелы народ і глядзеў, як чалавек сыпле ў далоні старой залатых коней, кароў, свінняў… Крымчак убаку трымаў свой аркан і здзіўлена глядзеў на старую, на золата, на шкаляра.
— Бабуля, бедная. На, купі каровы, купі ўсё. Ніхто нам, бедным, не паможа. Брэшуць усе. Брэшуць усе на свеце. Брэшуць.
Малады асцярожна сціснуў сівавусаму локаць:
— Кажаш — мазурык?… А я думаю — праўду казалі. Бог прыйшоў. Бог. Мы людзі бітыя. Ніхто, акрамя Бога, не пашкадаваў бы, не ратаваў. Я іх ведаю.
Татарын, пачуўшы гэта, пачаў павольна штурхацца праз натоўп да свайго каня… Ускочыў… Пусціў каня ў намёт, прэч ад храма.
Юрась закрыў далонямі вочы. Усё — ад кабылы, на якой ён ляжаў, ад вогнішчаў, ад чорнай імшы і да гэтай хвіліны бою, — усё гэта перапоўніла яго. Ён не хацеў, не мог глядзець на белы свет. Пасля яго ўразіла цішыня. Павольна спаўзлі з вачэй пальцы.
Людзі стаялі на каленях.
РАЗДЗЕЛ ХХVІІІ ЕЖА ДЗЕЛЯ МУЖЧЫН
Року таго ж… маючы вожа дарог, ведама Марлора імем… уварваўся і, пабіўшы людзей, што (кожнае) чалавечае места да кгрунту спаліў…
«Кроніка Белай Русі»
Хто не есць свежага мяса і не п'е свежай крыві — таго паляўнічага класці і аброццю з бляхамі або і нагаем добрым сыпаць у тое самае месца, каб ведаў і прывучаўся.
Статут сакольнічага шляху
Татарын імчаў нагім полем, як шалёны. Двойчы перасядаў ужо на заводнага каня, даючы магчымасць другому адпачыць.
Вакол было бязлюддзе. Ані душы. Колькі вокам сягнуць, нідзе не было відно ані чалавека. Толькі луналі недзе наперадзе, магчыма над нейкім ярам, крумкачы. Кружлялі чорнымі чаінкамі, але не сядалі — нешта трывожыла іх.
Крымчак падумаў, узяў трохі правей і пад'ехаў да спадзістага адрожка. Дном ягоным скаціўся ў яр.
Ніхто б не мог нават і падумаць, што мёртвае бязлюддзе можа быць такое падманлівае.
…Яр, наколькі вокам можна было акінуць да павароткі, на вярсту і напэўна яшчэ далей, быў набіты людзьмі. Стаялі нерассядланыя, калманогія конікі простых воінаў, елі сухую канюшыну арабскія скакуны сотнікаў. У большасці коней былі на нагах аўчынныя макасіны, а на храпах — перавязкі.
Сядзелі і з усходняй непарушальнай цярплівасцю чакалі людзі. Ля кожнага дзесятка і сотні тырчалі ўторкнутыя ў зямлю бунчукі, падпёртыя круглымі шчытамі. Блішчэлі сталь дзід і срэбныя піхвы крывых татарскіх шабляў.
З глыбокай катлавіны, выкручанай, відаць, весняй вадою, высіліся бакі, гарбатая спіна і лабастая галава велічэзнага слана. Змаршчакаватая скура ягоная была, як зямля ў засуш. Цемнаскуры пагоншчык-індыянін вохраю і кармінам наводзіў вакол ягоных вочак застрашлівыя, жоўта-барвяныя вачніцы. Зброя пагоншчыка — востры анк — і зброя слана — адпаліраваны, таўшчынёю ў руку ля пляча і даўжынёю ў два сажні ланцуг — ляжалі ўбаку. Слон уздыхаў.
Крымчак спешыўся і куцалапа павалюхаў да невысокага белага шатра, каля якога сядзеў на кашме мажны, яшчэ не стары татарын. Сядзеў нерухома, як бажок, глядзеў нібы праз таго, хто падыходзіў.
Малады даволі нядбала схіліўся перад ім:
— Бацьку майму, цёмніку, хану Марлоры звесць. Добрая звесць.
Толькі тут ля вачэй татарына склалася сетка ўсмешлівых зморшчын. Прадубленая ўсімі вятрамі і сонцамі скура ля рота і рэдкіх вусоў прыйшла ў рух:
— Увесь дзень скакаў, сын мой, першародны Сялім-мурза?
— Спяшаўся, бацька мой.
— Дай мне, Сялім, — сказаў стары хан.
Сын адкінуў потнік са спіны свайго ўспененага каня, дастаў з-пад сядла тонкі і вялікі, далоні на чатыры, скрыль сырога цёмнага мяса. Працягнуў.
— Ты заўсёды падумаеш аб бацьку, сынок.
— А як? Тры дні і тры ночы сядзець тут і не бачыць гэтага ў вочы.
Каніна была смачная. Уся змачаленая і адбітая за дзень скачкі, цёмная ад добрага конскага поту і прапахлая ім. Няма на свеце лепшага паху, чым пах конскага поту, гэта ведаюць усе… Хан еў.
— Сядай, сын. Нічога няма смачнейшага пад небам Алаха за такое вось мяса. Натрудзіцца за дзень. Пахне палыном, стэпам ля блакітных узгоркаў, дзе пасвяцца нашы табуны.
— Ежа дзеля мужчын, о мой бацька.
— Дык вось, кажы, Сялім-мурза.
Малады нібы амыў далонямі твар. Мяккая, кашэчая грацыя была ў няспешных ягоных руках.
— Край багаты, о айцец. — Вусны ягоныя, калі ён загаварыў, склаліся, нібы для пацалунка. — Але ў простых хатах, як заўсёды тут, можна браць ці не адных толькі рабоў. І яны рахманыя, бо дазваляюць сваім мулам, нават не воінам, браць у сябе амаль усё… Жывуць тут беларусы, трохі іудзеяў і нават татары, узятыя ў палон яшчэ ў часы Бату і пазней.
— Гэтых знішчыць, — сказаў хан. — Убраць з гэтага свету. Гэта будзе лепей дзеля іх. Магаметанін, па закону прарока, павінен аддаваць перавагу смерці перад палонам. Яны ўжо не мужчыны.
— Грэх.
— Прымусь іх забіваць няверных. Пасля няверныя заб'юць іх. Тады нашы трапяць у рай за забойства хрысціянскіх сабак, а хрысціянскія сабакі пойдуць у эдэм да свайго Бога, бо той загадаў ім знішчаць няверных.
Марлора засмяяўся свайму жарту.
— Усім будзе якшы.
— Усё золата маюць яны ў іхніх мячэцях. Добра гэта зрабілі яны дзеля нас… Варта п'е. Ханы — журботныя галавою.
— Ханы ў іх заўсёды журботныя галавою.
— Крэпасці недагледжаныя. Вельмі проста будзе прайсціся ступою гневу і жаху па кіліме іхняй пакорлівасці, ператварыць іхнюю зямлю ў попел адчаю і размятаць яго нашымі арканамі.
Марлора аддзёр кавалак мяса і запхнуў яго ў рот сыну, які прыплюшчыў дзеля гэтага вочы і па-гусінаму выцягнуў шыю.
— За добрыя звесці. Ідзі ў Га-ро-ды-ну. Скажы — не будзе ясаку, не будзе рабоў, не будзе золата, не будзе саф'яну, славутага ў гэтай зямлі, мы вырабім саф'ян з іхняй шкуры.
— Ёсць і сумнае, — сказаў мурза. — У іх… толькі што… Толькі што ў іх аб'явіўся і сышоў на зямлю іхні Бог. Іса бен Марыям-мн, Іса Кірысту.
— Ты бачыў? — непачціва спытаў хан.
— Як цябе. Ён узяў у мяне аркан. Разам з адным сваім прарокам ён разагнаў гэтым арканам цэлы натоўп. Хто яшчэ можа такое?
— Б-бог, — хан мацаў аркан. — Няма Бога, акрамя алаха. Але памятай, нават Бату пазбягаў бурыць шатры чужых багоў. Мала што! Гэт-та можа несці вецер небяспекі. Калі сутыкнёмся — Бога браць першага. Нават калі наперадзе бой… Скачы ў Га-ро-ды-ну, сын.
Сялім ускінуўся на каня. Хан усміхнуўся яму:
— Гаворка гаворкай, пасольства пасольствам і ясак ясакам. Але я думаю: нам няма чаго марудзіць. Жах — харошы памочнік. А дадуць згоду на даніну — мы спынім тады.
— Згода.
І, калі мурза крануў з месца, хан пляснуў у далоні:
— Збор!
Глуха заракаталі бубны. Стан прыйшоў у рух.
«Кроніка Белай Русі»
Хто не есць свежага мяса і не п'е свежай крыві — таго паляўнічага класці і аброццю з бляхамі або і нагаем добрым сыпаць у тое самае месца, каб ведаў і прывучаўся.
Статут сакольнічага шляху
Татарын імчаў нагім полем, як шалёны. Двойчы перасядаў ужо на заводнага каня, даючы магчымасць другому адпачыць.
Вакол было бязлюддзе. Ані душы. Колькі вокам сягнуць, нідзе не было відно ані чалавека. Толькі луналі недзе наперадзе, магчыма над нейкім ярам, крумкачы. Кружлялі чорнымі чаінкамі, але не сядалі — нешта трывожыла іх.
Крымчак падумаў, узяў трохі правей і пад'ехаў да спадзістага адрожка. Дном ягоным скаціўся ў яр.
Ніхто б не мог нават і падумаць, што мёртвае бязлюддзе можа быць такое падманлівае.
…Яр, наколькі вокам можна было акінуць да павароткі, на вярсту і напэўна яшчэ далей, быў набіты людзьмі. Стаялі нерассядланыя, калманогія конікі простых воінаў, елі сухую канюшыну арабскія скакуны сотнікаў. У большасці коней былі на нагах аўчынныя макасіны, а на храпах — перавязкі.
Сядзелі і з усходняй непарушальнай цярплівасцю чакалі людзі. Ля кожнага дзесятка і сотні тырчалі ўторкнутыя ў зямлю бунчукі, падпёртыя круглымі шчытамі. Блішчэлі сталь дзід і срэбныя піхвы крывых татарскіх шабляў.
З глыбокай катлавіны, выкручанай, відаць, весняй вадою, высіліся бакі, гарбатая спіна і лабастая галава велічэзнага слана. Змаршчакаватая скура ягоная была, як зямля ў засуш. Цемнаскуры пагоншчык-індыянін вохраю і кармінам наводзіў вакол ягоных вочак застрашлівыя, жоўта-барвяныя вачніцы. Зброя пагоншчыка — востры анк — і зброя слана — адпаліраваны, таўшчынёю ў руку ля пляча і даўжынёю ў два сажні ланцуг — ляжалі ўбаку. Слон уздыхаў.
Крымчак спешыўся і куцалапа павалюхаў да невысокага белага шатра, каля якога сядзеў на кашме мажны, яшчэ не стары татарын. Сядзеў нерухома, як бажок, глядзеў нібы праз таго, хто падыходзіў.
Малады даволі нядбала схіліўся перад ім:
— Бацьку майму, цёмніку, хану Марлоры звесць. Добрая звесць.
Толькі тут ля вачэй татарына склалася сетка ўсмешлівых зморшчын. Прадубленая ўсімі вятрамі і сонцамі скура ля рота і рэдкіх вусоў прыйшла ў рух:
— Увесь дзень скакаў, сын мой, першародны Сялім-мурза?
— Спяшаўся, бацька мой.
— Дай мне, Сялім, — сказаў стары хан.
Сын адкінуў потнік са спіны свайго ўспененага каня, дастаў з-пад сядла тонкі і вялікі, далоні на чатыры, скрыль сырога цёмнага мяса. Працягнуў.
— Ты заўсёды падумаеш аб бацьку, сынок.
— А як? Тры дні і тры ночы сядзець тут і не бачыць гэтага ў вочы.
Каніна была смачная. Уся змачаленая і адбітая за дзень скачкі, цёмная ад добрага конскага поту і прапахлая ім. Няма на свеце лепшага паху, чым пах конскага поту, гэта ведаюць усе… Хан еў.
— Сядай, сын. Нічога няма смачнейшага пад небам Алаха за такое вось мяса. Натрудзіцца за дзень. Пахне палыном, стэпам ля блакітных узгоркаў, дзе пасвяцца нашы табуны.
— Ежа дзеля мужчын, о мой бацька.
— Дык вось, кажы, Сялім-мурза.
Малады нібы амыў далонямі твар. Мяккая, кашэчая грацыя была ў няспешных ягоных руках.
— Край багаты, о айцец. — Вусны ягоныя, калі ён загаварыў, склаліся, нібы для пацалунка. — Але ў простых хатах, як заўсёды тут, можна браць ці не адных толькі рабоў. І яны рахманыя, бо дазваляюць сваім мулам, нават не воінам, браць у сябе амаль усё… Жывуць тут беларусы, трохі іудзеяў і нават татары, узятыя ў палон яшчэ ў часы Бату і пазней.
— Гэтых знішчыць, — сказаў хан. — Убраць з гэтага свету. Гэта будзе лепей дзеля іх. Магаметанін, па закону прарока, павінен аддаваць перавагу смерці перад палонам. Яны ўжо не мужчыны.
— Грэх.
— Прымусь іх забіваць няверных. Пасля няверныя заб'юць іх. Тады нашы трапяць у рай за забойства хрысціянскіх сабак, а хрысціянскія сабакі пойдуць у эдэм да свайго Бога, бо той загадаў ім знішчаць няверных.
Марлора засмяяўся свайму жарту.
— Усім будзе якшы.
— Усё золата маюць яны ў іхніх мячэцях. Добра гэта зрабілі яны дзеля нас… Варта п'е. Ханы — журботныя галавою.
— Ханы ў іх заўсёды журботныя галавою.
— Крэпасці недагледжаныя. Вельмі проста будзе прайсціся ступою гневу і жаху па кіліме іхняй пакорлівасці, ператварыць іхнюю зямлю ў попел адчаю і размятаць яго нашымі арканамі.
Марлора аддзёр кавалак мяса і запхнуў яго ў рот сыну, які прыплюшчыў дзеля гэтага вочы і па-гусінаму выцягнуў шыю.
— За добрыя звесці. Ідзі ў Га-ро-ды-ну. Скажы — не будзе ясаку, не будзе рабоў, не будзе золата, не будзе саф'яну, славутага ў гэтай зямлі, мы вырабім саф'ян з іхняй шкуры.
— Ёсць і сумнае, — сказаў мурза. — У іх… толькі што… Толькі што ў іх аб'явіўся і сышоў на зямлю іхні Бог. Іса бен Марыям-мн, Іса Кірысту.
— Ты бачыў? — непачціва спытаў хан.
— Як цябе. Ён узяў у мяне аркан. Разам з адным сваім прарокам ён разагнаў гэтым арканам цэлы натоўп. Хто яшчэ можа такое?
— Б-бог, — хан мацаў аркан. — Няма Бога, акрамя алаха. Але памятай, нават Бату пазбягаў бурыць шатры чужых багоў. Мала што! Гэт-та можа несці вецер небяспекі. Калі сутыкнёмся — Бога браць першага. Нават калі наперадзе бой… Скачы ў Га-ро-ды-ну, сын.
Сялім ускінуўся на каня. Хан усміхнуўся яму:
— Гаворка гаворкай, пасольства пасольствам і ясак ясакам. Але я думаю: нам няма чаго марудзіць. Жах — харошы памочнік. А дадуць згоду на даніну — мы спынім тады.
— Згода.
І, калі мурза крануў з месца, хан пляснуў у далоні:
— Збор!
Глуха заракаталі бубны. Стан прыйшоў у рух.
РАЗДЗЕЛ ХХІХ ПЯТКА НЕ МАЕ СОРАМУ
І тады гэты паршывы нечасцівец склікаў да сябе — таемна і пад покрывам цемры — яшчэ дзесяцёх, чые імёны хай не апаганяць вашага слыху.
Усходняя казка
Усяго праз два дні гэты самы грукат нясцерпна рассыпаўся над дамамі і вуліцамі Гародні. Нясцерпна, хаця тут яго вывяргалі ўсяго два барабаны і з дзесятак бубнаў у руках варты.
Гук быў нясцерпны, таму што вялікая, мёртвая цішыня стаяла на поўных народам вуліцах горада.
Ішлі пасланцы ад крымчакоў, а гэта азначала, што і сама арда недзе тут і ўжо льецца кроў, ляскаюць, бразгочуць мячы, свісцяць арканы і лямант стаіць у паветры.
З жахам глядзелі на чужынцаў дзеці, з бязмернай агідаю жанчыны, з гневам — бо хто ж іх калі-небудзь зваў на Белую Русь — мужыкі і мяшчане.
Што праўда, татар прымусілі спешыцца яшчэ на Малой Скідзельскай, але ім пакінулі ўсё, нават бубны. І вось пабедныя, варварскія гукі чужой музыкі, той, якую памежныя людзі снілі нават уначы, агалошвалі Ростань, пасля Старую вуліцу, пасля Стары рынак. Ніхто не папярэдзіў аб з'яўленні крымчакоў ні раду, ні нават духоўны суд, што якраз сядзеў у палацавай царкве, у першым усходнім нефе замка. Татарын загадаў тысячніку Карнілу не цягнуць гадзінамі і днямі, калі не хоча, каб ягоная тысяча сустрэлася з цьмою, а адразу весці яго «да ўладароў». Іначай будзе горш. Кожная хвіліна — лішняе спаленае сяло.
І Карніла вырашыў весці мурзу на сваю адказнасць.
Ударалі, грукаталі бубны. І ішоў, валюхаючыся, паперадзе сваёй дзікай вобразам варты пасыльны татарын. Ногі ў ботах з загнутымі насамі ўпэўнена папіралі зямлю. Адна рука — на эфесе, другая — абаранкам на тугіх вітках аркана. Галава закінута, вочы глядзяць зверху ўніз. І нахабна, пагардліва ўсміхаецца рот.
Толькі аднойчы вытрымка здрадзіла яму. Убачыў залатыя кісці рук і даўжэзныя вусы Ціхона, і яны так уразілі яго, што ён засмяяўся і ўхапіўся за іх, нібы дзіця за цацку.
— Доб-ры баран. Мой будыш!
Сябры кінуліся былі на крымчака. Гіаў развярнуўся быў, каб даць. Вястун узняў молат. Але тут замкавая варта, якая суправаджала пасланцоў, выставіла дзіды і гізаўры.
— Вы што, хамы? — спытаў тысячнік. — Пасла?!
…А славуты гародзенскі сінкліт сядзеў між тым у паўночным прытворы дварцовай царквы і анічога не ведаў пра нечаканую «радасць», якую рыхтаваў яму лёс.
Перад пачцівымі і высакароднымі раснікамі стаяў ганец, запылены да таго, што здавалася, нібы ён усё жыццё дагэтуль пражыў на млыне. І вось яго выцягнулі адтуль і, сяк-так пачысціўшы (бракавала часу), даслалі з даручэннем.
— Трэба пахваліць вашу службу, — вельмі ціха сказаў Лотр Фларыяну Басяцкаму. — І як вашы галубы?
— Прыляцелі, — змрочна сказаў праезуіт.
— Цікава, — сказаў Лотр. — Цікава было б ведаць, чаму вы ўважылі за лепшае ўвесці нас у зман наконт таго, што ўсё добра, пакінуўшы пры сабе весткі аб падзеях у Наваградку, аб спробе перашкодзіць святой службе, аб тым, што знік генеральны камісарый і што ў знікненні гэтым, магчыма, таксама вінаваты яны? Урэшце аб апошніх падзеях… Гэта была ваша ідэя з галубамі?… Вы штосьці ўжылі?
— Ужыў, — змрочна сказаў мніх-каплан.
— Цікава было б ведаць, што?
— Я ўжыў гэтых галубоў. Смажаных у масле. Памятаеце? Вы яшчэ памаглі мне іх ужываць. Было смачна. Магу таксама нагадаць, што была серада.
Кардынал папярхнуўся.
— Калі ласка, — амаль бязгучна сказаў ён, — маўчыце.
— Чаго мне маўчаць, калі не маўчыце вы?
— Але ж…
Твар каплана абцягнуўся скурай. Бязлітасна і жорстка ён сказаў:
— Галубы вярнуліся без запісак.
— Можа…
— Усе тры галубы вярнуліся без запісак, — паўтарыў мніх.
— Магдаліна? — узняў Лотр непаразумелыя вочы.
— А вось гэта ўжо была ваша ідэя, — зваліў правіну на кардынала дамініканец. — Я толькі выказаў меркаванне «а можа». І тут вы ўхапіліся за яго, як клірык за бутэльку, як папа Аляксандр VІ за ўласную дачку, як п'яны за плот…
— Хопіць, — сказаў Лотр. — Давайце дзейнічаць.
Фларыян Басяцкі кашлянуў і ласкава звярнуўся да ганца:
— Дык што ж гэта ты нам такое сказаў? Як гэта гандляроў разагнаў?! Як дазволілі?
І тут уставіў свае тры грошы Рыгор Гародзенскі, у міру Гіляр Балвановіч:
— Самі казалі: «махляр», «бяспечны».
— Быў бяспечны, — сказаў мніх. — Быў.
— Гаворыш чорт ведае што, — сказаў біскуп Камар. — Гэта што ж будзе, калі кожны вось так, у храм? Разважаць трэба. — «Брыда перад Богам — чалавек разважлівы», — як заўсёды, ні з пушчы ні з поля падаў голас войт.
Ганец пакутліва баяўся прынесеных кепскіх вестак.
— Айцы, — сказаў ён, — і гэта яшчэ не ўсё. Яшчэ кажуць, нібы заўважылі татар. Татары ідуць.
— Змоўч! — успыліў Лотр. — «Нібы-ы», «нібы-ы». Татары прыйшлі і пойдуць. А той, хто замахваецца на народныя святыні, гэта табе не татары?
Варухнуўся ў цёмным куту бурмістр Юстын. Расплюшчыў вочы. Хацеў быў сказаць, але толькі злосна падумаў:
«Ясна, чаму вы так. Вас нават у рабы не возьмуць па поўнай няздатнасці, няробы. То вам што?!»
І зноў пад скобкаю валасоў згаснулі вуголлі ягоных вачэй.
— Ты разумееш, на якія асновы ён замахнуўся?! — пабарвавеў Лотр.
Невядома, чым бы ўсё гэта скончылася для ганца, каб не пачуліся на пераходах крокі, нейкія прыглушаныя ўдары і бразгат. Усе насцеражыліся. Пачулася нешта накшталт пералаю. Карнілаў голас угаворваў кагосьці трохі пачакаць. Пасля тысячнік увайшоў, але не паспелі яны спытаць у яго, што здарылася, як з грукатам адчыніліся дзверы. Лінула ў царкву дзікая какафонія гукаў. Бубны аж захлыналіся ў бразганні і гулкіх ударах.
Мурза Сялім увайшоў на напаўсагнутых нагах, бязгучна, як кот, і адначасова нахабна. Таргануў тысячніка за нос на знак таго, што ўсё ж паставіў на сваім.
Агледзеў царкву. Здзёр дарогаю з іконы бясцэнныя «абяцаныя» каралі з рубінаў, пацмокаў языком і запхнуў у запазуху.
Пасля асцярожна падышоў да «врат», прыслухаўся, ударам нагі расчыніў іх. Агледзеў бегаючымі вачыма.
— Што? — рэзка спытаў у талмача.
— Прастол.
Мурза нібы ўспамінаў нешта. Пасля ўсміхнуўся высакамерна і ўскінуў галаву:
— Прастол. Сыдзець тут хачу.
І сеў.
— Мыня слухай, уладары Га-ро-ды-на. Кіназ Джыкамон няма — вы кіназ… Ваш адказ… што трэба аддасцё — татар не пойдуць. Што трэба не дасцё — татар пойдуць. І пыл ад Гародына дасягне неба. І смурод ад гэтай зямлі дасягне неба. Белы кіназтва — будзе кара, чорны кіназтва.
У адказ лягло маўчанне. На тварах людзей у прытворы нельга было нічога прачытаць. У вачах людзей з варты ясна чыталіся абраза, невымоўная агіда, жах і гнеў.
Мурза выцягнуў вусны, нібы для пацалунка, узняў руку, сціснутую ў кулак, і павольна пачаў адгінаць пальцы. Адзін за адным.
— Залатых чатыры цьмы, па адным на воіна, бо сорак тысяч нас. Рабоў чатыры цьмы — на кожнага воіна раб. І цьма рабоў — мурзам і хану. І дзве цьмы залатых — мурзам і хану… І коней — чатыры і чатыры цьмы. І быдла — чатыры і чатыры цьмы. — Ён паказаў на аклады. — І золата яшчэ вось такога чатыры гарбы, бо яно блішчыць.
— Мы не з багатых, — сказаў Лотр. — І ў сціплай беднасці жывём.
— Твар твой — пятка, што не мае сораму, — выскаліўся крымчак. — Таму што не чырванее пятка. Што маніш? Глядзі!
Па мурах, іконах, статуях плыло золата. Уладары маўчалі. Сялім павольна выцягваў шаблю з піхваў. Яна выпаўзала з іх амаль нябачнымі рыўцамі, як змяя.
— Імгненне кожнае прыбаўляе да вашай даніны. Я вырву шаблю, і што тады ўратуе вас?… Імгненне кожнае прыбаўляе… Бо татары — пайшлі!
І такая нахабная сіла была ў гэтым голасе і ў павольным выпаўзанні сталі, што ўсе нібы пачулі далёкае гіканне, несамавіты гул бубнаў, рыданні вярблюдаў і аслоў і шалёны пошчак капытоў нялічанай арды.
Шабля выпаўзла амаль да канца.
— Дан, — выскаліўся мурза. — Дан давай — жыць будзеш.
Людзі ў прытворы пераглянуліся. І тут Басяцкі ласкава, з адчуваннем сваёй годнасці ўзняў руку:
— Стой.
Мурза ўсміхнуўся і з ляскам закінуў шаблю назад у піхвы.
— Не пагражай нам, мурза. Мы досыць моцныя, каб растаптаць вас.
Варта ля дзвярэй ускінула галовы.
— І калі мы ўсё ж дамо табе тое, аб чым просіш, то не з боязі, — плоскія вочы смяяліся, — а таму, што так загадвае нам наш Бог. Сказана бо ў Мацея: «І хто захоча судзіцца з табою і ўзяць у цябе сарочку — аддай яму і верхнюю вопратку».
Усходняя казка
Усяго праз два дні гэты самы грукат нясцерпна рассыпаўся над дамамі і вуліцамі Гародні. Нясцерпна, хаця тут яго вывяргалі ўсяго два барабаны і з дзесятак бубнаў у руках варты.
Гук быў нясцерпны, таму што вялікая, мёртвая цішыня стаяла на поўных народам вуліцах горада.
Ішлі пасланцы ад крымчакоў, а гэта азначала, што і сама арда недзе тут і ўжо льецца кроў, ляскаюць, бразгочуць мячы, свісцяць арканы і лямант стаіць у паветры.
З жахам глядзелі на чужынцаў дзеці, з бязмернай агідаю жанчыны, з гневам — бо хто ж іх калі-небудзь зваў на Белую Русь — мужыкі і мяшчане.
Што праўда, татар прымусілі спешыцца яшчэ на Малой Скідзельскай, але ім пакінулі ўсё, нават бубны. І вось пабедныя, варварскія гукі чужой музыкі, той, якую памежныя людзі снілі нават уначы, агалошвалі Ростань, пасля Старую вуліцу, пасля Стары рынак. Ніхто не папярэдзіў аб з'яўленні крымчакоў ні раду, ні нават духоўны суд, што якраз сядзеў у палацавай царкве, у першым усходнім нефе замка. Татарын загадаў тысячніку Карнілу не цягнуць гадзінамі і днямі, калі не хоча, каб ягоная тысяча сустрэлася з цьмою, а адразу весці яго «да ўладароў». Іначай будзе горш. Кожная хвіліна — лішняе спаленае сяло.
І Карніла вырашыў весці мурзу на сваю адказнасць.
Ударалі, грукаталі бубны. І ішоў, валюхаючыся, паперадзе сваёй дзікай вобразам варты пасыльны татарын. Ногі ў ботах з загнутымі насамі ўпэўнена папіралі зямлю. Адна рука — на эфесе, другая — абаранкам на тугіх вітках аркана. Галава закінута, вочы глядзяць зверху ўніз. І нахабна, пагардліва ўсміхаецца рот.
Толькі аднойчы вытрымка здрадзіла яму. Убачыў залатыя кісці рук і даўжэзныя вусы Ціхона, і яны так уразілі яго, што ён засмяяўся і ўхапіўся за іх, нібы дзіця за цацку.
— Доб-ры баран. Мой будыш!
Сябры кінуліся былі на крымчака. Гіаў развярнуўся быў, каб даць. Вястун узняў молат. Але тут замкавая варта, якая суправаджала пасланцоў, выставіла дзіды і гізаўры.
— Вы што, хамы? — спытаў тысячнік. — Пасла?!
…А славуты гародзенскі сінкліт сядзеў між тым у паўночным прытворы дварцовай царквы і анічога не ведаў пра нечаканую «радасць», якую рыхтаваў яму лёс.
Перад пачцівымі і высакароднымі раснікамі стаяў ганец, запылены да таго, што здавалася, нібы ён усё жыццё дагэтуль пражыў на млыне. І вось яго выцягнулі адтуль і, сяк-так пачысціўшы (бракавала часу), даслалі з даручэннем.
— Трэба пахваліць вашу службу, — вельмі ціха сказаў Лотр Фларыяну Басяцкаму. — І як вашы галубы?
— Прыляцелі, — змрочна сказаў праезуіт.
— Цікава, — сказаў Лотр. — Цікава было б ведаць, чаму вы ўважылі за лепшае ўвесці нас у зман наконт таго, што ўсё добра, пакінуўшы пры сабе весткі аб падзеях у Наваградку, аб спробе перашкодзіць святой службе, аб тым, што знік генеральны камісарый і што ў знікненні гэтым, магчыма, таксама вінаваты яны? Урэшце аб апошніх падзеях… Гэта была ваша ідэя з галубамі?… Вы штосьці ўжылі?
— Ужыў, — змрочна сказаў мніх-каплан.
— Цікава было б ведаць, што?
— Я ўжыў гэтых галубоў. Смажаных у масле. Памятаеце? Вы яшчэ памаглі мне іх ужываць. Было смачна. Магу таксама нагадаць, што была серада.
Кардынал папярхнуўся.
— Калі ласка, — амаль бязгучна сказаў ён, — маўчыце.
— Чаго мне маўчаць, калі не маўчыце вы?
— Але ж…
Твар каплана абцягнуўся скурай. Бязлітасна і жорстка ён сказаў:
— Галубы вярнуліся без запісак.
— Можа…
— Усе тры галубы вярнуліся без запісак, — паўтарыў мніх.
— Магдаліна? — узняў Лотр непаразумелыя вочы.
— А вось гэта ўжо была ваша ідэя, — зваліў правіну на кардынала дамініканец. — Я толькі выказаў меркаванне «а можа». І тут вы ўхапіліся за яго, як клірык за бутэльку, як папа Аляксандр VІ за ўласную дачку, як п'яны за плот…
— Хопіць, — сказаў Лотр. — Давайце дзейнічаць.
Фларыян Басяцкі кашлянуў і ласкава звярнуўся да ганца:
— Дык што ж гэта ты нам такое сказаў? Як гэта гандляроў разагнаў?! Як дазволілі?
І тут уставіў свае тры грошы Рыгор Гародзенскі, у міру Гіляр Балвановіч:
— Самі казалі: «махляр», «бяспечны».
— Быў бяспечны, — сказаў мніх. — Быў.
— Гаворыш чорт ведае што, — сказаў біскуп Камар. — Гэта што ж будзе, калі кожны вось так, у храм? Разважаць трэба. — «Брыда перад Богам — чалавек разважлівы», — як заўсёды, ні з пушчы ні з поля падаў голас войт.
Ганец пакутліва баяўся прынесеных кепскіх вестак.
— Айцы, — сказаў ён, — і гэта яшчэ не ўсё. Яшчэ кажуць, нібы заўважылі татар. Татары ідуць.
— Змоўч! — успыліў Лотр. — «Нібы-ы», «нібы-ы». Татары прыйшлі і пойдуць. А той, хто замахваецца на народныя святыні, гэта табе не татары?
Варухнуўся ў цёмным куту бурмістр Юстын. Расплюшчыў вочы. Хацеў быў сказаць, але толькі злосна падумаў:
«Ясна, чаму вы так. Вас нават у рабы не возьмуць па поўнай няздатнасці, няробы. То вам што?!»
І зноў пад скобкаю валасоў згаснулі вуголлі ягоных вачэй.
— Ты разумееш, на якія асновы ён замахнуўся?! — пабарвавеў Лотр.
Невядома, чым бы ўсё гэта скончылася для ганца, каб не пачуліся на пераходах крокі, нейкія прыглушаныя ўдары і бразгат. Усе насцеражыліся. Пачулася нешта накшталт пералаю. Карнілаў голас угаворваў кагосьці трохі пачакаць. Пасля тысячнік увайшоў, але не паспелі яны спытаць у яго, што здарылася, як з грукатам адчыніліся дзверы. Лінула ў царкву дзікая какафонія гукаў. Бубны аж захлыналіся ў бразганні і гулкіх ударах.
Мурза Сялім увайшоў на напаўсагнутых нагах, бязгучна, як кот, і адначасова нахабна. Таргануў тысячніка за нос на знак таго, што ўсё ж паставіў на сваім.
Агледзеў царкву. Здзёр дарогаю з іконы бясцэнныя «абяцаныя» каралі з рубінаў, пацмокаў языком і запхнуў у запазуху.
Пасля асцярожна падышоў да «врат», прыслухаўся, ударам нагі расчыніў іх. Агледзеў бегаючымі вачыма.
— Што? — рэзка спытаў у талмача.
— Прастол.
Мурза нібы ўспамінаў нешта. Пасля ўсміхнуўся высакамерна і ўскінуў галаву:
— Прастол. Сыдзець тут хачу.
І сеў.
— Мыня слухай, уладары Га-ро-ды-на. Кіназ Джыкамон няма — вы кіназ… Ваш адказ… што трэба аддасцё — татар не пойдуць. Што трэба не дасцё — татар пойдуць. І пыл ад Гародына дасягне неба. І смурод ад гэтай зямлі дасягне неба. Белы кіназтва — будзе кара, чорны кіназтва.
У адказ лягло маўчанне. На тварах людзей у прытворы нельга было нічога прачытаць. У вачах людзей з варты ясна чыталіся абраза, невымоўная агіда, жах і гнеў.
Мурза выцягнуў вусны, нібы для пацалунка, узняў руку, сціснутую ў кулак, і павольна пачаў адгінаць пальцы. Адзін за адным.
— Залатых чатыры цьмы, па адным на воіна, бо сорак тысяч нас. Рабоў чатыры цьмы — на кожнага воіна раб. І цьма рабоў — мурзам і хану. І дзве цьмы залатых — мурзам і хану… І коней — чатыры і чатыры цьмы. І быдла — чатыры і чатыры цьмы. — Ён паказаў на аклады. — І золата яшчэ вось такога чатыры гарбы, бо яно блішчыць.
— Мы не з багатых, — сказаў Лотр. — І ў сціплай беднасці жывём.
— Твар твой — пятка, што не мае сораму, — выскаліўся крымчак. — Таму што не чырванее пятка. Што маніш? Глядзі!
Па мурах, іконах, статуях плыло золата. Уладары маўчалі. Сялім павольна выцягваў шаблю з піхваў. Яна выпаўзала з іх амаль нябачнымі рыўцамі, як змяя.
— Імгненне кожнае прыбаўляе да вашай даніны. Я вырву шаблю, і што тады ўратуе вас?… Імгненне кожнае прыбаўляе… Бо татары — пайшлі!
І такая нахабная сіла была ў гэтым голасе і ў павольным выпаўзанні сталі, што ўсе нібы пачулі далёкае гіканне, несамавіты гул бубнаў, рыданні вярблюдаў і аслоў і шалёны пошчак капытоў нялічанай арды.
Шабля выпаўзла амаль да канца.
— Дан, — выскаліўся мурза. — Дан давай — жыць будзеш.
Людзі ў прытворы пераглянуліся. І тут Басяцкі ласкава, з адчуваннем сваёй годнасці ўзняў руку:
— Стой.
Мурза ўсміхнуўся і з ляскам закінуў шаблю назад у піхвы.
— Не пагражай нам, мурза. Мы досыць моцныя, каб растаптаць вас.
Варта ля дзвярэй ускінула галовы.
— І калі мы ўсё ж дамо табе тое, аб чым просіш, то не з боязі, — плоскія вочы смяяліся, — а таму, што так загадвае нам наш Бог. Сказана бо ў Мацея: «І хто захоча судзіцца з табою і ўзяць у цябе сарочку — аддай яму і верхнюю вопратку».